Pojęcie prawa

Istota prawa jako systemu normatywnego

Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Są prawa przyrody, prawa ekonomiczne, prawo obywatela do uzyskania paszportu, jest prawo cywilne, prawo karne. Z powyższego wyliczenia wynika, że pojęciem tym określa się pewne wzor­ce/normy lub grupy wzorców/norm stosowanych przez społeczeństwa. Stoso­wanie takich wzorców pozwala na podział przedmiotów, wypowiedzi lub zacho­wań na takie, które są zgodne z wzorcem i na takie, które nie są z nim zgodne.

Ważną grupę wzorców stanowią normy postępowania wytworzone przez społeczeństwo. Określają one sposób postępowania jednostek bądź całych grup społecznych w przewidzianych nimi sytuacjach. Tworzenie wzorców postępowa­nia jest wyrazem potrzeby uporządkowania życia społecznego i poddania go pewnym regułom. Uporządkowane życie, toczące się według pewnych stabilnych reguł, pozwala przewidywać poczynania członków danej społeczności, na tej pod­stawie kształtować plany i zamierzenia a tym samym unikać konfliktów.

Elementy ładu we wzajemnych stosunkach między ludźmi wprowadzają róż­ne zbiory norm postępowania, tworzące całe systemy normatywne, takie jak moralność, obyczaje, religia czy prawo. Systemy te różnią się między sobą przedmiotem, zakresem i metodą regulacji oraz rodzajem stosowanych sankcji, jednakże żaden z wymienionych systemów nie ma wyłącz­ności na regulowanie ludzkich zachowań.

Wśród systemów normatywnych obowiązujących w społeczeństwie najlicz­niejszą grupę stanowią normy prawne tj. normy tworzone przez państwo. Wszędzie tam, gdzie państwu nie jest obojętne, jak w pewnych sytuacjach ludzie będą wobec siebie postępowali, tworzy/ustanawia ono normy prawne, aby skłonić obywateli do zachowania się zgodnego z interesem państwa. Z powyższego wyni­ka, że prawo jest zespołem ustanawianych przez państwo norm postępowania porządkujących współżycie w ramach społeczności państwowej. Normy prawne nie są jednak jedynymi, które regulują współżycie w ramach społeczności (co wspomniano wcześniej).

Jako cechę prawa należy wymienić fakt, że normy prawne pochodzą od państwa. Państwo, za pośrednictwem upełnomocnionych do tego organów, usta­nawia nowe normy/reguły postępowania lub istniejące już normy postępowania uznaje za normy prawne. W polskim systemie prawnym ogromna większość norm prawnych ustalana jest przez państwo. Należy jednak zauważyć, że część norm prawnych obowiązuje na terenie państwa w wyniku zawarcia określonych umów czy przystąpienia do określonych konwencji międzynarodowych (jak np. konwencja paryska z 1962 r. o odpowiedzialności osób utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych - państwo tym samym wprowadza do polskiego systemu prawa zawarte w nich normy/reguły postępowania).

Drugą cechą norm prawnych jest to, że państwo stoi na straży ich przestrze­gania - wszystkimi dostępnymi środkami oddziaływania ekonomicznego, organi­zatorskiego, a w razie konieczności również przymusu fizycznego państwo zabez­piecza przestrzeganie norm prawnych.

Prawo jest zbiorem uporządkowanym, mającym charakter systemu. Uporządkowanie to wyraża się w podziale prawa na gałęzie, w ramach których występu­ją instytucje prawne.

Normy prawne regulują te stosunki społeczne, których uregulowanie jest nie­zbędne z punktu widzenia utrwalenia i pomyślnego rozwoju określonego ustroju społecznego, ekonomicznego i politycznego. Uwzględniając wyżej wymienione cechy prawa należy stwierdzić, że ”prawo jest uporządkowanym formalnie i tre­ściowo zespołem norm postępowania wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym”.

Związek prawa z państwem:

• ustanowio­ne bądź uznane przez państwo normy prawne, jeżeli zostały w odpowiednim try­bie uchwalone, obowiązują wszystkich członków społeczeństwa,

• wszystkie organy państwowe, instytucje i jednostki, do których są adresowane.

