KONTRATYP W GRANICACH UPRAWNIEŃ I OBOWIĄZKÓW - jest ogólną okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną. Uprawnienie to może dotyczyć funkcjonariuszy państwa wykonujących czynności urzędowe lub też osób prywatnych. W odniesieniu do czynności urzędowych największe znaczenie mają uprawnienia organów państwowych do stosowania przymusu np. tymczasowe aresztowanie, przy osobach prywatnych zaś np. zajęcie cudzego zwierzęcia, które wyrządza szkodę - jest to tzw. dozwolona samopomoc. Takie uprawnienie musi być zawarte w ustawie. OSTATECZNA POTRZEBA - w celu zapewnienia przestrzegania dyscypliny w wojsku, prawo karne przewiduje możliwość stosowania przez przełożonych w stosunku do podwładnych środków, które gdyby nie zawarte w przepisach upoważnienie, miałyby charakter przestępny. Art. 319 KK stwierdza że wykonanie rozkazu wydanego przez uprawnioną do tego osobę może być wymuszone przy użyciu do tego dostępnych środków, jeżeli okoliczności wymagają natychmiastowego przeciwdziałania, a posłuchu dla rozkazu nie można osiągnąć w inny sposób. NIEPOCZYTALNOŚĆ - oznacza brak możliwości rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swym postępowaniem, który zachodzi w chwili czynu i spowodowany jest upośledzeniem umysłowym, chorobą psychiczną lub innym zakłóceniem czynności psychicznych. Stwierdzenie niepoczytalności wymaga wskazania łącznie 1 z wymienionych w art. 31 p.1 KK przyczyn i co najmniej 1 z następstw wywołanych w psychice sprawcy. Upośledzenie umysłowe oznacza istotne obniżenie sprawności umysłowej powstałe z różnych przyczyn w okresie rozwojowym jednostki lub też sytuacje wiążące się z urazami i innymi czynnikami mającymi miejsce po okresie rozwojowym, które powodują zanik pewnych funkcji mózgu. Choroby psychiczne (psychozy) oznaczają zaburzenia psychiczne, których cechą charakterystyczną są patologiczne zmiany funkcji psychicznych, charakteryzujących się różnymi objawami np. zaburzenia świadomości, urojenia. Zalicza się do nich np. schizofrenię, paranoję, psychozę maniakalno - depresyjną. Inne zakłócenia psychiczne to np. dojrzewanie płciowe, menstruacja. Mogą być też spowodowane wysoką gorączką, nadużyciem alkoholu lub narkotyku. POCZYTALNOŚĆ OGRANICZONA - nie wyłącza on winy sprawcy. Sprawca działający więc w takim stanie popełnia przestępstwo i ponosi odpowiedzialność karną. Sąd może w tym wypadku zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Ograniczenie poczytalności mniejszego stopnia powinno jednak wpływać na wymiar kary w jej ustawowych granicach. BŁĄD CO DO PRAWA - dotyczy nie jednego ze znamion przestępstwa, lecz całościowej prawnej oceny czynu. Ma on w praktyce miejsce w odniesieniu do mniej znanych typów przestępstw, bo trudno sobie wyobrazić, że ktoś nie wie że przestępstwem jest np. kradzież. Nie ma błędu w rozumieniu tego przepisu jeżeli sprawca w prawdzie nie wie dokładnie, że jego czyn jest przestępstwem, ale zdaje sobie sprawę że czyn ten jest zabroniony przez jakąś gałąź prawa. Nie ma też błędu co do prawa jeżeli sprawca wie o bezprawności czynu ale uważa zakaz za niesłuszny. Przy ustalaniu nieświadomości bezprawności czynu należy wziąć pod uwagę poziom umysłowy sprawcy i stopień zrozumiałości przepisu. BLĄD CO DO KONTRATYPU - art. 29 KK - nie popełnia przestępstwa kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu że zachodzi tu okoliczność wyłączjąca bezprawność. Gdy błąd taki nie jest usprawiedliwiony, sprawca odpowiada na normalnych zasadach, możliwe jest jednak zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary. ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY - zachodzi wtedy, gdy jeden czyn wypełnia znamiona 2 lub więcej przestępstw np. zgwałcenie osoby poniżej 15 lat. W tych przypadkach stosuje się konstrukcję tzw. idealnego zbiegu przestępstw - sprawca popełnił tyle przestępstw ile przepisów karnych naruszył. ZBIEG PRZESTĘPSTW - 1) Kumultatywny - ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Karę wymierza się na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą. Nie stoi to na przeszkodzie orzeczeniu innych środków przewidzianych w ustawie na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. (2) Pozorny - gdy czyn narusza tylko 1 przepis karny. Reguły na podstawie których wiemy że mamy do czynienia z pozornym zbiegiem: wyłączenie przepisu ogólnego przez przepis szczególny; wyłączenie przepisu pochłoniętego przez przepis pochłaniający; wyłączenie przepisu posiłkowego przez przepis główny. KARA ŁĄCZNA - w sytuacji zbiegu przestępstw możliwe są różne systemy wymierzania kary łącznej. System kumulacji polega na zwykłym zsumowaniu kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa. System absorbcji polega na tym że najsurowsza kara pochłania pozostałe. System asperacji polega na zaostrzeniu najsurowszej z wymierzonych kar. System kary łącznej przewiduje w zasadzie łączenie kar tego samego rodzaju (np. grzywna z grzywną). Art. 86 KK przewiduje 2 górne i 1 dolną granicę kary łącznej. Kara łączna nie może być niższa od najwyższej z wymierzonych kar (minimum), nie może być wyższa od sumy kar wymierzonych (I maksimum) II maksimum jest określone oddzielnie dla każdego rodzaju kary [grzywna - 540 stawek dziennych, ogr. wolności - 18 miesięcy, pozbawienie wolności - 15 lat]. Wyj! karę pozbawienia wolności można łączyć z karą ograniczenia wolności [przelicznik 1 miesiąc ogr. wolności = 15 dni pozbawienia wolności]. PPOROZUMIENIE A ZW. PRZESTĘPCZY - porozumienie to 2 lub więcej osób uzgadniających zamiar popełnienia konkretnego przestępstwa. Zw. przestępczy - to trwały zespól ludzi co najmniej 3 osoby mający cechy zorganizowania, a więc mający pewne zasady przyjmowania członków, zasady podporządkowania i dyscypliny i ustalone zakresy kompetencji związane z programem działania związku. RECYDYWA - jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Multirecydywa - zachodzi wtedy gdy sprawca był już skazany w warunkach recydywy specjalnej zwykłej i odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub w części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę. Podwyższenie górnego zagrożenia nie dotyczy zbrodni. KARY MAJĄTKOWE - 1) Grzywna - może być ona kwotowa lub orzekana w stawkach dziennych. Grzywna kwotowa polega na tym że sąd wskazuje w wyroku wysokość kwoty pieniężnej którą skazany ma obowiązek uiścić na rzecz skarbu Państwa. Grzywna orzekana w stawkach dziennych ma 2 etapy orzekania: 1) sąd określa liczbę stawek dziennych (2) sąd określa w jednostkach pieniężnych wysokość stawki dziennej. By obliczyć wysokość grzywny należy pomnożyć liczbę stawek przez ich wysokość. Grzywnę wymierza się w granicach od 10 do 360 stawek dziennych, a wysokość pojedynczej stawki ustala się w granicach od 10 zł do 2000 zł. Grzywna może być orzeczona obok kary pozbawienia wolności jeżeli sprawca dopuścił się przestępstwa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Przepadek przedmiotów - dotyczy przedmiotów stanowiących mienie ruchome, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa; przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa; przedmiotów których wytwarzanie, posiadanie i obrót lub przewóz jest zakazany; przepadek korzyści majątkowych pochodzących chociażby pośrednio z popełnienia przestępstwa. Nawiązka i świadczenie pieniężne - klasyczna nawiązka orzekana jest jako obowiązek uiszczenia na rzecz pokrzywdzonego kwoty podwójnej wysokości w stosunku do wyrządzonej szkody. W innych przypadkach wysokość nawiązki nie może przekraczać dziesięciokrotności (przeciwko środowisku 20 - krotności) najniższego miesięcznego wynagrodzenia. Może być orzeczona zamiast obowiązku naprawienia szkody. Świadczenie pieniężne - polega ono na wpłaceniu określonej kwoty na określony cel społeczny np. przy warunkowym umorzeniu postępowania (nie wyższej niż 30 - krotność). Obowiązek naprawienia szkody - to odrębny środek karny orzekany w wyroku skazującym. Przy warunkowym umorzeniu postępowania taki środek jest obligatoryjny. Zwrot korzyści - w wypadku skazania lub warunkowego umorzenia postępowania o przestępstwo przynoszące korzyść majątkową osobie fizycznej, prawnej lub jednostce organizacyjnej bez osobowości prawnej, a popełnione przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie, sąd