R. Nycz: Kulturowa natura, słaby profesjonalizm. Kilka uwag o przedmiocie
poznania literatury i statusie dyskursu literaturoznawczego

Przedmioty:
- te, o których mowa w dziełach literackich,
- obiekty literaturoznawczego poznania.

Status przedmiotu jako obiektu liter.:

-

poetyckie definicje omijają cechy istotne w naukowym opisie, wybierają te z bezinteresownej
estetycznej kontemplacji;

-

język przechowuje kulturową naturę rzeczy i ludzi;

-

to, co jednostkowe, trzeba uchwycić w siatkę prototypowych kategoryzacji;

-

najbliższe kulturowej indywidualności przedmiotu są te cechy, które wynajduje poetycka
sztuka.

2 orientacje nowoczesnej literatury:

-

poszukująca esencji, istoty przedmiotu, kończy na kulcie sztuki;

-

chcąca uchwycić całą rzeczywistość w jej niepowtarzalnej jednostkowości – kończy na
utrwalaniu wszystkich przejawów „wielowarstwowych konkretów”.

Natura dzieła literackiego:

-

zawiera ono zespół cech istotnych, obiektywnych, niezależnych od podmiotu,
nieuwarunkowanych przez kontekst. Odbiór takiego dzieła – 1) odsunięcie poznawczych
emocjonalnych nastawień, 2) identyfikacja cech konstytutywnych, 3) rozpoznanie
kategorialnej przynależności;

-

dzieło sztuki – bo jego język ma własności, które rozpoznajemy jako poetyckie;

-

nie stajemy nigdy oko w oko z dziełem samym w sobie, bo dzieło ukazuje się z kontekstami i
znaczeniami – postrzeganie nasze jest uwarunkowane wiedzą;

-

według Gombrowicza – sztuka nas zachwyca, bo w szkole byliśmy zmuszani do zachwytu
nad nią;

-

to wszystko jest świadomością kulturowego uwarunkowania poznania – odkrycie
nowoczesnych.

Metafora turysty, włóczęgi – ponowoczesny wzór osobowy – podstawą jest porównanie pozycji
człowieka w uniwersum do sytuacji obcego „cudzoziemca” na obcym terytorium, rozpoznającego na
nim tylko to, na co pozwala uprzednio zgromadzona wiedza.

Poznanie artystyczne (Bergson):

-

ma czerpać narzędzia badawcze z filozofii i nauk szczegółowych;

-

dawniej – niedoskonała, skażona dowolnością i słabościami forma poznania prawdziwego;

-

model ludzkiego poznania, zwłaszcza poznania kulturowej rzeczywistości.

Atak na esencjonalistyczny – pogląd na naturę dzieła sztuki (eksperyment Stanley’a Fisha –

studentom historii literatury kazał analizować „wiersz” złożony z przypadkowo zapisanych nazwisk
na zajęciach z teorii literatury): 1) literatura mówi o przedmiocie, którego nie można utożsamiać z
przedmiotem fizycznym ani idealnym, bo jest to literacko-kulturowy konstrukt przedmiotu jako
wielowarstwowego konkretu, 2) artystyczna forma to nie tylko narzędzie / medium poznania
literackiego, ale i składnik przedmiotowości, 3) w przypadku dzieła sztuki nie da się oddzielić cech i
wartości dzieła sztuki od wiedzy podmiotu i sensów, 4) przez kulturowe uwarunkowanie nie można
oddzielić treści doświadczenia od warunków przejawiania się jej w doświadczeniu, 5) nie da się
oddzielić języka opisu od cech przedmiotu.

Kulturowa natura – przedmiot, o którym mówi dzieło i który ono stanowi, odznacza się
intencjonalnością (powstaje przez doświadczenie społeczności).

Wiedza o rzeczywistości – warunkowana przez społeczeństwo i kulturę. Nauki

humanistyczne mają wypracować takie metody poznania, by uwolnić się od ograniczeń kulturowych i
zdobyć wiedzę obiektywną.

Założenia nowoczesnego dyskursu teoretycznoliterackiego:

-

ludzka wiedza może mieć tylko subiektywny charakter;

-

język literatury jest uprzywilejowany w procesie poznawczym, bo 1) ze względu na wyższy
stopień języka literatury niż języka potocznego, 2) ma dostęp do znaczeń szerszych niż
znaczenia praktyczno-instrumentalne czy pojęciowe.

Profesjonalizacja dyskursu teoretycznoliterackiego pozwala na:

1) uwiarygodnienie przekazu;
2) profesjonalność & instytucjonalizacja działalności literaturoznawczej;
3) standard naukowości;
4) uprzywilejowany status dyskursu teoretycznego, działanie na literaturoznawczą praktykę

(słowniki, kryteria oceny poprawności procedur badawczych).

-

polski strukturalizm – rola w konstrukcji nauki o literaturze, zawdzięczamy mu
profesjonalizację teorii literatury i podtrzymanie jej autonomicznego statusu;

-

wyrzeczenie się strukturalizmu – kryzys autonomiczności i kryzys formuły profesjonalnej
wiedzy literaturoznawczej;

-

konstruktywizm, neopragmatyzm i kulturalizm – groźne dla statusu dyskursu teoretycznego,
bo wykluczają możliwość obrony odrębności przedmiotowej.

2 tendencje:

1)

dyseminacja teorii – tendencja do rozprzestrzenienia zakresu (konsekwencja uznania
„kulturowej natury” przedmiotu) i rozproszenia form stosowalności:

o przedmiotem badań literaturoznawczych jest całe uniwersum dyskursu - teoria nie ma

sensu,

o utopia interdyscyplinarności,
o proces estetyzacji rzeczywistości kulturowej;

2) kulturowa inkluzywność dyskursu teoretycznego – zakres dyskursu jest za szeroki (rozciąga

się na wszelkie dyskursywne praktyki, osłabia skuteczność), i zbyt wąski (kulturowe wymiary
przedmiotu literackiego wskazują na ograniczone możliwości poznania):

o rekulturyzacja literatury, literatura daje się określić jako zinstytucjonalizowana sztuka

wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości,

o dyskurs – nastawiony na odsłanianie i rozpoznawanie istotnych cech doświadczenia, a

nie tego, co pozadoświadczalne.

Teoria powinna stać się kulturową teorią literatury i badać kulturowe wymiary literackich

tekstów i praktyki dyskursywne współtworzące czasoprzestrzeń realności dyskursywnej (s. 369)

3 zagrożenia współczesnego dyskursu:

-

mit powszechnej dostępności wiedzy humanistycznej,

-

iluzja esencjalizmu,

-

utopia interdyscyplinarności.

Współczesny dyskurs literaturoznawczy jest pozbawiony stabilnego statusu (kiedyś – 1)

metajęzykowość procedur analitycznych, 2) dostęp do nieuwarunkowanych wyników poznania o
znaczeniu uniwersalnym). Współczesny dyskurs uznaje kulturową naturę (kulturowe uwarunkowanie
przedmiotu), jest stronniczy, nieobiektywny, nieuniwersalny.