• państwo wymaga posłuszeństwa dla obowiązujących norm,

• przestrzeganie prawa nie jest wyłącznie uzależnione od dobrej woli adresatów norm,

• na straży prze­strzegania norm stoją odpowiednie organy (sądy, organy ścigania itd.), które w razie potrzeby są w stanie fizycznie zmusić adresata do odpowiedniego sposo­bu postępowania.

Prawo a inne rodzaje norm społecznych

Prawo jest zespołem norm postępowania. Przyjmuje się, że norma postępowa­nia - to wypowiedź na serio wskazująca komuś pewne zachowanie w określonych warunkach. Norma postę­powania odnosi się do wszystkich działań nią objętych - przyszłych i przeszłych. Wpływać jednak może tylko na zachowania przyszłe.

Normy postępowania są wytworem ludzi. U. ich podłoża leżą określone oceny i dążenia. Norma jest jak gdyby drogowskazem przyszłych zachowań. Normami społecznymi są te, które regulują stosunki międzyludzkie, tj. stosunek człowieka do człowieka, człowieka do grupy, jednych grup ludzkich względem innych. Do norm społecznych zalicza się normy prawne, obyczajowe, moralne, normy organi­zacji społecznych. Każdy z tych systemów różni się od pozostałych funkcją spo­łeczną, zakresem i sposobem unormowań, rodzajem stosowanych sankcji.

Do norm społecznych zalicza się normy obyczajowe, czyli takie reguły postę­powania, które ukształtowały się w świadomości ludzi w wyniku nawyku, w wy­niku powtarzania w określonych okolicznościach tych samych zachowań lub w wyniku ugruntowania się przeświadczenia, że tak właśnie należy postępować. Uzasadnieniem dla tej powinności jest to, że tak postępowano od dawna, że taka jest tradycja.

Do norm społecznych zalicza się także normy moralne. Przyjmuje się, że mo­ralność jest historycznie ukształtowanym zespołem norm postępowania, według których ocenia się zachowanie ludzi wobec siebie, wobec społeczeństwa, wobec państwa i innych organizacji jako dobre bądź złe. U podłoża norm moralnych le­ży więc ocena co jest dobre, a co złe. Na straży przestrzegania norm moralnych stoi „sumie­nie” i opinia środowiska. Normy moralne mają ogólnikowy charak­ter, nie są nazbyt dokładnie sprecyzowane ani skodyfikowane. Natomiast normy prawne są bardziej precyzyjne. Sfery zastosowania norm prawnych i moralnych w znacznej części pokrywają się.

Pojęcie i cechy normy prawnej

Norma prawna jest popartą przymusem państwowym ogólną regułą postępowania skierowaną do abstrakcyjnego adresata, określającą jego sposób postępowania w przewidzianej normą sytuacji.

Norma prawna charakteryzuje się następującymi cechami:

a) pochodzi od państwa, które jednocześnie czuwa nad jej przestrzeganiem ­stosowanie się do niej nie jest więc zależne od woli zainteresowanych osób;

b) ma charakter ogólny - to znaczy, że nie indywidualizuje adresata, każdy, kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachować się tak, jak norma nakazuje;

c) ma charakter dwustronny - to znaczy, że z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek a dla drugiej prawo będące korelatem tego obowiązku;

d) jest zawarta w aktach normatywnych - ustawach, rozporządzeniach; nor­my prawne nie wyczerpują często całej zawartości aktów normatywnych, w których są sformułowane; oprócz norm znajdują się w nich definicje ustawowe, delegacje ustawowe czy rekomendacje;

e) ma specyficzną budowę.

Według powszechnie uznawanego poglądu norma prawna składa się z 3 części:

1. hipotezy,

2. dyspozycji

3. sankcji.

Hipotezą jest ta część normy, która wskazuje jej adresata oraz okoliczności w jakich adresat ma zachować się w sposób wskazany w dyspozycji.

Dyspozycja jest najważniejszą częścią normy. Wskazuje ona sposób postępowania, jakiego od adresata wymaga normodawca, mówi co adresat powinien czynić, od czego winien się powstrzymać lub ewentualnie co może zrobić i w jaki sposób.

