PORZĄDEK ILUMINACJI - MELANCHOLIJNY WĘDROWIEC
Wszechstronne wykształcenie Malczewskiego - pasjonował się matematyką.
Szacunek dla T. Czackiego, któremu hołd złożył poeta w dziewiątym przypisie do „Marii”.
Fascynacja tonem „Trenów” i „Pieśni” Jana Kochanowskiego ( motto z IX pieśni, księgi I „Pieśni” przed pierwszą pieśnią „Marii”).
Malczewski był człowiekiem dwoistym, osobowością melancholiczną, która dojrzewała do ciemnej wizji ludzkiego uniwersum, jaką otrzymaliśmy w „Marii”. Potwierdzają to nieliczne młodzieńcze utwory”
- „Oda do wojny” z 1809r. - zawiera elementy char, dla poetyki Malczewskiego.
1. skłonność do koncentrowania uwagi na mrocznym temacie i posępności,
2. predylekcję do obrazowanego antropomorfizowania klasycystycznych personifikacji,
3. motyw ucieczki ze świata przez śmierć.
Pewne fragmenty Ody wydają się pierwotnymi wersami wersów „Marii”.
- „Wiersz pisany z Wołynia do Chodkiewicza przez A. Malczewskiego” z 1814r. lub 1815r. - dyskretnie eksponuje zainteresowanie eksperymentami chemicznymi, w których uczestniczył w pracowni Aleksandra Chodkiewicza. Realne widmo klęski Napoleona oraz rozczarowanie Polaków. Pogodny finał - przesłanie wyjęte z „Marii” : „ Tak los zawistny z ludzkich zamiarów się śmieje. Tak znikły jego wielkość i nasze nadzieje.”
- „Portrait de la petite Ida” przełom 1815/16r.- psychologiczny salonowy madrygał, portret Idalki - Franciszki Lubomirskiej. Atmosfera niedomówień. Malczewski kreślił wizerunek kobiety mieszczący się w typie damy-uczestniczki sentymentalno-rokokowej gry miłostek i osobliwości..
Malczewski jawi się zarówno jako pesymista z wiersza do Chodkiewicza oraz jako znudzony i wyćwiczony w grach i podstępach kochanek-amant w „Portrecie Idy”.
Poeta odbył podróż: Arkadianajprawdopodobniej Drezno (VII 1816-VI 1817)Szwajcaria (VI-IX/X 1817)Włochy (X-XI 1817)Francja (m.in. Paryż, wyspa Hyeres, gdzie leczyła się Lubomirska)mało prawdopodobna lecz nie wykluczona AngliaSzwajcaria (Chammouni, Genewa, Mont Blanc)Włochy (Bolonia, Wenecja, Florencja, Neapol, Rzym)powrót do kraju przez Niemcy, gdzie poeta być może odwiedził Getyngę.
Kluczową rolę w wojażach poety odgrywają Alpy (Szwajcaria) i Italia.
4 sierpnia 1818r. poeta zdobył szczyt Mont Blanc z 11 osobową ekipą, jako pierwszy Polak - opowieść o podróży: „List do profesora Picteta”1818r. Przypis nr.4 do „Marii” - doznanie zdobycia szczytu przedstawione jako mistyczny zachwyt.
Malczewski przeżycie Alp zinterioryzował. To doświadczenie „przepaści” ma u niego rysy 4 przeżyć: mistycznego (zachwyt), vanitatywnego ( marność), kosmogonicznego (stworzenie świata), apokaliptycznego (kontrast: nicość kultury - ogrom natury).
Inaczej opisał Alpy 29 września 1816r. Byron - pełne chwały obrazy Natury, lecz poeta jest zdominowany przez żywioł pamięci.
Zygmunt Krasiński - zmysłowy zachwyt łączy z aktywnością wyobraźni, pobodnie do Malczewskiego.
