Włodzimierz Szturc
Faust Goethego. Ku antropologii romantycznej.
I Od legendy do mitu
Postać Fausta stworzona przez Goethe'go (1808) jest jedną z najważniejszych w literaturze europejskiej XIX i XX wieku. Stała się mitem o znaczeniu podstawowym dla rozumienia człowieka romantycznego.
Przed Goethe'm wydano 23 teksty literackie na temat Fausta (głównie w Nadrenii i Anglii), m.in.
Historia Doktora Fausta, czarownika i mistrza czarnej magii Johanna Spiessa, zwana też Księgą Fausta, 1587 Fraknfurt,
Historia godnego potępienia życia i marnej śmierci Doktora Fausta, zwana Historią potępienia Fausta, edycja londyńska z 1592r.,
Tragiczna historia doktora Fausta Christophera Marlowe'a, Londyn 1604,
Faust. Ein Fragment. J.W. Goethe, Lipsk 1790,
Fausts Leben, Taten und Hollenfahrt (Życie, czyny i podróż Fausta do piekieł), F.M. Kilnger, Berlin 1793.
Każdy z tych utworów porusza problem Fausta, ale żaden nie stworzył mitu bohatera.
Dla mitografii i antropologii kulturowej ważne są tylko te mity, które stanowiąc odbicie problemów człowieka współczesnego są zarazem rekapitulacją dziejów ludzkich dążeń i poczynań, otwarciem nowych perspektyw rozumienia człowieka. Wyrażają prawdy dotyczące zbiorowości, wyrażają prawdy uniwersalne, są historyczne, bo stanowią lustro epoki i ahistoryczne, bo mówią o człowieku w kategoriach powszechnych. Takie mity nazywamy archimitami, a ich znaczące struktury archimitemami (od mitemu, czyli najmniejszej znaczącej jednostki mitu). Archimitem dla Fausta będzie więc Faust cz. I i II Goethe'go. To jednoczesne pojęcie mitu Fausta jako ujęcie losu postaci i dramatycznych powikłań, w jakie jest ona wplątana. Archimit to zazwyczaj jednolity tekst o znaczeniu uniwersalnym, oparty na strukturze inicjacji przedstawionej bezpośrednio przez działania bohaterów lub pośrednio przez narratora. Inicjaja polega na pokonywaniu wyższych stopni poznania, wtajemniczeniu bohatera w świat leżący u podstaw danego mitu. Jest to droga, którą bohater musi przebyć, by wyjść ze stanu niewiedzy w stan objawienia. Droga jest ciągiem tzw. rytów przejścia. Pokonanie danego rytu stanowi treść mitemu, podobnie jak opowieść o całej drodze- treść mitu. Progami inicjacji w micie Fausta są:
odzyskanie sił dzięki paktowi z diabłem,
zapanowanie nad prawami natury przez wywołanie z piekieł ducha Heleny Trojańskiej,
uniezależnienie się od ludzkiego wymiaru czasu i przestrzeni,
przekroczenie progu Nieba i Piekła,
powrót do świadomej sensu poznania kondycji ludzkiej.
Legendy i opowieści krążące o Fauście stawały się elementami mitu faustycznego. Ale ten mit jako całość nigdy nie zaistniał, gdyż zawierał zbiór cech przypisywanych oszustom, którzy za pomocą czarnej magii uzurpowali sobie prawo do tytułu mędrca. Rodził się raczej mit oszusta, który dzięki pomocy diabła uzyskał określoną moc.
Niektórzy widzieli w Fauście współpracownika wynalazcy druku (Gutenberga)- Fusta. Dla ludzi wieku XVI Księga Fausta drukowana czarnymi literami wyraźnie wiązała się z czarnym charakterem Fausta i demoniczną nowością. W czasach gdy księgi miały wartość sakralną, fakt pojawienia się w dziełach oszusta musiał wywołać napiętnowanie życia Fausta i jego związek z mocami nieczystymi. Ale także fascynował jako ten, któremu udało się osiągnąć szczęście ziemskie.
W Księdze Fausta odradzają się dawne, dostępne ludowi pogańskie kultu idolatrii, których przedmiotem są rzeczy codziennego użytku, służące do wywołania zjawisk nadprzyrodzonych (lustra, grzebienie).
Świat Fausta był bliski codzienności XVI wieku, tematem księgi jest wędrówka bohatera, który wywodzi się z ludzi prostych. Faust w 24 roku paktu gorzko żałuje swego obfitującego w bogactwo życia. Umiera i upada w piekło. Księga Fausta to moralna przypowieść o okrutnym końcu grzesznika.
