System prawa – kilka
uwag
Małgorzata Gersdorf, Barbara Godlewska-Bujok, Michał
Raczkowski
Pojęcia prezentowane w prezentacji znajdą się także w tworzonym słowniku.
System prawa – kilka
uwag
Małgorzata Gersdorf, Barbara Godlewska-Bujok, Michał
Raczkowski
Pojęcia prezentowane w prezentacji znajdą się także w tworzonym słowniku.
System prawa – kilka uwag
Niezależnie od naszego miejsca zamieszkania, naszych
poglądów i tego, czym się zajmujemy w życiu, codziennie
mamy kontakt z systemem prawa, prawu podlegamy,
dokonujemy szeregu czynności prawnych, często tak
drobnych, że nawet sobie nie zdajemy sprawy z ich
dokonywania. Wszystkie one jednak powodują określone
skutki i mogą mieć wpływ na kolejne podejmowane przez
nas czynności.
Niezwykle istotne jest zapoznanie się z informacjami
dotyczącymi systemu prawa i podstawowych pojęć z
zakresu prawa, ponieważ posłużą one do lepszego
zrozumienia materii kursu Prawo pracy dla nieprawników.
Pojęcie prawa
Wydawać by się mogło, że każdy wie o prawie wystarczająco
dużo. Tymczasem przez lata toczyła się debata o tym, czym jest
prawo i jaka jest jego istota. Jedni określali prawo jako zbiór
norm wynikających z natury człowieka, dla innych prawo to
zbiór przepisów prawnych w tekstach prawnych lub decyzji
podejmowanych w trakcie stosowania prawa, dla jeszcze innych
jest wiąże się ono ze sferą przeżyć psychicznych człowieka.
Zwykle „prawo” określa się jako zbiór norm. Zwykle podkreśla
się, że normy te mają charakter generalny lub abstrakcyjny, co
oznacza, że adresowane są do wszystkich lub konkretnych grup
adresatów. Ważną cechą prawa, odróżniającą je od innych norm,
jest to, że jest ono chronione przez państwo, co oznacza, że to
właśnie państwo czuwa nad jego prawidłowym stosowaniem.
System prawa
Tak samo jak pojęcie prawa, tak i pojęcie systemu prawa ma
bardzo wiele znaczeń. Dla potrzeb tego kursu możemy
przyjąć, że oznacza ono obowiązujący w danym okresie,
uporządkowany i wzajemnie ze sobą powiązany zespół norm.
Nauka prawa stosuje różne typologie i wyróżnia, m. in.
system prawa kontynentalnego i system anglosaski, z
którymi najczęściej możecie mieć do czynienia.
Polski
system
prawa
zaliczany
jest
zwykle
do
kontynentalnych systemów prawa (civil law), których
wspólną i zasadniczą cechą jest pochodzenie (od prawa
rzymskiego), prymat ustawy, rozdzielenie tworzenia i
stosowania prawa oraz zakaz tworzenia prawa przez sądy.
Źródła prawa
Terminem bardzo ważnym dla praktyki prawniczej są źródła
prawa.
Według koncepcji formalnych źródeł prawa, oznaczają one
akty, które zgodnie z przyjętą w danym kraju normatywną
koncepcją źródeł prawa jest uznawane za podstawę
obowiązywania norm prawnych w danym systemie prawa.
Według koncepcji materialnych źródeł prawa źródła prawa
obejmują czynniki społeczno-ekonomiczne, polityczne,
moralne i inne, które mają wpływ na kształtowanie się treści
norm prawnych.
Źródła prawa w Polsce
Źródła prawa w Polsce są bardzo wyraźnie określone w
Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Stanowią
zamknięty katalog i można je podzielić są na dwie grupy:
źródła prawa powszechnie obowiązującego oraz na źródła
prawa
o
charakterze
wewnętrznym.
Te
pierwsze
adresowane są do wszystkich podmiotów na terytorium
kraju. Wśród takich źródeł Konstytucja RP wymienia w art.
87: konstytucję, ratyfikowane umowy miedzynarodowe,
ustawy, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego. Akty
o charakterze wewnętrznym obowiązują jedynie jednostki
organizacyjne podległe organowi państwa wydającemu
dany akt. Nie mogą być stosowane jako podstawa decyzji w
sprawach dotyczących obywateli i innych podmotów
mających siedzibę w kraju.