Na gruncie lit.pol. istnieje świadectwo lit. Podróży do Włoch odbytej w tym samym czasie, co Lubomirska i Malczewski. 22 lipca 1816r.- podróż na Południe księżnej Marii Wirtemberskiej, autorki „Malwiny”. Zapisem podróży SA wydane w 1976r. przez A. Aleksandrowiczową „Niektóre zdarzenia, myśli i uczucia doznane za granicą”- odmienność sposobu percypowania świata, skrupulatne naśladowanie literackich pierwowzorów. Bohaterka podrózuje według literackich wzorów podrózy i opisuje swoje wzorowane wojażowanie według zachodnioeuropejskich reguł literackiej podróży sentymentalnej.
Wirtemberska przeżywa za granicą świta swoich wcześniejszych lektur. Malczewski przeżył emocjonalny, estetyczny i światopoglądowy wstrząs. Osobliwość podróży (i relacji) poety polega na jej głęboko duchowym wymiarze. Świadectwem podróży
Malczewskiego są ślady spotkań z dziełami mistrzów antyku, renesansu, ruinami Rzymu, rozrzucone w „Marii”.
PORZĄDEK ILUMINACJI - CZŁOWIEK NATURY I CZŁOWIEK LEKTURY
1816r. - zainteresowanie Byronem w Polsce, możliwość głębokich studiów lub lektur Malczewskiego. Konfrontacja „ja” ukształtowanego lekturami klasyków i sentymentalistów z nowoczesną szkoła romantyczną dokonała się w czasie wojażu- kluczową rolę odegrała percepcja dzieł Byrona- wyższość parafrazowanych przez Malczewskiego fragmentów nad oryginałem. Legendarny wątek: rzekome spotkanie Malczewskiego z Byronem w Wenecji, dzięki czemu ten ostatni miał napisać „Mazepę”.
Dowody na spotkanie:
1.Wiadomość o tym przekazała w jednym z listów Zofia Rucińska.
2.Swoista kultowość stosunku Malczewskiego do Byrona: posiadał jego wizerunek, do „Marii wprowadził motto z „Korsarza”, w listach do F. Skibickiego podpisywał się z angielska.
3.Kontakty Byrona z Polakami przed wyjazdem do Italii.
Wiadomość że „Mazepa” pochodzi ze szczegółów jakie nasz poeta autorowi opowiedział nie jest prawdziwa, gdyż ten tekst powstał wcześniej (w 1818r. w Rawennie).
Zapewne Malczewski odwołuje się pisząc swój poemat do: wzorca gatunkowego, alinearnego sposobu kreacji czasoprzestrzeni, Byronowskiej koncepcji bohatera.
Literackie fascynacje Malczewskiego:
- zbieżność z dziełami Waltera Scotta (Pan wysp, Panią jeziora, Rokeby),
- Tomasa Moor'a (Lalla Rookh przywołany jest w przypisie 3 „Marii”)
- angielska powieść sentymentalna (Podróż sentymentalna, Dzieje Tristrama Shandy Lawrence'a Sterne'),
- powieść gotycka, które inspirowały nasyceniem motywami nocy, opis zamku Wojewody (Zamek Otranto Horacego Walpole, Tajemnice Zamku Udolpho Ann Radcliffe, Mnich M.G. Lewisa, Frankenstein czyli nowy Prometeusz M.W. Shelley, Pieśni Osjana J.Macphersona.
- „poezja grobów”- Myśli nocne E.Younga.
„Hamlet” Szekspira w poezji Malczewskiego- pośrednie wpływy -Podróży sentymentalnej Sterne'a, rodząca się moda romantyczna, domniemany kontakt z romantyką niemiecką (wpływ Schillera, artykuły Goethego o Szekspirze), lektura „Korynny” pani de Stael - zdradza ona wielorakie powiązania ze światem utworu Malczewskiego, np. Koncepcja śmierci jako wyzwolenia ze świata.
„Maria” jest jedyną znaczącą powieścią poetycką polskiego romantyzmu eksponującą w tytule imię kobiece, pierwiastek żeński, ukazywany jednak w mistycznym kontekście (podobnie dzieje się w powieściach sentymentalnych de Stael, Cottin Malwina, Matylda, Elżebieta, Rousseau- oddziaływanie na wileńskie środowisko filomackie).