Faust stał się także religijną figurą polemiczną. Jako luteranin miał mieć związek ze społecznością katolicką i stąd jego studia w Akademii Krakowskiej i znajdująca się tam pracownia alchemiczna. Jako Żyd zapewne kształcił się w Pradze. Jako katolik w Augsburgu lub Wittenberdze, a więc w ośrodkach związanych z reformacją, co miało zgubnie wpłynąć na opętanie przez siły nieczyste. Ustala się społeczny kontekst mitologizujący Fausta jako ofiarę wielowyznaniowej Europy.
„Historia potępienia Fausta” to dość niewierny przekład „Księgi Fausta” na angielski.
U Marlowe'a pojawia się natomiast świat aniołów i diabłów, które reprezentują porządek boski. Pojawiają się symetrycznie towarzysząc monologowi Fausta. Bohater wybiera świadomie los pragnąc posiąść wiedzę boską. Występuje tu motyw odnowienia paktu z diabłem, odnoszący się do stałego życia z Heleną Trojańską. Wersja Marlowe'a akcentuje wolną wolę i nadaje Faustowi cechy bohatera tragicznego. Faust jest osobą zdążającą ku piekłu ze świadomością dokonanego wyboru.
W XVIII wieku pojawia się nowa, oświeceniowa możliwość spojrzenia na finał losów Fausta. Według Lessinga Fausta powinien zbawić jego głęboki humanizm i wiara w intelektualną siłę panowania nad światem. Diabeł naprawdę nie istnieje, a motorem działań Fausta jest potrzeba wiedzy i dzięki niej wola dominacji nad światem.
Z punktu widzenia dramatów jezuickich ważniejsze niż zawarcie paktu z diabłem jest w tym wypadku nawrócenie grzesznika.
„Faust. Ein Fragment” (1790) oparty jest na „Księdze Fausta” i umieszczonym tam pakcie z diabłem, ale zawiera także nowe sceny. Dramat przedstawia historię człowieka, który pragnąc poznać świat i chcąc odrodzić się dla rozkoszy cielesnych, poświęca życie piekłu.
Prace nad „Faustem” zaczął Goethe w 1793. Pierwszą wersję Fausta można uważać za dzieło nieskończone, bo wykorzystując swoje siły przeciw Walentemu i Małgorzacie pozostaje moralnie dwuznaczny.
Zamysł początkowego ogniwa „Fausta”, zwanego „Prafaustem” znany jest dzięki rękopisowi Luizy von Gochhausen, która przepisała manuskrypt Goethego. Został opublikowany w 1887.
Goethe poznał dramat Marlowe'a dopiero przed śmiercią, więc nie mógł się na nim wzorować.
W końcu XVIII w. zaznaczył się w twórczości Goethego nurt prometejski, rozumiany jako program uwolnienia ludzkości od niewiedzy. G. Przyznaje rację Spinozie, że istotą bytu jest nieskrępowana realizacja osobowości ludzkiej. Pod piórem G. Faust przekształacił się w człowieka istniejącego ponad prawami moralnymi. Postawa taka jest antyteologiczna, odnosi się do wiary w nowego boga, jakim jest człowiek. Faust jako ośrodek myśli o człowieku w okresie Burzy i Naporu.
W tekście Klingera znajdujemy odniesienie Fausta do drukarza z kręgu Gutenberga, który przez swój wynalazek ma rozprzestrzenić wiedzę dostępną wcześniej jedynie wybranym.
1801 „Anty-Faust” Ludwika Tiecka. Ironiczne odwrócenie, gdzie w zakładzie zwycięża Faust i człowiek okazuje się bardziej przebiegły.
O samym Fauście wiadomo niewiele. Istnieją tylko skąpe zapiski w księgach miejskich, listy itp. Faktem jest na pewno informacja o skazaniu na banicję. Badacz wątków faustowskich- Andre Dabezies. Biografia Fausta pełna jest sprzeczności, których powodem jest autokreacyjny wysiłek niemieckiego astrologa.
Obraz Fausta na podstawie popularnej i literackiej wersji legendy:
astrolog, czarna magia, księgi tajemne, 25-leti pakt z diabłem, który pomaga mu osiągnąć określoną moc, związek z Heleną, F. uosobieniem grzechów głównych, trafia do piekła, gdyż nie uczynił spowiedzi. Wariantów zakończeń historii F. jest wiele (nawrócenie, piekło itd.)
Wydanie I cz. „Fausta” w 1808 miało większy wpływ niż późniejsze wydanie całości w 1831. Goethe pracował nad F. ok. 60 lat. Istnieją rozmaite różnice między bohaterem z I a z II części.
„Faust” cz. I to tragedia poznania i uwielbienia. Bohater płaci wysoką cenę za pakt z diabłem, przekonuje się o połowiczności poznania i że szczęście łatwo osiągnięte, kończy się dramatem.
Recepcja dramatu polega głównie na odniesieniu się do I części, do wielkiego monologu, który zapowiada wytężenie sił indywidualnych i wydarcie ziemi jej tajemnic. Z takiego odwołania powstał mit człowieka faustycznego, zbudowany na obrazie Fausta jako bohatera docierającego pomimo wszystko do grani swego istnienia.