Akt prawny
W systemie kontynentalnym akt prawny ma zasadnicze
znaczenie dla systemu prawa. Zwykle określa się go jako
akt organu państwa, wydany w ścisle określonej formie na
podstawie przyznanych uprawnień. Taki akt nadaje normom
prawnym moc obowiązującą, a tym samym wyznacza
adresatom norm określony sposób postępowania. Właśnie
akty
prawne
różnej
rangi
(konstytucja,
ustawy,
rozporządzenia), tworzone przez odpowiednio umocowane
organy (Sejm, Rada Ministrów), powiązane hierarchicznie
składają się na strukturę systemu prawa.
Budowa aktu prawnego
Każdy akt prawny ma określoną budowę, ściśle określoną przez
odpowiednie przepisy, tzw. zasady techniki prawotwórczej.
W celu zachowania poprawnej formy akt powinien zawierać
nazwę
rodzajową
(ustawa,
rozporządzenie,
uchwała,
zarządzenie), datę uchwalenia, tytuł (odpowiadający treści
aktu). Niektóre akty o istotnym znaczeniu mogą zawierać
preambułę (np. Konstytucja, niektóre ustawy). Niektóe ustawy
mają w nazwie słowo „kodeks”, co nie oznacza jakiegoś innego
niż ustawa rodzaju aktu prawnego, ale jest podkreśleniem
znaczenia danego aktu dla wybranej dziedziny prawa. Akty
niższej rangi (rozporządzenia, zarządzenia) muszą zawierać
wskazanie podstawy ustawowej, tzn. takiego przepisu ustawy,
który upoważniałby dany organ do wydania aktu.
Budowa aktu prawnego
Część zasadnicza aktu podzielona jest na ponumerowane artykuły (ustawy) lub
paragrafy (rozporządzenia, zarządzenia, uchwały). Każdy artykuł, paragraf czy
inna jednostka redakcyjna aktu zawiera przepis prawny, o którym mowa w
dalszej części prezentacji. Czasem dla ułatwienia posługiwania się danym aktem
stosuje się bardziej skomplikowaną systematykę, tzn. wyróżnia się części, księgi,
tytuły, działy, rozdziały, oddziały (np. duże akty prawne jak kodeksy).
Artykuły czy paragrafy także mogą zawierać mniejsze części. Zwykle dzieli się je
na ustępy, punkty, litery, tirety i inne – w zależności od rodzaju aktu prawnego i
potrzeb wynikających ze stopnia skomplikowania aktu.
Budowa aktu prawnego
Akt prawny powinien zawierać przepisy końcowe. Określenie to
obejmuje przepisy przejściowe, określające przepisy stosowane w
przypadku zmiany przepisów do rozpoczętych już postepowań lub
praw nabytych w trakcie obowiązywania poprzedniej ustawy,
przepisy derogacyjne, określające dotychczas stosowane przepisy
uchylone w chwili wejścia w życie nowego aktu, oraz przepisy
określające termin wejścia w życie określonego aktu.
Akt prawny powinien być opatrzony podpisem organu
upoważnionego do wydania tego aktu. W przypadku ustaw jest to
zawsze podpis Prezydenta RP. Inne akty podpisywane są przez
inne organy (Prezesa Rady Ministrów, Marszałka Sejmu,
odpowiednich ministrów).
Należy podkreślić, że w przypadku obszernych ustaw lub ustaw
zasadniczo zmieniających kształt systemu, przepisy końcowe
(przejściowe, uchylające i o wejściu aktu prawodawczego w życie)
można umieścić w odrębnej ustawie (ustawie wprowadzającej).
Przepis prawny
Przepis prawny bywa określany podstawową jednostką
gramatyczną języka prawnego. Można powiedzieć, że
oznacza on zdanie zamieszczone w tekście aktu. Tak jak i
inne zdania formułowane w języku polskim (może to być
oczywiście także inny język, choć językiem Kursu jest język
polski, więc do takiego się odnosimy) podlega zasadom i
wymogom ogólnej poprawności językowej.
Jednocześnie należy podkreślić pewne, choć ograniczone
odrębności
semantyczne.
Niektóre
wyrażenia
mogą
przyjmować określony dla języka przepisów sens, odmienny
od powszechnie przyjętego znaczenia danego przepisu.
Należy pamiętać też, że jak inne części języka, wyrażenia
zawarte w przepisach prawnych mogą być wieloznaczne czy
nieostre.
Takie
wady
mogą
powodować
trudności
interpretacyjne, a wyjaśnieniu ich służą wykładnie,
stosowane przez prawników.