Sankcją jest ta część normy prawnej, która mówi o tym, jak zareaguje państwo na niezastosowanie się przez adresata do wskazań za­wartych w dyspozycji.

Państwo reaguje na nieprzestrzeganie norm prawnych w czworaki sposób:

1. wymierza karę (pieniężną, karę grzywny, pozbawienia wolno­ści),

2. stosuje tzw. sankcję egzekucji (tzn. zmusza adresata normy, który jej nie prze­strzega, do zrealizowania takiego stanu rzeczy jaki powinien powstać w wyniku do­browolnego przestrzegania normy),

3. stosuje tzw. sankcje nieważności (tzn. działania niezgodne z normami prawnymi z punktu widzenia prawa nie liczą się, uważane są za niebyłe)

4. zachowuje się całkowicie biernie (tzn. ani nie karze, ani nie stosuje egzekucji, ani też nie unieważnia określonych czynności).

Norma prawna jest wypowiedzią, która powinna udzielać odpowiedzi przynajmniej na trzy pytania:

1. kto i w jakich okolicznościach ma się zachować we wskazany sposób,

2. co ma robić adresat normy, jak ma się zachować gdy pożądane okoliczności nastąpią

3. jak zareaguje państwo, jeśli adresat nie zachowa się w sposób w niej wska­zany.

Ogromna liczba norm prawnych powoduje, że wprowadza się różnorodne ich podziały. Kryterium podziału norm prawnych może stanowić rodzaj stosunków społecz­nych, które regulują. Stosując je wyróżnia się:

• normy prawa konstytucyjnego,

• nor­my prawa cywilnego,

• normy prawa administracyjnego,

• normy prawa pracy itd.

Innym kryterium podziału jest moc wiążąca norm - pozwalająca na wyróżnie­nie:

• norm bezwzględnie obowiązujących (imperatywnych)

• norm względnie obo­wiązujących (dyspozytywnych).

Normy imperatywne zawierają reguły postępo­wania, od których nie można się uchylić. Adresatowi normy nie wolno - pod ry­gorem zastosowania sankcji - zachować się inaczej, niż to przewiduje norma. Ta­kie dziedziny prawa jak prawo administracyjne czy prawo karne składają się głównie z norm imperatywnych. Toteż większość norm zawartych w ustawie o usługach turystycznych ma charakter imperatywny.

Na­tomiast normy dyspozytywne - zawierają reguły postępowania, które mają zasto­sowanie tylko wtedy, gdy adresaci nie uregulowali danych zagadnień inaczej. Normy dyspozytywne występują głównie w prawie cywilnym Przykładem normy dyspozytywnej jest norma nakładająca na organizatora wyciecz­ki, w której uczestniczy co najmniej 10 osób - obowiązek zapewnienia opieki pi­lota lub przewodnika. Przewiduje ona jednak możliwość odmiennego uregulowa­nia tej kwestii w umowie zawieranej z klientami. Zatem przewidziana w niej re­guła postępowania ma zastosowanie tylko wówczas, gdy danej kwestii strony nie uregulowały inaczej w umowie.

Omówione wyżej cechy norm pozwalają na odróżnienie normy prawnej od przepisu prawnego. Przepis prawny to jednostka redakcyjna aktu prawo­twórczego - jest nim artykuł, paragraf. W pojedynczym przepisie może być wyrażona jedna norma. Są jednak przepisy, które nie wyrażają w całości żadnej normy prawnej, ale są również i takie, które wyrażają więcej niż jedną normę. Niekiedy przepisy wyrażające jedną normę są zamieszczone w różnych aktach. Istnieją również przepisy, które nie zawierają żadnych norm, nie określają bo­wiem żadnych reguł postępowania. Taki charakter mają przepisy zamieszczane na wstępie aktów normatywnych - zwane preambułami - wyjaśniające cel wyda­nia danego aktu. Są wreszcie przepisy, których celem jest wyjaśnienie lub spre­cyzowanie pojęć prawnych zawartych w aktach normatywnych (np. art. 3 ustawy o usługach turystycznych podaje takie definicje).

