Czym jest teoria poznania i jaki jest jej przedmiot?
Teorią poznania, nauka o poznaniu (epistemologia). Poznaniem nazywamy pewne akty poznawcze, jak i rezultaty poznawcze. Aktami poznawczymi są pewne czynności psychiczne, jak np. spostrzeganie, przypominanie, sądzenie, rozważanie, rozumowanie, wnioskowanie. Jako przykłady rezultatów poznawczych służyć mogą twierdzenia naukowe. Twierdzenia naukowe nie są czynnościami psychicznymi, więc nie należą do aktów poznawczych. I. Teorię poznania interesuje to, wedle czego poznanie bywa oceniane, a więc prawda i fałsz, zasadność i bezzasadność. II. Drugie zagadnienie teorii poznania nosi nazwę zagadnienia źródła poznania, tzn. na czym w ostatecznej instancji poznanie powinno się opierać i jakimi metodami winno być osiągnięte, aby było pełnowartościowe, czyli aby było należycie uzasadnionym poznaniem rzeczywistości. III. Trzecie zagadnienie dotyczy granic (albo przedmiotu) poznania, domaga się w szczególności odpowiedzi, czy może zostać poznana rzeczywistość od poznającego przedmiotu niezależna. Istnieją przynajmniej dwa różne rozumienia tego terminu, a w związku z tym problem granic poznania bywa też dwojako rozumiany. Przy pierwszym, przedmiotem transcendentalnym, czyli zewnętrznym dla poznającego podmiotu jest każdy, który nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym. Własne przeżycia psychiczne danego podmiotu nazywa się też tworami dla tego podmiotu immanentnymi. Dlatego tę pierwszą postać tego zagadnienia nazywamy zagadnieniem immanentnych granic poznania. Tego kto na to zagadnienie odpowiada twierdząco nazywamy epistemologicznym realistą immanentnym, tego zaś, kto przeczy nazywamy epistemologicznym idealistą immanentnym. Druga postać zagadnienia granic poznania wiąże się ze sposobem rozumienia terminu przedmiot transcendentalny jako przedmiotu, który istnieje naprawdę w przeciwieństwie do tzw. przedmiotów pomyślanych (naprawdę nie istniejących).
Klasyczna definicja prawdy (w sformułowaniu scholastycznym i współczesnym).
Prawda w sformułowaniu scholastycznym - prawda myśli polega na jej zgodności z rzeczywistością. Prawda w sformułowaniu współczesnym - zgodność myśli z ostatecznymi i nieodwołalnymi kryteriami.
Koherencyjna definicja prawdy.
Zgodność myśli między sobą. Zgodność danej myśli z twierdzeniami, za którymi opowiada się doświadczenie.. Według neokantystów ze szkoły marburskiej: prawda to proces nieskończony, gdyż nie ma właściwie ostatecznego i nieodwołalnego kryterium, a co za tym idzie twierdzenia, które byłyby ostatecznie przyjęte, mogłyby wobec nowych danych doświadczeń zostać odrzucone.
Pragmatyczna definicja prawdy.
Pragmatyczna definicja prawdy w swej radykalnej formie zakłada, że prawda twierdzenia polega na jego zgodności z ostatecznymi kryteriami. Za takie ostateczne kryterium uważa pożyteczność danego twierdzenia w działaniu, tzn. jeżeli wpływ naszych przekonań na nasze działanie czyni je skutecznym, to przekonanie to jest prawdziwe. Stad definicja utożsamiająca prawdziwość jakiegoś twierdzenia z jego pożytecznością.
Proszę wymienić opisywane przez Ajdukiewicza koncepcje prawdy.
Definicje prawdy w sformułowaniach: scholastycznym, współczesnym, koherencyjnym, pragmatycznym, klasycznym (myśl prawdziwa to taka, która jest zgodna z rzeczywistością) i sceptycznym (tak czy inaczej zdefiniowana prawda jest niepodważalna).
Stanowisko sceptycyzmu na temat poznania prawdziwego.
