DZIADY III (Przedmowa) opisuje położenie Polaków za cara Aleksandra I. Poeta porównuje cierpienia narodu polskiego do pierwszych chrześcijan. Cara Aleksandra I porównuje do króla Heroda i do rzezi niewiniątek. Narów polski nie utracił wiary w odrodzenie i zartwychstanie. Przedstawia tylko wybrane wydarzenia Polaków które zaświadczają o obliczu zbrodni.
PRZEŚLADOWANIA: zamykanie w więzieniach, rusyfikacja i terro, przekształcenie Polski w więzenie (hiperbola), prześladowanie młodej inteligencji (uczniowie i studenci), haniebna działalność administracji carskiej względem Polaków (stawianie Polaków przed Trybunałem) 1829 obcy terror w państwie → nieuzasadnione i niesprawiedliwe oskarżenia, fabrykowanie „dowodów”, zamykanie szkół, wyrzucanie uczniów ze szkół, praca w kopalniach syberyjskich i przymusowa służba wojskowa. Obojętność Europy na losy Polski.
METAMORFOZA GUSTAWA W KONDRADA „Gustavus obiit...natus est Conradus” → umiera romantyczny kochanek a rodzi się gorący patriota, orędownik sprawy polskiej.
SCENA WIĘZIENNA dzieje się w Wilnie na ul. Ostrobramskiej w klasztorze ojców Bazylianów, przekształconym na areszt. Wydarzenia rozgrywają się w Wigilię Bożego Narodzenia, za ścianą słychać „Bóg się rodzi”. Strażnicy więzienni (zrusyfikowani Polacy_ otwierają cele i pozwalają zebrać się więźniom w celi Konrada. Więźniowie opisują doświadczany przez nich terror, strach, przerażenie, złowroga atmosfera na Litwie, obawa przed kibitkami (Feliks Żegota wierzy, że car zwolni więźniów, bo są niewinni, że pokażą im dowody oskarżenia, że nie wywiozą na Syberię, jest optymistą i wierzy w uniewinnienie). Tomasz Zan charakteryzuje Nowosilcowa jako kreaturę, łotra, człowieka cynicznego, który bogaci się ludzkim kosztem. On, jako przywódca jest gotowy poświęcić się dla ojczyzny, wierzy, że kara jest nieunikniona, że patrioci polscy nie zdołają obronić się przed carem. Cechuje go przyjaźń, współpraca, gotowość do poświęceń. Ofiarę młodzieży polskiej nazywa tyrtejską, prometejską, porównuje ją do rzezi niewiniątek, a drogę na Syberię do Drogi Męki (Via Dolorosa).
FELIKS KÓŁAKOWSKI Wierzy, że pokolenie ich dzieci pomszczą ojców, staną się pogromcami cara. Myślenie emocjonalne, naiwne, niedojrzałe.
ANTONI FREJEND Opisuje warunki socjalne więzienia, brak kalendarza, odcięcie bliskich, brak powodów oskarżenia, łamanie psychiczne, odcięcie od świata (zabite okna), głód wykańczanie przez choroby, brak lekarzy, tęsknota.
JAN SOBOLEWSKI Reprezentuje grupę więźniów przesłuchiwanych poza więzieniem, w trakcie drogi na przesłuchanie obserwuje wywózkę dzieci i młodzieży. Terrorowi podlegają nawet małe dzieci (10-letni chłopiec)
FORMY PRZEŚLADOWAŃ: golenie głów, przesłuchania, zakuwanie w kajdany. → JANCZEWSKI: uczeń A. Mickiewicza ze szkoły w Kownie, skazany na więzienie i Syberię, silny, pełen ducha walki, pociesza zgnębionych i utożsamia się z ojczyzną, znosi patriotyczne okrzyki „Jeszcze Polska nie zginęła”. Jego postawa jest dowodem niezłomności młodzieży polskiej wobec potęgi caratu. Jest szlachetny, poświęca życie dla sprawy.
MARTYROLOGIA MŁODZIEŻY POLSKIEJ Zsyłki na Syberię, praca w kopalniach, służba w wojsku, wydalanie ze szkół z „wilczym biletem” zakywanie szkół, więzienia (znęcanie się fizyczne i psychiczne, bezprawna organizacja śledztw, głodzenie, fabrykowanie dowodów), GEROICZNA POSTAWA MŁODZIEŻY i motywacja do walki.