Określony stosunek społeczny, regulowany jest zazwyczaj nie przez pojedyn­czą normę, lecz przez ich zespół. Zespół norm prawnych, stanowiących pew­ną całość i regulujących typowy stosunek społeczny, nazywany jest in­stytucją prawną. Tak więc można wyróżnić zespoły norm regulujących stosunki związane z umową o imprezę turystyczną, odpowiedzialnością hotelarza za rzeczy wniesione przez gości, umową hotelarską, uzyskiwaniem wiz czy paszportów.

Źródła prawa

Pojęcie źródeł prawa

Przez źródła prawa rozumie się formy (np. ustawa, rozpo­rządzenie), w jakich wyrażone zostają normy prawne. Formy te są za­zwyczaj określone w konstytucji. Tylko te normy, którym nadano jedną z przewidzianych form mogą być uznawane za prawo.

Upoważnienie poszczególnych organów państwa do stanowienia powszechnie obowiązujących norm oraz forma w jakiej normy te powinien podawać społeczeń­stwu do przestrzegania są określone w konstytucji. Nie każdy jednak akt prawny wydany przez określony organ państwowy zawiera w swej treści normy prawne. Poszczególne organy wydają również akty nie tworzące nowych, powszechnie obo­wiązujących reguł postępowania. Ich celem jest rozstrzygnięcie konkretnej spra­wy. I tak np. ustawa o usługach turystycznych jest aktem prawnym normatyw­nym. Natomiast wydana na jej podstawie decyzja wojewody o zaliczeniu obiektu hotelarskiego do rodzaju i kategorii - nie zawiera reguł postępowania, lecz doty­czy konkretnej sprawy. Akty prawne, które w swej treści zawierają normy pra­wne nazywamy aktami normatywnymi. Natomiast akty prawne nie zawierające powszechnie obowiązujących reguł postępowania nazywamy aktami nienorma­tywnymi.

System źródeł prawa polskiego

Formy w jakich wyrażone są normy prawne są różnorodne. Poszczególne źródła prawa (ustawy, rozporządzenia) różnią się tym, że są wydawane przez róż­ne organy, w różnym trybie, regulują odmienny zakres stosunków (jedne kwestie o charakterze ogólnym, inne kwestie szczegółowe). W konsekwencji rola i znacze­nie poszczególnych źródeł nie jest jednakowa. Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde z nich ma swoje miejsce. O miejscu w tej hie­rarchii decyduje to od jakiego organu pochodzą oraz jaki jest zakres i ranga spraw, które regulują.

System źródeł prawa polskiego określony jest w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z nią źródłami po­wszechnie obowiązującego prawa w Polsce są:

• Konstytucja,

• ustawy,

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

• rozporządzenia,

• źródłem prawa są również akty prawa miejscowego ustanawiane przez organy samorządu terytorialnego i orga­ny administracji rządowej na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawach, obowiązujące na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Konstytucja RP stanowi, że uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia wydawa­ne przez Prezesa Rady Ministrów i ministrów mają charakter wewnętrzny i obo­wiązują tylko jednostki podległe danemu organowi, który je wydał. Są zatem aktami o ograniczonej mocy obowiązującej.

Konstytucja - jako ustawa zasadnicza. jest najwyższym prawem", zatem w systemie źródeł prawa w Polsce zaj­muje pozycję najwyższą. Uchwalenie konstytucji należy do wyłącznej kompeten­cji Zgromadzenia Narodowego (czyli połączonego Sejmu i Senatu). Nadrzędna ro­la konstytucji wynika przede wszystkim z tego, że:

1. konstytucja może być zmieniona tylko w szczególnym trybie, innym niż sto­sowany przy uchwalaniu innych ustaw (większe quorum, konieczność uzyskania kwalifikowanej większości głosów);

b. wszystkie akty prawne muszą być zgodne z konstytucją;

5. w konstytucji uregulowane są zasadnicze kwestie mające znaczenie dla państwa, takie jak: podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, struktura i zakres działania organów państwowych, podstawowe prawa i obo­wiązki obywateli;

4. w jej treści określa się hierarchie pozostałych źródeł prawa.