Klasyczna myśl poznania prawdy: myśl m jest prawdziwa - tzn. myśl stwierdza, że jest tak a tak i rzeczywiście jest tak a tak (myśl prawdziwa to taka myśl, która jest zgodna z rzeczywistością). Zarzut sceptyków: nie można nigdy stwierdzić, czy jakaś myśl jest zgodna, czy też nie jest zgodna z rzeczywistością. Sceptycy twierdzili również, że nie możemy się niczego dowiedzieć, czyli o niczym nie możemy zdobyć uzasadnionej wiedzy. Żeby taką wiedzę zdobyć trzeba tę wiedzę uzasadnić jakąś metodą, czyli kierować się pewnym kryterium. Jednakże wiedza wedle tego kryterium będzie prawdziwa i uzasadniona, gdy będziemy wiedzieli co jest prawda a co fałszem. Musimy zastosować więc olejne kryterium itd. Nie możemy o niczym zdobyć uzasadnionej wiedzy - nie możemy zdobyć wiedzy na temat czy nasze myśli są zgodne z kryteriami. Zdefiniowana prawda jest niepoznawalna.
Czym jest genetyczny empiryzm?
Umysł ludzki jest nie zapisaną tablicą tabula rasa, na której doświadczenie dopiero wypisuje swoje myśli. Przedstawiciele: D. Hume, J. Locke.
Czym jest genetyczny aprioryzm?
Człowiek ma zapisaną tablicę a rola zmysłów ogranicza się tylko do wyzwalania tych myśli potencjalnie od urodzenia zawartych w organizmie.
Czym jest empiryzm metodologiczny?
Twierdzenia muszą opierać się na doświadczeniu. Empiryzm skrajny: wszelkie uzasadnione twierdzenia muszą opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu. Empiryzm umiarkowany: istnieją twierdzenia, które mają pełne uprawnienia w nauce, a które mimo to nie opierają się na doświadczeniu, są to twierdzenia a priori.
Czym jest aprioryzm metodologiczny?
Twierdzenia nie mogą opierać się na doświadczeniu. Aprioryzm skrajny: odmawia doświadczeniu wszelkich wartości dla poznania rzeczywistości, osądzając wiedzę opartą na doświadczeniu jako wiedzę pozorną. Tylko rozum a nie doświadczenie zaznajamia nas z rzeczywistością. Aprioryzm umiarkowany: istnieją uprawnione twierdzenia a priori nie będące twierdzeniami analitycznymi - tzw. twierdzenia syntetyczne np. Pierwszy cesarz Francji był niskiego wzrostu - twierdzenie syntetyczne. Pierwszy cesarz Francji był monarchą - twierdzenie analityczne.
Charakterystyka konwencjonalizmu.
Konwencjonalizm jest odmianą umiarkowanego empiryzmu. Twierdzi, że o prawidłowości twierdzeń matematyki stosowanej przekonać się można jedynie przez doświadczenie, po odpowiednim zaostrzeniu sensu terminów matematycznych, dokonanym w sposób konwencjonalny.
Charakterystyka racjonalizmu.
Racjonalizm ceni tylko poznanie racjonalne i sprowadza się do przyznawania wartości tylko poznaniu intersubiektywnie komunikowalnemu i kontrolowanemu.
Charakterystyka irracjonalizmu.
Irracjonalizm - przedstawicielami irracjonalizmu są mistycy wszelkich odcieni. Ludzie ci mają odczucia osobliwego rodzaju, w tych przeżyciach (nie na drodze rozumienia i skrupulatnej obserwacji) uzyskują subiektywną pewność. Nie dają jej sobie wyperswadować żadnymi argumentami.
Epistemologiczny idealizm immanentny.
Stosunek przedmiotu spostrzeżenia i w ogóle przedmiotu poznania do podmiotu poznającego nie polega na tym, że przedmiot ten, w chwili gdy go podmiot poznaje, wchodzi po prostu w ten podmiot i staje się jego przeżyciem (tego przeżycia treścią). Podmiot wychodzi w akcie poznawczym niejako poza siebie, zwracając się ku czemuś, co nie jest jego treścią.
Epistemologiczny idealizm transcendentalny.
Kierunek filozoficzny, który twierdzi, że przedmioty naprawdę istniejące nie są dostępne poznaniu, lecz że poznanie dotyczyć może tylko jakichś konstrukcji myślowych.
Realizm epistemologiczny.
Jest to poznanie (zrozumienie) każdego zdarzenia (przedmiotu), który nie jest jego własnym przeżyciem psychicznym (zrozumienie czegoś czego się samemu nie doświadczyło). Epistemologiczny Realista Immanentny to taki człowiek, którego umysł może przekroczyć swoje granice poznania, czyli poznać cokolwiek, co nie było jego własnym przeżyciem psychicznym.