zobowiązuje podmiot który uzyskał korzyść majątkową do jej zwrotu w całości lub w części na rzecz Skarbu Państwa, chyba że korzyść ta ulega zwrotowi innemu podmiotowi. ŚRODKI KARNE - Pozbawienie praw publicznych - skazany traci więc: czynne i bierne prawo wyborcze do organów władzy publicznej, organów samorządu zawodowego lub gospodarczego; prawo do udziału w wymiarze sprawiedliwości; prawo do wykonywania funkcji w organach i instytucjach państwowych i sam. teryt. lub zawodowego. Skazany też traci: ordery, odznaczenia i tytuły honorowe oraz zdolność do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej - sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska jeżeli: sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył stanowiska lub zawodu; okazał że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionym prawem. Zakaz prowadzenia pojazdów - może być orzeczony w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. W pewnych przypadkach orzeczenie tego środka jest obligatoryjne i dotyczyć musi wszelkich pojazdów mechanicznych jeżeli sprawca przestępstwa był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca katastrofy lub wypadku. Przepadek przedmiotów - j.w. Podanie wyroku do publicznej wiadomości - ma znaczenie ogólnoprewencyjne. Art. 50 nie określa formy ogłoszenia, która należy do sądu. Może ono nastąpić tylko w wypadkach określonych w ustawie np. wyroku skazującego za zniesławienie. Nawiązka i świadczenie pieniężne - j.w. Obowiązek naprawienia szkody i zwrot korzyści - j.w. NADZWYCZAJNE ZAOSTRZENIE I ZŁAGODZENIE - Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary polega na stworzeniu w pewnych sytuacjach (ciąg przestępstw, recydywa itd.) możliwości orzeczenia kary w granicach szerszych niż przewidziane w sankcji przepisu określającego dane przestępstwo albo ograniczenie możliwości wymierzenia kary łagodniejszej. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzaniu kary poniżej granicy ustawowego zagrożenia albo wymierzeniu kary łagodniejszego rodzaju. Może być ono zastosowane: w wypadkach przewidzianych w ustawie; w stosunku do młodocianego, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze; w szczególnioe uzasadnionych przypadkach kiedy nawet kara najniższa byłaby niewspółmiernie surowa (np. pojednanie ze sprawcą, naprawienie szkody, sprawca poniósł poważny uszczerbek). Przypadki szczególne: sprawca współdziałający z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu ścigania informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia; sprawca przestępstwa, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności nieznane dotąd temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. DYREKTYWY SZCZEGÓŁOWE - wymierzając karę sąd uwzględnia w szczególności motywację i sposób zachowania się sprawcy, popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, rodzaj i stopień naruszenia ciążących na sprawcy obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy, sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, staranie o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie w innej formie społecznemu poczuciu sprawiedliwości, a także zachowanie się pokrzywdzonego. Sąd bierze też pod uwagę pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę pomiędzy nimi osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem. WARUNKOWE UMORZENIE - następuje na okres próby od 1 roku do 2 lat. Przesłanki: popełnione przestępstwo jest zagrożone karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności; sprawca nie był dotychczas karany za przestępstwo umyślne; okoliczności popełnienia czynu nie budzą wątpliwości; wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne; istnieje pozytywna prognoza że sprawca pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni nowego przestępstwa. W.u. może być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody. Przy w.u. można nałożyć na sprawcę pewne obowiązki: informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, przeproszenia pokrzywdzonego, wykonywania obowiązku alimentacyjnego, powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających. Obligatoryjne