Ustawa. Do wydawania ustaw upoważniony jest Sejm z istotnym udziałem Senatu. Proces ten rozpoczy­na się od skorzystania przez uprawnione podmioty z inicjatywy ustawodawczej. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje posłom, se­natowi, Prezydentowi RP, Radzie Ministrów oraz grupie co najmniej 100 000 oby­wateli, mających prawo wybierania do Sejmu. Do uchwalenia ustawy prowadzi system trzech czytań Ustawy uchwalane są zwykłą większością. Większość taką projekt uzyskuje, gdy za jego przyjęciem opo­wiada się większa liczba posłów niż za jego odrzuceniem. Uchwaloną przez Sejm ustawę Marszałek Sejmu przekazuje w ciągu 30 dni do rozpatrzenia Senatowi. Senat w ciągu 30 dni od jej przekazania może ustawę przyjąć bez zmian, uchwa­lić poprawki albo ją odrzucić. Sejm może uchwałę Senatu, odrzucającą ustawę lub wprowadzającą do niej poprawki, odrzucić bezwzględną większością głosów (tzn. za odrzuceniem musi się opowiedzieć więcej niż połowa głosujących). Uchwalona w powyższym trybie ustawa następnie przekazywana jest Prezydentowi do pod­pisania. Prezydent w ciągu 21 dni od otrzymania podpisuje ustawę (lub nie) i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw. Ustawy są z reguły aktami normatywnymi, wszystkie bez wyjątku publiko­wane są w Dzienniku Ustaw.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe. Źródłem prawa są również umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną w ustawie i ogłoszone w Dzienniku Ustaw. Ratyfikacja umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umo­wa dotyczy:

a) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub wojskowych;

b) wolności, praw lub obowiązków obywateli określonych w konstytucji;

c) członkostwa RP w organizacji międzynarodowej;

d) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym;

e) spraw uregulowanych w ustawie, lub w których konstytucja wymaga ustawy.

Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chy­ba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Umowa taka ma pierw­szeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

Rozporządzenia są wydawane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Z powyższego wynika, że warunkiem wydania rozporządzenia jest zamieszczenie w ustawie wyraźnego upoważnienia, zwanego delegacją ustawową, do wydania rozporządzenia w określonej dziedzinie. Dlatego każde rozporządzenie na wstę­pie zawsze powołuje się na takie upoważnienie. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać tego uprawnienia innemu organowi. Treść rozporządzenia musi mieścić się w granicach udzielonej delegacji. Przedmiotem rozporządzeń są zagadnienia uprzednio ogólnie uregulowane w ustawach. Rozpo­rządzenie - co wynika z jego miejsca w systemie źródeł prawa - nie może naru­szać postanowień żadnej z ustaw. Oznacza to, że rozporządzenie nie może zawie­rać przepisu, który byłby sprzeczny z postanowieniami jakiejkolwiek ustawy. Za pomocą rozporządzenia nie można zmieniać przepisów ustawy. Rozporządzenia publikowane są w Dzienniku Ustaw.

Konstytucja upoważnia Prezesa Rady Ministrów i Ministrów do wydawania zarządzeń i uchwał, które mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jed­nostki podległe organowi, który je wydał. Zarządzenia wydawane są tylko na podstawie ustawy, nie mogą jednak stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do zgodności z powszechnie obowiązującym prawem.

Źródłem prawa są również akty prawa miejscowego wydawane wyłącznie na podstawie upoważnienia ustawowego przez organy samorządu terytorialne­go tj. samorząd województwa, samorząd powiatu i samorząd gminy oraz organy administracji rządowej tj. wojewodów. Ich cechą charakterystyczną jest to, że obowiązują jedynie na obszarze podległym danej jednostce samorządu lub woje­wodzie.

System prawa

Prawo składa się z tysięcy różnych aktów normatywnych o różnej randze (kon­stytucja, ustawy, rozporządzenia) regulujących bardzo różne stosunki społeczne. Posługiwanie się nim nie byłoby możliwe, gdyby system ten nie był wewnętrznie usystematyzowany - tj. gdyby normy nie zostały pogrupowane według z góry usta­lonych kryteriów w poszczególne działy zwane gałęziami. Prawo ma zatem cha­rakter systemu, czyli układu elementów wzajemnie ze sobą powiązanych i uwa­runkowanych. Terminem system prawa określa się całokształt obowiązują­cych w danym państwie norm prawnych z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie. W skład tego systemu wchodzą również podstawowe idee na których opiera się ustrój państwa oraz podstawowe idee prawne.