Pochodzenie terminów ontologia i metafizyka.
Metafizyka - podstawowa nauka filozoficzna. Jest to dział filozofii, który początkowo zajmował się teorią bytu (ontologią), materii pierwotnej, później również nauką o Bogu, wyjaśnianiem zjawisk wykraczających poza możliwości poznania za pomocą zmysłów. Metafizyka ukształtowała takie pojęcia jak forma, energia, materia, potencja, istota, rzecz.
Ontologia - pochodzi od greckiego znaczenia rzeczownikowego to co jest, czyli cokolwiek. Zatem słowo ontologia to nauka o tym co jest, czyli nauka, której twierdzenia odnoszą się do czegokolwiek. Często terminu ontologia używa się zamiennie z wyrazem metafizyka traktując oba te wyrazy jako synonimy. Ontologia oznacza też dociekanie istoty czegoś - istoty rzeczy.
Zadania ontologii.
Dążenie do definicji rzeczowych pewnych terminów opartych na wniknięciu w znaczenie przysługujące tym terminom w języku, z którego je czerpiemy. Zmierza do wyjaśnienia pojęć - tez, którymi operuje się w filozofii i w życiu codziennym.
Przedmiot ontologii (trzy przykładowe grupy pojęć analizowanych przez ontologię).
1.Substancja - (pierwotna, czysta materia) - to o czym coś innego może być orzekane, ale co samo nie może być orzekane o niczym innym. Przykłady: ten stół, to krzesło, ta osoba. Scholastycy podkreślali samoistność substancji w przeciwieństwie do niesamoistności cech np. czerwone krzesło. 2.Pojęcie bytu - rzeczywistego (np. Tatry, wodospad Niagara); pomyślanego (np. Zeus) - czyli coś, na co nie ma dowodów istnienia, ale możemy przyjąć, że istnieje bądź istniało. 3.Przedmioty - realne (przedmioty, zdarzenia, które istniały, istnieją lub będą istnieć); idealne (twory ponadczasowe, liczby, figury geometryczne, punkty, proste, stosunki zachodzące między nimi oraz takie abstrakta jak np. piękno samo w sobie, sprawiedliwość jako taka, cnota itd.).
Zasady ontologii (twierdzenia ontologiczne) - podać ich definicje.
Ontologiczna zasada sprzeczności - żaden przedmiot nie może jakiejś cechy posiadać i zarazem jej nie posiadać. Ontologiczna zasada wyłączonego środka - każdy przedmiot jakąś cechę posiada albo jej nie posiada.
Na czym polega spór o uniwersalia?
Spór między apriorystami (Platon) a empirystami. Platon sądził, że tylko poznanie rozumowe doprowadza nas do poznania tego, co naprawdę istnieje, a więc rzeczywistości, podczas gdy doświadczenie zaznajamia nas ze światem ułudy. Poznanie rozumowe jest poznaniem dokonującym się przy pomocy pojęć, poznanie doświadczalne zaś - przy pomocy spostrzeżeń i wyobrażeń. Twory dające się pojąć jedynie abstrakcyjnie w myśli, niedostępne spostrzeżeniu ani wyobrażeniu, Platon nazwał ideami - np. dobro samo w sobie (a nie poszczególni dobrzy ludzie), piękno samo w sobie. Ideami mają być przede wszystkim tzw. przedmioty ogólne, jak np. człowiek w ogóle, koń w ogóle itp. czyli uniwersalia.
Współczesna postać sporu o uniwersalia wyraża się w pytaniu, czy nauki aprioryczne, a więc takie nauki, jak np. matematyka, badają jakiś w pełni rzeczywisty, choć zupełnie od świata danego nam w doświadczeniu zmysłowym odrębny świat tzw. tworów idealnych, jak np. liczby funkcje matematyczne itp., który istnieje w sposób zupełnie od naszego umysłu niezależny, czy też świat taki w ogóle nie istnieje.
Skrajny realizm pojęciowy.
Pogląd Platona, przyznający uniwersaliom byt rzeczywisty i samoistny.
Umiarkowany realizm pojęciowy.
Pogląd Arystotelesa, przyznający uniwersaliom byt rzeczywisty, ale nie samoistny, lecz byt ufundowany w przedmiotach jednostkowych.