jest zobowiązanie sprawcy do naprawienia szkody w całości lub w części. WARUNKOWE ZAWIESZENIE - Przesłanki: orzeczono karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 2 lat, karę ograniczenia wolności lub grzywnę samoistną; wymierzenie kary z warunkowym zawieszeniem jej wykonanie jest wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Okres próby oznacza sąd w granicach od 2 - 5 lat w wypadku kary zawieszenia kary pozbawienia wolności, zaś od 1 - 3 lat w wypadku zawieszenia grzywny lub kary ograniczenia wolności. Obowiązki: powstrzymanie się od nadużywania alkoholu, od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, poddanie się leczeniu (za zgodą). Obligatoryjne jest zarządzenie wykonania kary jeżeli skazany w okresie próby popełnił podobne przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności. WARUNKOWE ZWOLNIENIE - polega na skróceniu okresu pobytu skazanego w zakładzie karnym, gdy taki dalszy pobyt nie jest już konieczny. Przesłanki: odbycie co najmniej połowy kary, lecz nie wcześniej niż po 6 miesiącach; recydywa specjalna - 2/3 kary, multirecydywa - ¾ kary; skazany na 25 lat - po odbyciu 15; skazany na dożywocie - po 25 latach. Okres próby jest równy części kary pozostałej do odbycia. Przy recydywiście i młodocianym obligatoryjny jest dozór kuratora. Przy odwołaniu w.z. okresu spędzonego na wolności nie zalicz się na poczet kary. Przy zbiegu kar sprawcę można zwolnić po 15 latach. ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE - ich funkcją ma być zabezpieczenie społeczeństwa przed niebezpieczeństwem ze strony osób naruszających prawo karne. Izolacyjno - lecznicze - umieszczenie sprawcy w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym. Czasu pobytu w takim zakładzie nie określa się z góry. Środek ten stosuje się gdy sprawca popełnił czyn zabroniony w stanie niepoczytalności i jest wysokie prawdopodobieństwo że popełni ten czyn ponownie. Innym takim środkiem jest umieszczenie sprawcy w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego (nie orzeka się jeżeli orzeczona kara przekracza 2 lata). Czas pobytu nie może być krótszy niż 3 miesiące ani dłuższy niż 2 lata. Administracyjne - wobec sprawcy który dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, sąd może orzec tytułem środka zabezpieczającego zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej lub zakaz prowadzenia pojazdów oraz przepadek przedmiotów. PRZEDAWNIENIE - polega na tym że po upływie określonego czasu nie można zrealizować odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo tzn. w zależności od rodzaju przedawnienia nie można wszcząć postępowania, wydać wyroku skazującego lub wykonać orzeczonej kary. Ścigania - karalność przestępstwa ustaje jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat: 30 - zbrodnia zabójstwa; 20 - inna zbrodnia; 10 - występek zagrożony karą pozbawienia wolności powyżej 3 lata; 5 - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lata; 3 - czyn zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną. Wyrokowania - terminy w/w ulegają przedłużeniu o 5 lat. Wykonania kary - nie można wykonać kary jeżeli od tego momentu upłynęło: 30 lat - w razie skazania na karę pozbawienia wolności powyżej 5 lat; 15 lat - pozbawienie wolności do lat 5; 10 lat - skazanie na inną karę. Przedawnienie nie biegnie jeżeli przepis ustawy na to nie pozwala (np. immunitet poselski). Przepisów przedawnienia nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych. Nie ma zastosowania również do: umyślnego przestępstwa zabójstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, pozbawienia wolności ze szczególnym udręczeniem popełnionego przez funkcjonariusza publicznego. ZATARCIE SKAZANIA - polega na przyjęciu pewnej fikcji prawnej polegającej na tym że po spełnieniu określonych przesłanek uważa się osobę skazaną za niekaraną, zaś informacje o skazaniu usuwa się z CRS. Z mocy prawa: gdy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, a także gdy upłynęło 6 miesięcy od pomyślnego upływu okresu próby przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary oraz gdy upływa 10 lat od jej wykonania, darowania lub przedawnienia jej wykonania. Na wniosek: po upływie 5 lat jeżeli w tym czasie przestrzegał on porządku prawnego zaś wymierzona kara nie przekraczała 5 lat. W razie skazania na grzywnę lub karę ograniczenia wolności - z mocy prawa po 5 latach, na wniosek po 3. ŚRODKI WOBEC NIELETNICH - 1) wychowawcze - upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania, nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, nadzór kuratora, umieszczenie w placówce resocjalizacyjnej (2) leczniczo - wychowawczy - umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym (3) poprawcze - umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym (od 13 do 17 lat) za czyn wypełniający znamiona przestępstwa, jeżeli jednocześnie zachodzi wysoki stopień jego demoralizacji oraz przemawiają za tym okoliczności i nieskuteczność innych środków.
Prof. dr hab. Feliks Prusak
NULLUM CRIMEN SINE LEGE - najważniejsza zasada współczesnego prawa karnego, chroniąca jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe. W prawie polskim zasada ta jest sformułowana w art. 42 Konstytucji RP - „odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia i w art. 1 p. 1 k.k. o analogicznym brzmieniu. Zasada ta jest też formułowana w bardziej rozbudowanej postaci jak: nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori, z której wynika że prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie; przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny; niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego; ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz; kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie. ZASADA NARODOWOŚCI PODMIOTOWEJ - inaczej zasada obywatelstwa zgodnie z którą obywatel polski odpowiada za wszelkie czynu popełnione za granicą, które są przestępstwami wg. prawa polskiego oraz wg. prawa obowiązującego w miejscu popełnienia. Wymagana jest tutaj podwójna przestępność czynu, chyba że polski funkcjonariusz publiczny pełniąc służbę za granicą, popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swojej funkcji lub gdy przestępstwo popełniono w miejscu nie podlegającym żadnej władzy państwowej (Antarktyda). ZASADA NARODOWOŚCI PRZEDMIOTOWEJ - (ograniczona) czyny popełnione przez cudzoziemców za granicą podlegają ustawie karnej polskiej w zasadzie tylko wtedy, gdy są przestępstwami skierowanymi przeciwko interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej bez osobowości prawnej. Możliwe jest uwzględnienie różnicy między ustawami na korzyść sprawcy. (nieograniczona) - uregulowana jest w art. 112 KK. Przewiduje ona w pewnych sytuacjach zastosowanie polskiej ustawy karnej bez względu na obywatelstwo sprawcy i bez ograniczenia warunkiem podwójnej przestępności np. w wypadku przestępstw przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym, przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego. ZASADA REPRESJI WSZECHŚWIATOWEJ - zamieszczona jest w art. 113 KK i przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do cudzoziemców i obywateli polskich w razie popełnienia przez nich przestępstw ściganych na mocy zobowiązania wynikającego z umów międzynarodowych (delicta iuris gentium). np. ludobójstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne, handel narkotykami, fałszowanie pieniędzy, porywanie samolotów. obowiązkowa ściganie istnieje tylko wtedy gdy sprawcy przebywającego w Polsce nie postanowiono wydać. OBOWIĄZYWANIE PRAWA W MIEJSCU - wg. art. 6 p. 2 KK przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, albo w miejscu gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub miał nastąpić. Wynika z tego, że miejsc popełnienia przestępstwa jest kilka i wystarczy, że jedno z nich znajdowało się w Polsce, by można było zastosować zasadę terytorialności. CZAS POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA - art. 6 p. 1 KK stwierdza, że czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany. Wyjątek ! art. 101 p 3. KK dla obliczania terminu przedawnienia przestępstw skutkowych miarodajny jest nie czas działania