Przyjmuje się najczęściej podział prawa polskiego na następujące gałęzie:

1. prawo państwowe;

2. prawo administracyjne;

3. prawo finansowe;

4. prawo cy­wilne;

5. prawo pracy;

6. prawo rodzinne;

7. prawo karne;

8. prawo procesowe;

9. prawo międzynarodowe.

Z powyższego wynika, że dotychczas nie wyodrębniła się gałąź pod nazwą prawo turystyczne. Normy prawne regulujące stosunki spo­łeczne związane z uprawianiem turystyki i funkcjonowaniem gospodarki tury­stycznej należą do różnych gałęzi - zwłaszcza prawa administracyjnego, prawa cywilnego, prawa międzynarodowego.

I. PRAWO PAŃSTWOWE. Zawiera normy regulujące podstawowe zasady ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego. Głównym aktem pra­wnym jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. W konstytucji unormowana jest w głównych zarysach struktura i kom­petencje organów państwowych, sposób ich powoływania, wzajemne powiązania, a także podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

Zgodnie z Konstytucją struktura organów państwowych oparta jest na zasa­dzie trójpodziału władz: władza ustawodawcza, władza wykonawcza i władza sądownicza.

a. władzę ustawodaw­czą w Polsce sprawuje Sejm i Senat.

b. bardzo ważną rolę Konstytucja wyznacza Prezydentowi. Prezydent wybiera­ny w wyborach bezpośrednich na pięcioletnią kadencję jest najwyższym przedsta­wicielem państwa i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Czuwa nad prze­strzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

c. Organem o charakterze wykonawczym i zarządzającym jest Rada Ministrów. Do jej kompetencji należą sprawy polityki państwa nie zastrzeżone dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego. Rada Ministrów kieruje ad­ministracją państwową we wszystkich dziedzinach, koordynuje działalność mini­sterstw, zapewnia wykonanie ustaw, czuwa nad wykonaniem budżetu, a także kieruje pracą administracji terenowej. Jak już wyżej wspomniano, Rada Mini­strów na podstawie ustaw i w celu ich wykonania wydaje rozporządzenia, a tak­że może wydawać zarządzenia.

d. Władzą odrębną i nie zależną od innych władz są Trybunały - Trybunał Kon­stytucyjny i Trybunał Stanu. Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą.

e. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Organy wymiaru sprawiedli­wości dzieli się na:

- organy orzekające, których głównym zadaniem jest rozstrzyganie konflik­tów lub wydawanie orzeczeń w sprawach niespornych. W tej grupie główną rolę odgrywają sądy;

- organy współdziałające, które w różnych formach współdziałają w wymierzaniu sprawiedliwości, takie jak prokuratura, adwokatura, radcowie prawni.

Charakterystyczną cechą sądów jest to, że są niezawisłe. Nie­zawisłość sądów oznacza brak hierarchicznej podległości sądów innym organom, a tym samy brak możliwości wydawania sądom poleceń lub nakazów co do okre­ślonego rozstrzygnięcia rozpatrywanej sprawy. Z niezawisłością sądów wiąże się niezawisłość sędziowska, polegająca na pełnej niezależności sędziów w sprawo­waniu ich urzędu. Drugą charakterystyczną cechą sądów jest oparcie ich działania na zasadzie instancyjności. Zasada instancyjności polega na tym, że od wydanego orzeczenia stronom przysługuje prawo wniesienia odwołania do sądu wyższej instancji. Wniesienie odwołania powoduje ponowne rozpatrzenie sprawy, skontrolowanie prawidłowości postępowania sądu I instancji i trafności wydanego orzeczenia.