Przepis prawny
W nauce prawa wskazuje się wiele klasyfikacji przepisów
prawnych i zwykle dokonuje się ich ze względu na różne
właściwości tych przepisów, np. wskazanego adresata normy
(przepisy ogólne i indywidualne), zakres obowiązywania (normy
imperatywne i dyspozytywne, blankietowe i odsyłąjące), cel lub
funkcję (nakazujące, zakazujące i dozwalające), kompetencyjne
(wskazujące
upoważnienie
organów
państwowych
do
stanowienia określonych czynności) i inne.
Mimo, że w nauce prawa stosuje się wyróżnienie przepisu
prawnego i normy prawnej, w praktyce często podział na
normę i przepis nie ma znaczenia. Nawet sądy posługują się
tymi zwrotami zamiennie.
Przepis prawny
Przepisy ogólne odnoszą się do adresata określonego przez
wskazanie jego cech np. każdy człowiek, każdy obywatel,
każdy pracownik itp. Przepisy indywidualne odnoszą się do
adresatów wskazanych indywidualnie, z zastosowaniem
odpowiedniej dla tego podmiotu nazwy własnej, np. Julian
Kowalski, Przedsiębiorstwo TAK itd.
Normy abstrakcyjne odnoszą się do określenia zachowań
powtarzalnych (np. Każdy pracodawca jest obowiązany w
szczególności zaznajamiać pracowników podejmujących pracę
z zakresem ich obowiązków – art. 94 kodeksu pracy). Normy
konkretne odnoszą się z kolei do zachowań jednorazowych.
Przepisy blankietowe i odsyłąjące nie określają bezpośrednio
naszych uprawnień czy obowiązków, ale odsyłają nas do
innych przepisów lub reguł (np. innych przepisów znajdujących
się w systemie prawa, innych zasad ogólnych, konkretnych
aktów, które zostaną wydane na podstawie tego przepisu.
Normy prawne
Normą prawną zwykle określa się normę postępowania
ustanowioną przez państwo w następstwie wykonania
posiadanej kompetencji normodawczej, wyrażającą w sposób
stanowczy powinność określonego zachowania się danej
osoby i konsekwencje niezastosowania się do danej normy.
Norma składa się z trzech elementów: hipotezy (warunki,
któych istnienie powoduje możliwość przypisania komuś
obowiązku lub uprawnienia), dyspozycji (sposób zachowania
adresata, w przypadku spełnienia warunków zawartych
whipotezie) i sankcji (konsekwencje prawne zachowania
pozostającego w niezgodzie z obowiązkiem zachowania
określonym w innych elementach normy). Ta ostatnia może
być sankcją karną, egzekucyjną lub sankcją nieważności.
Wykładnia prawa
Wykładnia prawa związana jest z procesem stosowania prawa i
ściśle dotyczy materii Kursu. Wykładnia zwykle oznacza zespół
czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia
przepisu prawnego, czyli zrozumenia prawa. Zwykle stosuje się
ją wtedy, kiedy stosowanie danego przepisu może budzić
wątpliwości. Wtedy należy zastanowić się nad powodem tych
wątpliwości – zwykle przyczyny mogą być językowe,
systemowe lub funkcjonalne.
Istnieje wiele klasyfikacji wykładni, które wyróżniają je ze
względu na moc wiążacą, zakres oraz stosunek do
obowiązującego prawa.
My zajmiemy się tylko trzema, które mają szczególne znaczenie
w czytaniu i rozumieniu przepisów prawnych. Są to wykładnia
językowa, wykładnia systemowa i wykładnia funkcjonalna.
Wykładnia prawa
Wykładnia językowa polega na ustalaniu znaczenia
tekstu prawnego, jego treści i zakresu wyrażeń użytych
w tekście prawnym, poprzez odwołanie się do przesłanek
wystepowania określonych terminów.
Wykładnia funkcjonalna polega na ustalaniu znaczenia
tekstu prawnego poprzez odwołanie się do przesłanek,
które tworzą kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu
prawnego. Kontekst ten składa się z faktów o
charakterze ustrojowym i aksjologicznym.
Wykładnia systemowa polega na ustalaniu znaczenia
tekstu prawnego poprzez kontekst systemowy, tzn.
odwołuje się do innych norm prawnych tworzących
system.
Stosunki prawne
Pojęcie stosunek prawny stosuje się do określenia istniejącej
jedynie w świadomości ludzkiej więzi prawnej między
podmiotami prawa jako stronami stosunku prawnego. Więź
ta wyznacza stronom stosunku prawnego uprawnienia i
obowiązki – określa zatem co muszą robić, a co jedynie
mogą, czego mogą się domagać i oczekiwać. W stosunku
pracy stronami będą pracownik i pracodawca. W tym ujęciu
mówimy więc o abstrakcyjnym stosunku prawnym
określonego typu i w takim ujęciu będzie mowa na naszym
kursie o stosunku pracy.
