Anna Broda P.D. 5 03
Biegli w polskim postępowaniu karnym.
Biegły to podmiot udzielający organowi procesowemu informacji specjalistycznych niezbędnych dla ustalenia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy(art.193).
Opinia jest zawsze potrzebna, jeżeli ustalenie danej okoliczności wymaga wiedzy specjalnej i nie ma znaczenia , czy organ procesowy sam posiada też taką wiedzę, czy jej nie ma. Ustaleń faktycznych dokonuje się bowiem w oparciu o dowody, a wiedza organu nie ma tego charakteru. Wiedza taka może natomiast być mu pomocna w ocenie dowodu z opinii biegłego.
Organ procesowy czyli sąd, nie może zastępować biegłego i rezygnować z jego opinii, mimo że ustalenie danej okoliczności wymaga wiedzy specjalistycznej. Sąd nie może odrzucić wszystkich opinii specjalistycznych i przyjąć własnego odmiennego stanowiska; byłoby to bowiem ustalenie faktów, dla wykazania których niezbędna jest wiedza specjalna, bez koniecznej opinii biegłego. Organowi procesowemu nie wolno także zastępować wymaganej opinii innymi dowodami, np. ustalać stopnia uszkodzenia ciała w oparciu o zaświadczenie lekarskie.
Niekiedy k.p.k. sam określa, iż w danej sytuacji procesowej niezbędne jest powołanie biegłych, wskazując nieraz także na ich specjalność. I tak art. 202 p1 mówi iż w celu wydania opinii o stanie psychicznym oskarżonego, a więc gdy istnieją wątpliwości co do jego poczytalności, sąd-a w postępowaniu przygotowawczym prokurator- powołuje co najmniej dwu biegłych lekarzy psychiatrów. W razie zaś wątpliwości co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania i odtwarzania spostrzeżeń, sąd lub prokurator zarządza przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza psychologa(art.192 p2).
W razie potrzeby zasięgnięcia opinii, organ procesowy zwraca się do biegłego lub biegłych albo do instytucji naukowej lub specjalistycznej (art.193). O tym, czy zasięgana będzie opinia u jednego biegłego, czy u kilku, czy też w stosownej instytucji, decyduje organ procesowy, mając na względzie charakter okoliczności i wiedzy specjalnej, do której należy sięgnąć. Kodeks nie przewiduje pierwszeństwa opinii instytucji nad opinią biegłego indywidualnego, czy też odwrotnie, i przyjmuje, że także przy opinii wydawanej przez instytucję mają być w niej wskazani wszyscy biegli, którzy brali udział w jej opracowaniu. Wszyscy oni powinni tę opinię podpisać, co jest podkreśleniem indywidualnej odpowiedzialności biegłego za wystawianą opinię.
W charakterze biegłego nie mogą być jednak powołane osoby, które:
są obrońcą lub duchownym,
są osobą najbliższą dla oskarżonego lub pozostają z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym,
były świadkiem czynu lub są powołane w charakterze świadka,
są zainteresowane bezpośrednio sprawą lub \są małżonkiem, krewnym bądź powinowatym strony lub jej procesowego przedstawiciela albo pozostają z nimi w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli bądź we wspólnym pożyciu,
brały udział w postępowaniu jako prokurator lub jako prowadzący postępowanie przygotowawcze bądź jako obrońca, pełnomocnik lub przedstawiciel ustawowy strony ( art196 p1).
O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie. Postanowienie to wydaje sąd lub prokurator (art.93 p1 i 3), a w dochodzeniu może je wydać także organ nieprokuratorski prowadzący to postępowanie.
Art.194 k.p.k. wskazuje wymogi jakie powinno zawierać każde postanowienie o powołaniu biegłego, należy do nich m.in. podanie imienia, nazwiska oraz specjalności biegłego, przedmiotu i zakresu ekspertyzy, terminu dostarczenia opinii.
Orzecznictwo sądowe stoi na stanowisku, iż organ procesowy nie może wskazywać biegłym metod badawczych, określają je sami biegli, uwzględniając okoliczności, odnośnie do których mają się wypowiedzieć, zebrany w sprawie materiał dowodowy oraz aktualny stan wiedzy w danej dziedzinie, choć jednocześnie przyznaje, że „strony mają prawo kontrolowania, czy wszystkie dostępne metody badawcze są znane biegłym i czy były wykorzystane”(SN z 6.11.1987 r .IV KR 502/86, OSNPG 1988, nr 8-9, poz.87)
Powołując biegłego organ procesowy może zastrzec swoją obecność przy przeprowadzaniu przez biegłego niektórych lub wszystkich badań, jeżeli nie wpłynie to ujemnie na wynik badania ( art.198 p 2). Organ powołujący ustala czy biegły ma złożyć opinię ustnie czy też na piśmie (art.200 p 1), w praktyce opinie składane są na piśmie, co nie wyklucza przesłuchania eksperta.
Do pełnienia czynności biegłego obowiązany jest nie tylko biegły sądowy, ale także osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie (art.195). Wobec osoby, która bezpodstawnie uchyla się od wykonania czynności biegłego, można stosować pieniężną karę porządkową, a w razie uporczywego bezpodstawnego uchylania także aresztowanie porządkowe (art.. 287 p 1,2).
Biegły powinien złożyć przyrzeczenie, którego treść określa art.197 p1 k.p.k. Przyrzeczenie to zobowiązuje go m.in. do zachowania obiektywizmu.