Mimo, że w Polsce istnieją sądy rejonowe, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy, to zgodnie z obowiązującą zasadą dwuinstancyjności każda sprawa może być rozpatrywana tylko w dwóch instancjach. Oznacza to, że gdy pierwszą instancją jest sąd rejonowy, sprawa może być ostatecznie rozstrzygnię­ta przez sąd okręgowy jako sąd II instancji. Nie można już natomiast w normal­nym toku instancji przenieść spawy do sądu apelacyjnego.

Sądy rejonowe są podstawowym ogniwem w systemie sądownictwa powszech­nego w Polsce. Rozstrzygają one sprawy z zakresu prawa cywilnego, karnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, z wyjąt­kiem spraw przekazanych ustawami innym sądom.

Nieco odmiennie przedstawia się właściwość sądów w sprawach gospodar­czych. Sprawy gospodarcze rozpoznawane są przez sądy gospodarcze, będące wy­odrębnionymi jednostkami utworzonymi w ramach sądów rejonowych i okręgo­wych. Regułą jest, że sprawy gospodarcze rozpoznają sądy okręgowe, jako sądy I instancji. Sądy rejonowe rozpoznają jako sądy I instancji tylko sprawy drobniej­sze. Sądem II instancji w sprawach gospodarczych jest w stosunku do sądu rejo­nowego - sąd okręgowy, zaś w stosunku do sądu okręgowego - sąd apelacyjny.

Wspomnieć należy również o organie sądowym o szczególnym charakterze, ja­kim jest Naczelny Sąd Administracyjny, który orzeka w sprawach skarg na decy­zje administracyjne. NSA orzeka w sprawach zgodności decyzji administracyj­nych z prawem. Do niego należy zatem wnieść skargę w przypadku sprzeczności z prawem decyzji o odmowie wydania zezwolenia organizatorowi turystyki lub pośrednikowi, o odmowie wydania uprawnienia pilotowi lub przewodnikowi, czy też o odmowie zakwalifikowania obiektu do danego rodzaju lub kategorii.

Istotne zadania w zakresie wymiaru sprawiedliwości spełnia prokuratura i adwokatura. Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności oraz czu­wanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura w szczególności prowadzi i nadzoruje postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych oraz sprawuje funkcje oskarżyciela publicznego przed sądami. Prokuraturę stanowią: Proku­rator Generalny, pierwszy zastępca i zastępcy, prokuratorzy w Ministerstwie Sprawiedliwości oraz prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek pro­kuratury. Udzielaniem pomocy prawnej, współdziałaniem w zakresie ochrony praw i wolności obywatelskich zajmuje się natomiast adwokatura. Pomoc pra­wna polega w szczególności na obronie w sprawach karnych i zastępstwie stron przed sądami, organami administracji i instytucjami. Adwokaturę stanowi ogół adwokatów i aplikantów adwokackich zorganizowanych na zasadach samorzą­du zawodowego.

II. PRAWO ADMINISTRACYJNE. Gałąź ta obejmuje normy regulujące stosunki powstające w toku wykonawczej i zarządzającej działalno­ści organów administracji a także normy regulujące strukturę i kom­petencje organów administracji państwowej. Reguluje więc ono formy organizacji administracji oraz proces wykonywania przez organy państwowe funkcji administrowania. Granica między prawem państwowym a prawem administracyjnym jest trudna do uchwycenia. Przepisy prawa administracyj­nego normują strukturę i zakres działania-ministerstw, centralnych urzędów, terenowych organów. Stosunki regulowane normami prawa administracyjne­go noszą nazwę stosunków administracyjno-prawnych. Do ich cech charakte­rystycznych, pozwalających na odróżnienie od innych stosunków prawnych zalicza się to, że:

1. Jedną ze stron takiego stosunku jest zawsze organ państwowy wyposażo­ny w uprawnienia władcze. Organ ten z racji swych uprawnień nie jest w stosun­ku do drugiego podmiotu partnerem równorzędnym, lecz partnerem działającym z pozycji organu władczego.