II Człowiek faustyczny
Tego terminu po raz pierwszy użył Oswald Spengler w księdze katastrofistów „Zmierzch Zachodu” (1918): współczesny świat ulega rozkładowi. Żyjemy w epoce, która jak Faust w swej pracowni praktykuje z demonem mechanicyzmu i nacjonalizmu, zmierzając wprost ku zagładzie. Spengler utożsamiał ducha faustycznego z Duchem Zachodu.
W Niemczech idea faustyzmu u Schopenhauera, Nietzschego (rozdwojenie duszy) i Bismarcka. Człowiek faustowski jako osoba będąca poza zasadą dobra i zła.
Spengler i Schmidt zinterpretowali postać F. jako osobę pozbawioną dylematów etycznych i religijnych.
Goethe uważał, że istoty człowieka faustycznego należy szukać w pojęciu rozdwojenia istnienia i w konsekwencji w koncepcji podwójności natury ludzkiej.
Fausta charakteryzuje rozdarcie nie tylko w samej istocie jego natury, ale i egzystencjalna przepaść. Wszelkie sytuacje odnoszą się do przeszłości lub przyszłości- brak teraźniejszości u Fausta. W ten sposób człowiek faustyczny zyskuje swoją dynamikę- dążenie w czasowym i przestrzennym wymiarze. Słowem kluczowym jest właśnie `dążenie'. Na nim zasadza się dwoistość egzystencji.
Człowiek faustyczny ma pogardę dla natury. Jest to tło stworzone po to, by się nim posługiwać.
Flilozofia egzystencjalna rozważała człowieka w kluczu atemporalnym, zwracając uwagę na dominujące kategorie przeszłości i przyszłości, jako na kontekst sytuacji egzystencjalnej (Heidegger). Problemem takiej wizji jest wieczność, nie czas. Marzenie Fausta to przecież chwila mogąca trwać wiecznie. Obraz człowieka, którego właściwą ojczyzną jest wieczność (wieczne teraz), a życie rozpięte między przeszłością i przyszłością jest dążeniem ku niej. Prowadzi to do przewartościowania wielu idei życia, m.in. etyki. Pobieżnie taka refleksja łączy się z protestantyzmem- traktowanie czasu jako progu wieczności. Wiara drogą dojścia do nieba.
Wątek soliptyczny- wyłączność mocy ludzkiej w dążeniu do wieczności.
Dramat ludzki polega na tym, że miejsce w którym człowiek się znajduje jako byt historyczny, jako egzystencja, jest dla niego zupełnie obce, dlatego ciągle musi podążać ku przyszłości, przekształcając własną mocą to, w czym przypadło mu żyć.
U źródeł człowieka faustycznego leży postać Szymona Maga, gnostyka. Głosił nieskrępowaną wolność duchową, bunt przeciw światu wynikający z poczucia nadrzędności człowieka oraz możliwość panowania nad żywiołami. Jego życie to życie wędrownego cudotwórcy nacechowane elementami teatralnymi. Używał przydomka `Faustus'. Jego towarzyszką była Helena Trojańska, którą odnalazł w efeskim domu publicznym, a która identyfikowana była przez niego z upadłą Myślą Boga. Funkcjonuje jako symbol duszy, która musi połączyć się z człowiekiem, by zrodzić z nim wyższy niż stworzony przez Boga byt. Szymon Mag akcentuje znaczenie człowieka, który sam może wznieść się ponad założony plan stworzenia i nawet musi ten plan znieważyć.
C.G. Jung z perspektywy psychologii zwrócił uwagę na dwoistość myślenia Fausta wynikającą z umiejętności symbolicznego myślenia, które jest wezwaniem do pobudzenia jaźni do działania. Rozdwojeniu ulegają jednostki, których różnica pomiędzy świadomością `ja' a `symbolem' staje się nie do pokonania. Faust z cz. I to akceptacja instynktu, a z II akceptacja `ja'. W ten sposób całość dramatu ma charakter dwóch wzajem dopowiadających się ksiąg, z których pierwsza wyrażą połowiczność wezwanej do działania nieświadomości, a druga- połowiczność jaźni indywidualnej, której zadaniem jest dążenie. Jung widział zagrożenia, jakie pojawiły się w związku z mitem człowieka faustycznego. Koncepcja osobowości globalnej, czyli takiej która doświadczając sama bytu w każdym jego przejawie, czerpie stąd syntetyczną (indywidualną) wiedzę o charakterze metafizycznym, symbolicznym.
Na drogę Fausta składają się wybory między jego własnymi możliwościami a symbolami ideałów ku którym dąży. Faust jednak sam niczego nie osiąga, dopiero na skutek paktu z Mefistofelesem (`dusza podwójna').