lub zaniechania, lecz czas nastąpienia skutku. CZYN - jest zewnętrznym zachowaniem się zależnym od woli człowieka, musi być sterowane jego wolą . Nie chodzi tutaj o nieuzewnętrznione zjawiska psychiczne (myśli, zamiary, poglądy). Jednak nie każde zewnętrzne zachowanie się człowieka można nazwać czynem. Nie jest czynem zachowanie się człowieka pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis absoluta), któremu nie mógł się on oprzeć i wobec tego nie było ono sterowne jego wolą. Od przymusy bezwzględnego należy odróżnić fizyczny lub psychiczny przymus względny (vis compulsiva), polegający na wywieraniu nacisku na wolę człowieka, ale nie wykluczający kierowania przez tę wolę jego zachowaniem się. Np. stosowanie groźby lub tortur. Jeżeli osoba torturowana ujawni tajemnicę państwową, jej zachowanie się pozostaje czynem, ponieważ było kierowane przez jej wolę. Wykluczenie odpowiedzialności nie będzie jednak spowodowane brakiem czynu, lecz działaniem w stanie wyższej konieczności. Z pojęcia czynu wykluczamy jednak i inne rodzaje zachowań nie sterowane wolą człowieka np. odruchy bezwarunkowe. USTAWOWE ZNAMIONA PRZESTĘPSTWA - Przestępstwem jest czyn zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy. Znamiona to elementy przestępstwa składające się na jego opis i których występowanie w czynie sprawcy musi być stwierdzone, by można przypisać mu popełnienie określonego typu przestępstwa. Dzielimy je na znamiona opisowe - (to te, których stwierdzenie nie wymaga zastosowania ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny np. pieniądz, uderza) i ocenne - (przy ustalaniu ich występowania w czynie wymagają posługiwania się różnego rodzaju ocenami np. istotne zeszpecenie, poniża). BEZPRAWNOŚĆ CZYNU - jest gdy jakiś konkretny czyn wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa. Niekiedy jednak inne przepisy prawa karnego lub przepisy innej dziedziny prawa zezwalają w pewnym zakresie na zachowanie się wypełniające znamiona przestępstwa np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności. Osobną kategorię stanowią tutaj przestępstwa nieumyślne - są one przestępstwami z nieostrożności wymaganymi w danych okolicznościach. FORMY WINY - są to postacie strony podmiotowej przestępstwa tzn. zamiar popełnienia przestępstwa (przy przestępstwach umyślnych) albo lekkomyślność (przy nieumyślnych). TEORIE WINY - Psychologiczna - utożsamia winę ze stroną podmiotową (umyślnością lub nieumyślnością) przestępstwa. Wina jest więc wg. tej teorii określonym w ustawie stosunkiem psychicznym sprawcy do czynu zabronionego. Normatywna - za istotę winy uważa osobistą zarzucalność popełnionego czynu (z niemieckiej nauki prawa karnego). PRZESTĘPSTWA WIELOOSOBOWE - do popełnienia takiego przestępstwa potrzebne jest więcej niż jedna osoba. Jest to branie udziału w pewnym wspólnym działaniu np. bójka czy pobicie. WIELOCZYNOWE - polega na pewnym rodzaju działalności, na którą składają się poszczególne czyny np. branie udziału w obcym wywiadzie. Szczególną ich odmianą są takie, które muszą polegać na pewnej działalności tzn. pojedyncze zachowanie się sprawcy nie wyczerpuje znamion przestępstwa np. rozpijanie małoletniego, znęcanie się. PRZESTĘPSTWA Z DZIAŁANIA - które mogą być popełnione wyłącznie przez działanie np. zgwałcenie. Z ZANIECHANIA -polega na nie podjęciu przez sprawcę działania do którego był zobowiązany lub na spowodowaniu określonego skutku przez niepodjęcie takiego działania. popełnione one mogą być tylko przez pewien krąg osób, a przynależność do tego kręgu opiera się na kryterium szczególnej cechy podmiotu (bycie zobowiązanym do określonego działania). ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY - związek jaki zachodzi między zachowaniem się sprawcy, a skutkiem tego zachowania. PODOBIEŃSTWO PRZESTĘPSTW - art. 115 p.3 KK - są przestępstwa należące do tego samego rodzaju, czyli skierowane przeciwko temu samemu lub zbliżonemu dobru prawnemu. Wobec tego o podobieństwie przestępstw rozstrzygamy wg. kryterium podmiotu przestępstwa (np. przestępstwa z zastosowaniem przemocy lub groźby jej użycia). TYP KWALIFIKOWANY I UPRZYWILEJOWANY - gdy zagrożenie karą jest surowsze lub łagodniejsze. POCHÓD PRZESTĘPSTW - iter delicti -to schemat przedstawiający stadia czynu przestępnego. Jego elementami są: zamiar, przygotowanie, usiłowanie, dokonanie. Przy przestępstwach nieumyślnych mamy do czynienia wyłącznie z dokonaniem. Zamiar nie może być uznany za formę stadialną popełnienia przestępstwa ponieważ przestępstwo musi być czynem, a nie wyłącznie nastawieniem psychicznym człowieka. SPRAWSTWO ZWYKŁE - odpowiada za nie ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam. Oznacza to z jednej strony osobiste wypełnienie znamion, z drugiej strony określa się przez to sformułowanie, że chodzi o działanie jednej osoby. WSPÓŁSPRAWSTWO - polega na wykonaniu przestępstwa z inną osobą (osobami). Oznacza to, że działania 2 lub więcej osób objęte są ich porozumieniem (element subiektywny) i są pewnym działaniem wspólnym, składającym się na pewną całość wypełniającą znamiona określonego przestępstwa (element jednorodny). Również przestępstwa nieumyślne mogą być popełnione w formie współsprawstwa np. ścinka drzewa. Możliwe jest także współsprawstwo przy popełnieniu przestępstwa indywidualnego pod warunkiem, że wszyscy współsprawcy mają wymaganą cechę podmiotu np. dezercja 3 żołnierzy. Nie zachodzi jeżeli dwie osoby popełniają przestępstwa w tym samym czasie i miejscu, ale niezależnie od siebie tzw. sprawstwo równoległe. SPRAWSTWO KIEROWNICZE - za sprawstwo odpowiada także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby, poleca jej wykonanie tego czynu. Jest to coś więcej niż podżeganie lub pomocnictwo. PODŻEGANIE - polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia czynu zabronionego. Jest pojęciem szerszym niż namawianie, nie musi więc polegać na wypowiadaniu słów, wystarczy każda inna forma zachowania się np. gest. Strona podmiotowa podżegania polega na umyślności w postaci zamiaru bezpośredniego. nakłanianie osoby która ma już zamiar popełnienia przestępstwa nie jest podżeganiem. POMOCNICTWO - polega na ułatwianiu innej osobie popełnienia czynu zabronionego przez dostarczenie jej narzędzi, środka przewozu, udzielenie rady lub informacji. Może ono również polegać np. na staniu na czatach lub podwiezienie sprawcy na miejsce włamania. Dzielimy je na fizyczne i psychiczne. Może ono być popełnione również przez zaniechanie, jeżeli osoba mająca prawny szczególny obowiązek niedopuszczenia do czynu zabronionego nie dopełnia swego obowiązku, ułatwiając sprawcy popełnienie czynu zabronionego. Może ono być popełnione tylko umyślnie w zamiarze bezpośrednim i ewentualnym. Musi ono mieć miejsce przed lub w trakcie czynu. Po popełnieniu to już poplecznictwo. WYŁĄCZENIE PRZESTĘPNOŚCI CZYNU - 1) okoliczności wyłączające bezprawność czynu. To takie przy których czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem, ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie uważane są za zgodne z prawem [obrona konieczna, stan wyższej konieczności, działanie w ramach uprawnień lub obowiązków, zgoda pokrzywdzonego, czynności lecznicze, karcenie małoletnich, uprawnianie sportu, uzasadnione ryzyko, ostateczna potrzeba lub zwyczaj] (2) wyłączające winę. [niepoczytalność, błąd co do faktu, nieświadomość bezprawności czynu, rozkaz przełożonego] W przypadku okoliczności wyłączających winę czyn pozostaje bezprawny, ale nie jest przestępstwem ze względu na brak elementu zawinienia (3) wyłączające społeczną szkodliwość czynu tzn. znikoma społeczna szkodliwość czynu. USIŁOWANIE - art. 13 KK - charakteryzuje występowanie 3 elementów: 1) zamiar popełnienia czynu zabronionego (2) zachowanie się zmierzające bezpośrednio ku dokonaniu (3) brak dokonania. Dotyczy zarówno przestępstw z działania i z zaniechania. NIEUDOLNOŚĆ - zachodzi wtedy gdy usiłujący nie uświadamia sobie że dokonanie jest niemożliwe. Istotą usiłowania nieudolnego jest to że zachowanie się sprawcy obiektywnie nie zagraża dobru prawnemu i nie prowadzi do dokonania natomiast sprawca błędnie sądzi że jest inaczej. KARALNOŚĆ PRZYGOTOWANIA - jest karalne tylko wtedy gdy ustawa tak stanowi. Karalne jest przygotowanie do