2. Treścią stosunków administracyjno-prawnych są sprawy regulowane nor­mami prawa administracyjnego.

3. Stosunki administracyjne powstają zwykle jako konsekwencja aktów administracyjnych.

III. PRAWO FINANSOWE. Jest to gałąź prawa regulująca stosunki po­wstające w procesie dokonywanego przez państwo gromadzenia środ­ków pieniężnych, ich rozdziału i wydatkowania, a także określających tryb działania organów i instytucji finansowych.

IV. PRAWO CYWILNE. Jest to gałąź prawa regulująca stosunki majątko­we oraz niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi w danej sprawie stronami. Z przytoczonej definicji wynika, że prawo cywilne charakte­ryzuje się dwiema podstawowymi cechami, które wyróżniają je spośród innych gałęzi prawa:

1. przepisy prawa cywilnego regulują przede wszystkim stosunki o charakte­rze majątkowym. Jednakże nie wszystkie stosunki majątkowe regulowane są przez prawo cywilne. Wiele z nich należy bowiem do innych gałęzi prawa (np. pobieranie podatku, wynagrodzenie za pracę);

2. stosunki regulowane przez prawo cywilne odznaczają się równorzędnością stron, co oznacza, że żadna ze stron stosunku cywilnoprawnego nie ma wobec partnera uprawnień władczych.

Prawo cywilne reguluje stosunki zarówno między osobami fizycznymi jak i osobami prawnymi. Podstawowym źródłem prawa cywilnego jest wielokrotnie nowelizowany kodeks cywilny z 1964 r. Ponadto źródłami prawa cywilnego są liczne akty prawne. W ramach prawa cywilnego wyróżnia się szereg działów: część ogólna, prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo spadkowe, prawo autor­skie, prawo wynalazcze.

V. PRAWO PRACY. Jest to zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą a pracownikiem na tle świadczonej pracy. Nie każde jednak świadczenie pracy jest objęte regulacją prawa pracy, ale tylko tzw. praca podpo­rządkowana tj. praca świadczona na rachunek i pod kierownictwem pracodawcy. W zakres prawa pracy wchodzą normy regulujące powstanie i ustanie stosunku pracy, obowiązki i uprawnienia pracodawcy i pracownika, czas pracy, urlopy wy­poczynkowe, ochronę pracy, bezpieczeństwo i higienę pracy, rozstrzyganie sporów wynikających ze stosunku pracy. Podstawowym źródłem prawa pracy jest wielo­krotnie nowelizowany kodeks pracy z 1974 r.

VI. PRAWO RODZINNE. Jest to zespół norm regulujących stosunki spo­łeczne wynikające z zawarcia małżeństwa, stosunki powstające miedzy rodzicami i dziećmi, a także stosunki dotyczące przysposobienia oraz opieki nad małoletnimi.

VII. PRAWO KARNE. Prawo karne, to zespół norm mówiących jakie czy­ny są przestępstwami, ustalających zasady odpowiedzialności za takie czyny oraz określających kary jakie grożą za ich popełnienie. Normy prawa karnego mają na celu ochronę interesów obywateli i ich dóbr przed zamachami, jak również ochronę interesów politycznych i gospodarczych pań­stwa. Podstawowymi źródłami prawa karnego są pochodzące z 1997 r. kodeks karny i kodeks karny wykonawczy.

VIII. PRAWO PROCESOWE. Prawo procesowe nie jest jednolitym zespołem norm. W zakres prawa procesowego wchodzą trzy podstawowe działy:

- prawo o ustroju sądów i prokuratury;

- prawo procesowe cywilne (zwane też procedurą cywilną lub postę­powaniem cywilnym);

- prawo procesowe karne (zwane też postępowaniem karnym lub procedurą karną).

IX. PRAWO MIĘDZYNARODOWE. Jest to zespół norm regulujących prawa i obowiązki poszczególnych państw w ich stosunkach wzajemnych. Pod­stawowymi aktami prawnymi regulującymi stosunki z zakresu prawa międzyna­rodowego są przede wszystkim liczne umowy międzynarodowe, jak również powszechnie przyjęte zasady i zwyczaje (np. zasada wolności mórz, czy zasada nienaruszalności wód terytorialnych). Przedmiotem zainteresowania prawa mię­dzynarodowego są również organizacje międzynarodowe takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Światowa Organizacja Turystyki.

2

---