Jeżeli zaś dojdzie do nawiązania stosunku prawnego między
określonymi podmiotami, mówimy już o konkretnym
stosunku prawnym. W konkretnym stosunku prawnym
mamy już zamknięty zestaw uprawnień i obowiązków.
Stosunki prawne
Różnicę tę można zilustrować. Przyjrzyjmy się elementowi stosunku
pracy, np. wynagrodzeniu za pracę. W przypadku abstrakcyjnego
stosunku pracy będziemy mówić wedle jakich kryteriów określać
należy wysokość wynagrodzenia za pracę (za dowolną pracę). Można
to zrobić, np. przyznając pracownikowi wynagrodzenie zasadnicze w
określonej, stałej i powtarzającej się kwocie co miesiąc (np. 1000 PLN).
Można też wynagrodzenie określić jako akordowe tj. uzależnić od ilości
produktów czy usług wykonanych w danym okresie (np. praca
szwaczki – im więcej uszytych przez miesiąc koszul, tym wyższe
wynagrodzenie). W abstrakcyjnym stosunku pracy wynagrodzenie
można ukształtować na jeden z tych sposobów.
Jeżeli jednak dochodzi do nawiązania konkretnego stosunku pracy,
wybrany zostanie tylko jeden z tych sposobów. Wynagrodzenie zostaje
określone jako np. zasadnicze. Oznacza to, że pracodawca musi płacić
co miesiąc tę samą, określoną kwotę za pracę i nie musi liczyć, ile
produktów czy usług wykonał pracownik w tym samym okresie
.
Kształt konkretnego stosunku
prawnego
Normy prawne określają różne typy stosunków prawnych,
jakie mogą powstać między podmiotami prawa. Z norm
tych wynika, jakie uprawnienia i obowiązki muszą, a jakie
mogą się znaleźć w stosunku prawnym, należącym do
danego typu (typem stosunku prawnego będzie np.
stosunek pracy).
Wypłata wynagrodzenia stanowi obowiązek pracodawcy.
Jednocześnie pracownik jest uprawniony do wynagrodzenia,
czyli może żądać jego zapłaty. Mamy więc do czynienia z
pewnym obowiązkiem i pewnym uprawnieniem. Musimy
jednak wyjaśnić skąd wynikają określone uprawnienia i
określone obowiązki w konkretnym stosunku prawnym –
mogą mieć one różne źródła.
Kształt konkretnego stosunku
prawnego
Po pierwsze, wynikają one z czynności prawnej
Drugim zasadniczym źródłem są normy prawne. Jeśli
zostaje dokonana czynność prawna, to tworzy ona stosunek
prawny i jego niektóre elementy. Z przepisów prawa może
jednak wynikać, że jeśli powstaje stosunek prawny, to musi
on mieć jeszcze inne, dodatkowe elementy, choćby strony
tych elementów nie przewidziały. W stosunku pracy bardzo
wiele jest takich elementów – na przykład obowiązki w
zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Choćby to nie
wynikało z czynności prawnej, tak pracownik jak
pracodawca
muszą
przestrzegać
tych
obowiązków.
Obowiązki takie stają się elementami stosunku prawnego
automatycznie, bez konieczności jakiegokolwiek działania
stron, choćby nawet strony tego nie chciały.
Stosunki prawne
Dla potrzeb Kursu konieczne jest wyjaśnienie tego, kto może być
stroną stosunku pracy, czyli kto może być pracownikiem i
pracodawcą. Kluczowym pojęciem jest pojęcie podmiotu prawa.
Z tego względu definicja podmiotu prawa przedstawiona zostaje
w ujęciu prawa pracy, które tożsame jest w tym zakresie z
pojęciami prawa cywilnego. Przez podmiot prawa rozumieć
będziemy osobę fizyczną, osobę prawną oraz jednostkę
organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej.
Osobą fizyczną określa się każdego człowieka od chwili urodzenia
do chwili śmierci. Osoba prawna to specyficzna jednostka
organizacyjna, o której w przepisie powiedziane jest wprost, że
ma osobowość prawną. (Zob. np. art. 12 kodeksu spółek
handlowych
(
http://www.prawo.lex.pl/bap/student/Dz.U.2000.94.1037.html
).