przestępstw przeciwko narodowi, ludzkości, państwu itp. KARALNOŚĆ USIŁOWANIA - zagrożone jest taką samą karą jak przestępstwo dokonane. Sąd wymierzając karę uwzględnia rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa. Nieudolne usiłowanie też jest karalne jeżeli dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego się do dokonania na nim czynu zabronionego lub użycie środka nadającego się do popełnienia czynu zabronionego. CZYNNY ŻAL - polega on na dobrowolnym odstąpieniu od przygotowania, w szczególności na zniszczeniu przygotowanych środków lub zapobieżeniu wykorzystania ich w przeszłości. Odstąpienie od przygotowania musi polegać na pewnym zewnętrznym zachowaniu się niweczącym stworzone uprzednio warunki dalszego działania. PRZEKROCZENIE GRANIC PRZY KONTRATYPACH - przy przekroczeniu granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Przekroczenie tych granic powoduje że działanie obronne przestaje być działaniem prawnym. Przekroczenie granic obrony koniecznej może przybrać postać: ekscesu intensywnego - zachodzi wtedy gdy broniący się stosuje sposób obrony który nie był konieczny dla odparcia zamachu, albo zachodzi omówiona wyżej sytuacja rażącej dysproporcji dóbr; ekscesu ekstensywnego - polega na spóźnionym działaniu obronnym (gdy zamach już ustał), albo na działaniu przedwczesnym, gdy zamach nie miał jeszcze charakteru bezpośredniego. Sąd odstępuje od wymierzenia kary jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu. Przekroczenie granic w stanie wyższej konieczności upoważnia są do zastosowania w tych sytuacjach nadzwyczajnego złagodzenia, a nawet uwolnienia od kary. Przekroczenie granic w s.w.k. zachodzi wtedy gdy: 1) niebezpieczeństwo nie było bezpośrednie (2) przełamana została zasada subsydiarności tj. niebezpieczeństwa można było uniknąć (3) nie zachowano zasady proporcjonalności. ZGODA POKRZYWDZONEGO - nie ma przestępstwa jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego nastąpiło za zgodą pokrzywdzonego (dysponenta dobrem). Mamy na myśli tylko te sytuacje gdy czyn sprawcy wypełnia znamiona przestępstwa. Zgoda jest prawnie skuteczna jeżeli wypełnia określone warunki: 1) dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może swobodnie dysponować (2) zgoda jest dobrowolna (3) zgoda istnieje w chwili czynu. ad.1) większość dóbr prawnych nie może być bezkarnie naruszana, nawet za zgodą pokrzywdzonego (ad.2) warunek dobrowolności zgody jest oczywisty i wynika z pojęcia zgody, której nie ma jeżeli oświadczenie dysponenta dobrem jest wymuszone. Dobrowolności nie ma jeżeli dysponuje dobrem osoba niepoczytalna albo dziecko nie mogąca rozpoznać znaczenia zgody. (ad.3) zgoda musi istnieć w chwili czynu, jest to bowiem zgoda na naruszenie określonego dobra, a nie akceptacja takiego naruszenia (ex post). OBRONA KONIECZNA - polega na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia takiego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa zamachu. Nie ma ono charakteru subsydiarnego. Tak więc zaatakowany ma prawo się bronić również wtedy gdy może z łatwością uniknąć zamachu przez ucieczkę przed napastnikiem lub wezwanie policji. Warunki: 1. obrona jest reakcją na bezpośredni zamach 2. zamach jest bezprawny 3. sposób obrony jest współmierny do niebezpieczeństwa zamachu. Zamach polega na działaniu lub zaniechaniu zagrażającym naruszeniem dobra prawnego. Zamach jest bezpośredni jeżeli zagrożone dobro może być naruszone w najbliższym czasie. Nie jest działaniem w obronie koniecznej stosowanie pewnych stałych zabezpieczeń przed ewentualnym zamachem gdyż ich skutki następują automatycznie. zamach bezprawny, a więc naruszający prawo karne nie musi mieć charakteru przestępstwa. Można się więc bronić przed napastnikiem niepoczytalnym. Nie ma obrony koniecznej przed prawnym zamachem na określone dobro np. komornik, policjant. Obrona musi być konieczna w sensie technicznym tzn. broniący się może używać tylko sposobów i środków koniecznych do odparcia zamachu. Może tu zachodzić wyraźna dysproporcja byleby tylko były to środki i sposoby konieczne do odparcia zamachu.
Prof. Dr hab. Feliks Prusak