Konceptualizm.
Stojący w opozycji do obu form realizmu pojęciowego konceptualizm, odmawiał ideom w ogóle istnienia rzeczywistego, ale przyznawał im byt tylko pomyślany. Nie ma uniwersaliów, lecz istnieją tylko ich pojęcia.
Nominalizm.
Jeszcze dalej w opozycji przeciw realizmowi pojęciowemu idzie nominalizm, który nie tylko odmawia uniwersaliom istnienia, ale przeczy nawet temu, abyśmy mieli ich pojęcia. Wedle nominalistów istnieją tylko nazwy ogólne, ale ani pojęć ogólnych, ani tym bardziej przedmiotów ogólnych nie ma.
Metafizyczny idealizm subiektywny.
Nie uznaje przyrody cielesnej a zwłaszcza ciał za coś, co istnieje w dosłownym dalej niesprawdzalnym sensie tego wyrazu, lecz sądzi, że tzw. istnienie ciał ma inny sens. Orzekając o ciałach ich istnienie można sprowadzić do stwierdzenia, że jakiś podmiot psychiczny w pewien sposób zachowuje się np. przeżywa pewne wrażenia, że myśli jakoś o owych ciałach, itp. Przedstawiciel Berkeley - ciała nie istnieją niezależnie od podmiotu poznającego, lecz posiadają byt od podmiotu zależny, tzw. ciała istnieją pod tym warunkiem, że je ktoś spostrzega albo nawet, że istnieją tylko wtedy, gdy je ktoś spostrzega.
Metafizyczny idealizm obiektywny.
Subiektywny idealizm (transcendentalny) uznaje tylko ciała i całą przyrodę materialną za konstrukcje umysłu nie istniejące w dosłownym sensie, czyli nie będące rzeczami samymi w sobie, natomiast dusze i cały świat psychiczny uznaje za w pełni rzeczywiste i przyznaje im istnienie w dosłownym sensie, uznaje je za rzeczy same w sobie. Teza w skrócie: twory przyrody są tylko zjawiskami (fenomenami) ducha obiektywnego. Idealizm obiektywny uważa zarówno twory świata materialnego jak i twory świata psychicznego (a więc i podmioty psychiczne czyli dusze) za fenomeny, za zjawiska ducha obiektywnego. Dusze ludzkie nie są rzeczami samymi w sobie, nie są czymś, co istnieje tylko w sensie przenośnym. W ten sposób idealizm obiektywny degraduje całą przyrodę cielesną i psychiczną do rzędu zjawisk (fenomenów). Za jedyną prawdziwą rzeczywistość, jedyną sferę bytów, która istnieje w sensie dosłownym uważa świat ducha obiektywnego a więc świat idei platońskich. Dlatego idealizm obiektywny jest zbliżony do idealizmu platońskiego. Przedstawiciele: Kant, Hegel.
Metafizyczny realizm naiwny.
Stanowisko przeciwne metafizycznemu idealizmowi nazywa się realizmem metafizycznym. Jego naczelną tezą jest stwierdzenie, że ciała istnieją w sensie dosłownym. Realizm jest naturalnym poglądem, który wyznaje każdy człowiek przed wszelką refleksją epistemologiczną. Realizm przyrodzony, nie tknięty żadnymi rozważaniami nosi nazwę naiwnego.
Metafizyczny realizm krytyczny.
Po dokonaniu refleksji epistemologicznej i rozważeniu argumentów idealistycznych dochodzi do ich odparcia i do podtrzymania tezy o istnieniu tworów przyrody w sensie dosłownym. Tworów tych nie utożsamia się ani z układami wrażeń, ani z konstrukcjami umysłu, lecz uznaje je za byty trans subiektywne. Realiści krytyczni uważają, że obraz świata jaki przedstawia się naszym zmysłom nie odpowiada rzeczywistości. W rzeczywistym świecie materialnym nie ma takich barw, dźwięków ani woni, jakie nam zmysły przedstawiają. Są one subiektywną reakcją naszej organizacji psychofizycznej na różne bodźce - są to jakości wtórne czyli przetworzone. Ciała posiadają jakości pierwotne. Nie ten obraz świata jest prawdziwy, który narzuca się naszym zmysłom, lecz ten, który w wyniku żmudnych badań roztacza fizyka.