Każda osoba prawna jest jednostką organizacyjną. Jednak nie
każda jednostka organizacyjna to odrębna osoba prawna – nie
będą odrębnymi
Stosunki prawne
Pojęcie jednostki organizacyjnej odnosi się do bytu niematerialnego.
Jednostki (np. spółki jawnej, spółdzielni, wspólnoty mieszkaniowej) nie
można zobaczyć, dotknąć, porozmawiać z nią. Jeżeli jednak osoby
fizyczne dokonają określonych prawem działań (np. zebranie grupy
osób fizycznych, która postanawia o utworzeniu osoby prawnej np.
spółdzielni, uchwala jej statut, rejestruje we właściwym organie
państwa) zakładamy, że powstaje taki byt jak jednostka organizacyjna.
Jednostka jako byt niematerialny sama w sobie nie może działać.
Działania podejmują za tę jednostkę osoby fizyczne, które zostały
upoważnione z mocy przepisów lub statutu danej jednostki. Z tych
regulacji wynika, kto i w jakim zakresie może podejmować działania
tak, aby wywrzeć skutki prawne (np. zawrzeć umowę). Przyjmuje się,
że takie osoby fizyczne wchodzą w skład organów jednostki
organizacyjnej (np. zarządu, rady nadzorczej). Jeśli te osoby ujawniają,
że działają jako członkowie organu (np. zarządu) i czynią to zgodnie z
przepisami prawa (np. przewidziana prawem minimalna liczba
członków organu zawiera umowę) to uważa się, że działa sama
jednostka organizacyjna, a nie osoby fizyczne – członkowie jej
organów
.
Stosunki prawne
Czynnością prawną określa się zwykle taki zestaw faktów, z
którego można wnosić, że określone podmioty prawa chciały
wywołać skutki prawne. Czynnością prawną będzie, np. umowa
(powodująca powstanie stosunku prawnego), ale także zmiana
lub wypowiedzenie stosunku prawnego (to ostatnie jako forma
zakończenia
stosunku
prawnego).
Wywołanie
skutków
prawnych to właśnie nawiązanie, zmiana istniejącego stosunku
prawnego lub jego rozwiązanie.
Gdy mówimy o umowie, należy pamiętać, że nie chodzi tu tylko
o papierowy dokument. Czasami nie trzeba podpisywać
dokumentu, by zawrzeć umowę. Dzieje się tak, kiedy np.
kupujemy bilet komunikacji, a właściwie zawieramy umowę
przewozu z właściwym przedsiębiorstwem komunikacyjnym,
która rodzi określone prawa i obowiązki dla obu stron stosunku
prawnego.
Stosunki prawne
Wchodząc do autobusu zawieracie umowę przewozu. Samo wejście do
autobusu z zamiarem przejechania choć 1 przystanku stanowi o woli
dokonania skutków prawnych. Nie trzeba podpisywać żadnego aktu, a
mimo to zawiera się umowę (zob. art. 16 ustawy – Prawo przewozowe
http://www.prawo.lex.pl/bap/student/Dz.U.2000.50.601.html
).
Powstaje
między Wami a przewoźnikiem (przewoźnik to zakład komunikacyjny, a nie
kierowca) stosunek prawny przewozu. Wy zostajecie zobowiązani do
zapłaty za przejazd kasując bilet, a przewoźnik ma Was przewieźć po
zaplanowanej trasie i umożliwić wyjście z autobusu na wybranym przez
Was przystanku. Po tym jak skasujecie bilet, zostaniecie dowiezieni na
żądane miejsce i wysiądziecie z autobusu, stosunek przewozu wygaśnie,
bo zostanie wykonany. Jeśli nie skasujecie biletu pozostanie prawo
przewoźnika do żądania od was opłaty za przejazd bez biletu. Prawo to
istnieje choćby przewoźnik nie wiedział, że nie zapłaciliście za przejazd.
Choćby nigdy od Was tego nie zażądał, dla prawnika prawo żądania
zapłaty tej opłaty istnieć będzie zawsze, choć po określonym okresie czasu
przedawni się ono i nie będzie mogło być dochodzone (np. sądownie).
Bibliografia
1. A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk,
Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk prawnych.
Leksykon tematyczny, Warszawa 2006.j
2. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 r..
3. S. Korycki, J. Kuciński, Z. Trzciński, J. Zaborowski,
Zarys prawa, Warszawa 2006.
4. L. Morawski, Wstęp do prawoznawstwa, Toruń
2004.
5. A. Redelbach, S. Wronkowska, M. Zieliński,
Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1994.