Co urzekło Malczewskiego w „Adolfie” Constanta:
1.polski wątek w powieści, której akcja toczy się w Niemczech, Czechach i Polsce;
2.wiarygodny portret kochanka, skandalisty (Adolf) i jego ukochanej Eleonory - Adolf to niemalże odbicie Malczewskiego - łączy ich miłość fatalna, atmosfera skandalu, choroba i śmierć;
3.motyw serca, silnie eksponowany przez Constanta;
4.psychologiczne pogłębienie sylwetki głównych postaci;
5.motyw śmierci Eleonory i rozpaczy Adolfa.
Trzy odmienne księgi, które na pewno znał Malczewski:
- Baśnie z tysiąca i jednej nocy - których sześciotomowe wydanie podarowała Rucińska po śmierci Modzelewskiego - ślad w „Marii” - gdy Matka szuka ciała Marii.
- Boska komedia Dantego -do którego aluzją jest pierwszy werset XIX ustępu drugiej pieśni: „W tym ciemnym ludzkich uczuć i posępnym lesie…”
- Biblia - w poemacie: figura krzyża, modlitewne skupienie, mistyczna pobożność Marii.
Na uderzające podobieństwo poetyckich portretów Marii do obrazów włoskich madonn Rafaela zwrócił już w XIX w. uwagę W. Chodźkiewicz.
Motyw „Hebrajskiej Rodziny” może być powtórzeniem malarskiego motywu wjazdu do Jerozolimy lub ucieczki do Egiptu , który opracował m.in. Durer i Runge. Włoskie galerie, pinakoteki były znaczącym elementem estetycznej edukacji Malczewskiego, która wpisywała się w rosnący kult Rafaela i Durera.
W „Marii” pojawiają się dzieła sztuki: obraz św. Cecylii pędzla Rafaela, z muzea watykańskiego - Michał Anioł, posągi Niobe, Wenus Medycejskiej. Konający Gladiator Z Muzeum Kapitoliańskiego. Posąg Laokana -udręczony Wacław. Odwołanie przez Malczewskiego do rzeźby Agesandra, Atenodora i Poliodora z Rodos. Są też w „Marii” ruiny Rzymu, Italii, przywołana w tekście i 5 przypisie szabla z wizerunkiem NMP i napisem z Koranu oraz slady spotkań z ludyczną obrzędowością karnawału w Rzymie czy w Wenecji.
Hipoteza A. Kowalczykowej - w trakcie pobytu w Dreźnie poeta miał możliwość zetknięcia się z malarstwem Caspara Dawida Friedricha - ukryte sensy, znaki wpisane przez Boga w naturę, podobny język symboli.
Malczewski jawi się jako osobowość permanentnie poszukująca w świecie książek i świecie Natury, miotajaca się między chemią, sztuką i mesmeryzmem. Już w Warszawie eksperymentował z A. Chodkiewiczem w jego pracowni chemicznej.
Warszawa (wcześniej Krzemieniec), Genewa, Paryż i Getynga byłyby etapami przyrodniczych fascynacji Malczewskiego. Romantyczne czytanie Księgi Natury - spirytualistyczne rewelacje Fryderyka Masmera.
Mesmeryzm to dla współczesnych poety m.in. cud, moc Najwyższej Istoty i nieśmiertelności duszy.
Malczewski - Faustus, wbrew swemu Goetheowskiemu pierwowzorowi, nie zawiera paktu z diabłem, Jego bohaterowie kończą życie wśród najsroższych męczarni, ale z obietnicą szybkiego połączenia, albo też z pokorą.
Dlaczego sceną tragedii i wyzwolenia przez śmierć uczynił Malczewski Ukrainę? Ukraina to przestrzeń lat dzieciństwa poety, młodzieńczej zażyłości z Naturą. To kraj, w którym na pamięć ontologicznej więzi z Naturą nakłada się uniwersum patriotycznych powinności, wpojonych Malczewskiemu w Krzemieńcu, uniwersum narodowej pamięci. Po powrocie z Południa ukazuje się Malczewski we wspomnieniach znajomych jako samotnik przymierzający swe lekturowe, romantyczne olśnienia do własnych przeżyć więzi z przyrodą w Chotiaczowie. Imaginację Malczewskiego mogła współkształtować sztuka architektoniczna i malarska kresowość baroku.