Jeżeli po powołaniu biegłego ujawniły się okoliczności wskazujące, że należy on do grona osób, które nie mogą pełnić funkcji biegłego, wydana przez niego opinia nie stanowi dowodu, a na miejsce wyłączonego biegłego powołuje się innego eksperta. Innego biegłego należy też powołać, jeżeli ujawnią się powody osłabiające zaufanie do wiedzy lub bezstronności biegłego albo inne ważne powody np. niemożność wydania przez niego opinii we właściwym czasie ze względu na chorobę.
Powołanym biegłym udostępnia się w miarę potrzeby akta sprawy i wzywa, gdy jest to niezbędne, do udziału w przeprowadzeniu dowodów (art.192 p 2), np. w przesłuchaniu świadka czy w oględzinach zwłok.
Biegli psychiatrzy powołani do wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego mogą żądać powołania przez organ procesowy do udziału w wydaniu opinii biegłego lub biegłych innych specjalności - mówi o tym art.202 p 2. W razie konieczności mogą oni także wnosić, aby badanie psychiatryczne oskarżonego było połączone z obserwacją w zakładzie leczniczym (art.203). Orzeka o ty wówczas sąd, do którego zgłaszają taka potrzebę biegli. Sam sąd bez żądania biegłych nie jest władny orzec umieszczenia oskarżonego na obserwacji, kodeks wymaga bowiem wyraźnie stosownego wniosku biegłych. Biegli żądając umieszczenia oskarżonego na obserwacji powinni wykazać, dlaczego jest ona nieodzowna.
Art.202 p 2 wskazuje wymogi jakie powinna zawierać opinia składana przez biegłego, jest to m.in. : imię, nazwisko stopień i tytuł naukowy biegłego, sprawozdanie z przeprowadzonych czynności i spostrzeżeń oraz podpisy wszystkich biegłych, którzy uczestniczyli w wydaniu opinii. Osoby biorące udział w wydaniu opinii mogą być następnie przesłuchane jako biegli, osoby zaś, które jedynie uczestniczyły w badaniach - w charakterze świadka (art.200 p 3).
Od opinii biegłych wymaga się nie tylko konkluzji, ale szczegółowej prezentacji działań, jakie podjęli i metod, jakie stosowali. Biegli nie powinni natomiast wypowiadać się w kwestii winy oskarżonego lub oceny prawnej jego czynu.
Opinia biegłego podlega ocenie nie tylko od strony jej logiczności i poprawności wnioskowania, ale także co do jej merytorycznej trafności. Jeżeli opinia biegłego jest niepełna lub niejasna albo gdy zachodzi sprzeczność w samej opinii lub między różnymi opiniami w tej samej sprawie, można wezwać ponownie tych samych biegłych lub powołać innych (art.201). Według orzecznictwa opinia jest niepełna, jeżeli nie udziela odpowiedzi na wszystkie postawione biegłemu pytania, na które zgodnie z zasobem swej wiedzy i udostępnionym mu materiałem dowodowym sprawy mógł on i powinien udzielić odpowiedzi, a także gdy nie uwzględnia ona wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia danej kwestii okoliczności. Natomiast opinia jest niejasna, jeżeli jej sformułowanie nie pozwala na zrozumienie wyrażonych w niej ocen i poglądów lub sposobu dochodzenia do nich albo posługuje się nielogicznymi argumentami, a więc gdy wnioski końcowe nie pozwalają ustalić ostatecznie poglądu biegłego.
Ocena opinii należy do organu procesowego, strony mogą jednak zwracać uwagę temu organowi na niejasność czy sprzeczność opinii. Organ powinien przy tym uwzględnić żądanie strony wezwania biegłego w celu zadania pytań, które wyjaśniłyby stronie wątpliwości. Jeżeli jednak ostatecznie dla sądu opinia jest przekonująca i zrozumiała, to fakt, że dowód ten nie jest zrozumiały i jasny dla stron, nie daje podstaw do powoływania nowych biegłych.
Jak już wcześniej wspomniałam, biegły składa swą opinię ustnie lub na piśmie w zależności od polecenia organu procesowego. Stosownie zaś do art.393 p 1 o odczytywaniu innych protokołów, na rozprawie wolno odczytywać m.in. opinie biegłych.
Podsumowując, zgodnie z orzecznictwem sądu, mając na uwadze zasady ustności, kontradyktoryjności, i prawa do obrony, należy przyjąć, iż biegły powinien być przesłuchany przez sąd zawsze gdy strony wnoszą o przesłuchanie eksperta z uwagi na potrzebę zadania mu pytań precyzujących jego wypowiedzi w opinii, które nie są dla nich jasne, lub na które brak jest w opinii odpowiedzi, albo gdy opinia ważyć ma o winie oskarżonego, a ponadto zawsze w wypadkach wskazanych w art.201 k.p.k. tzn. gdy opinia jest niepełna i niejasna ,sąd powinien wezwać biegłych, którzy złożyli opinie na piśmie, na przesłuchanie. W razie przesłuchiwania biegłego stosuje się odpowiednio przepisy o przesłuchiwaniu świadków. Dopuszczalne przy tym jest też stosowanie wobec eksperta utajnienia jego miejsca zamieszkania, w razie uzasadnionej obawy użycia wobec niego lub osoby mu najbliższej przemocy albo groźby bezprawnej.
3