(VI-VII) SEMANTYKA

1. SEMANTYKA JAKO GAŁĄŹ SEMIOTYKI

SEMIOTYKA

SEMANTYKA PRAGMATYKA

SKŁADNIA

Semantyka ogólna to dział semiotyki, w ramach którego bada się znaczenie znaków. W opisie sformalizowanych kodów semiotycznych granice między regułami składniowymi, semantycznymi i pragmatyką są bardzo wyraźne, natomiast w opisie języków naturalnych (czyli w semantyce językoznawczej) - trudno w precyzyjny i jednoznaczny sposób oddzielić semantykę od składni i pragmatyki.

2. SEMANTYKA JAKO DYSCYPLINA LINGWISTYKI

Semantyka językoznawcza to dyscyplina naukowa zajmująca się znaczeniem, czyli problemem przyporządkowywania znaków językowych szeroko rozumianym obiektom pozajęzykowym.

Znaczenie można rozumieć jako:

- treść charakterystyczną, czyli zestaw cech charakterystycznych dla typowego przedstawiciela klasy obiektów określanych dana nazwą

- typy myśli (wyobrażeń) kojarzonych z daną formą znakową

- klasę wyrażeń równoznacznych, czyli klasa definicji nominalnych danej nazwy

3. ZNACZENIE WYRAZÓW

Każdy wyraz niesie dwojakiego rodzaju informacje - informację leksykalną (czyli tzw. znaczenie leksykalne) i informację gramatyczną.

Np. własności leksykalne wyrazu uśmiech można przedstawić w postaci definicji leksykalnej: „lekkie wygięcie ust ku górze, połączone z mimiką twarzy, będące zwykle wyrazem uczuć radości, zadowolenia, niekiedy ironii, zakłopotania, itp.” (SJP M. Szymczak, 1984) 

Natomiast właściwości gramatyczne tego wyrazu to:

* [liczba pojedyncza]

*[rodzaj męski]

* [mianownik/biernik]

4. KRYTERIA OPISU LEKSYKALNEGO WYRAZÓW

(I) technika oznaczania (nazywanie, wskazywanie, szeregowanie...)

(II) zasięg oznaczania (apellativum, nomen proprium...)

(III) kategoria ontologiczna (człowiek, zwierzę, przedmiot, narzędzie, czynność, stan, własność, zjawisko...)

(IV) dostępność poznawcza (konkretność, abstrakcyjność...)

(V) sposób istnienia (żywotność, nieżywotność...)

(VI) sposób powstania (naturalność, sztuczność...)

(VII) rodzaj zbioru (policzalność, niepoliczalność...)

(VIII) wiek (dojrzałość, niedojrzałość...)

(IX) płeć (męskość, żeńskość)

(X) stopień pokrewieństwa

(XI) kształt (okrągłość, trójkątność, podłużność, kulistość...)

(XII) rozmiar (deminutywność, augmentatywność...)

(XIII) kolor (żółtość, czerwoność, ...)

(XIV) ruch (mobilność, statyczność...)

(XV) prędkość (duża prędkość, mała prędkość...)

(XVI) lokalizacja w przestrzeni względem mówiącego

(blisko, daleko...)

(XVII) odczucie temperatury (gorąco, ciepło, chłodno, zimno...)

(XVIII) kierunek ruchu

(XIX) stopień emocjonalności (pieszczotliwośc, zgrubiałość...)

(XX) wartościowanie (amelioratywność, pejoratywność)

 

5. ZAŁOŻENIA SEMANTYKI STRUKTURALNEJ

Teoria pola znaczeniowego:

znaczenia poszczególnych wyrazów są ustrukturowane przez wzajemne powiązania wewnątrz tzw. pól znaczeniowych (=semantycznych), pokrywających w całości obszar doświadczenia poznawczego człowieka.

Pole semantyczne to uporządkowany pod względem syntagmatycznym i paradygmatycznym zbiór leksemów reprezentujący zbiór pojęć związanych z jakimś pojęciem nadrzędnym. Znaczenie wyrazu jest wyznaczone poprzez sieć relacji z innymi jednostkami leksykalnymi.

Słownictwo to zbiór leksemów, które organizują strukturalnie pola pojęciowe w oparciu o relacje różnicy i podobieństwa leksykalnego.

Zgodnie ze strukturalistyczną koncepcją J. Triera:

1) znaczenie wyrazu wynika z jego miejsca w paradygmacie, a więc wyraz w izolacji od innych członów paradygmatu leksykalnego traci swój sens dla użytkowników języka;

2) strefy pojęciowe reprezentowane przez dane pole semantyczne są nieprzenikliwe, o bardzo wyraźnych, nieprzekraczalnych granicach.

Te założenia są obecnie odrzucane, gdyż wykazano, że:

1) wyraz funkcjonuje jako nośnik znaczenia niezależnie od opozycji leksykalnych w obrębie paradygmatu

2) w wielu przypadkach zakresy oznaczania wyrazów nie dają się precyzyjnie oddzielić

3) pola semantyczne przenikają się wzajemnie, a granice między nimi są nieostre

6. ANALIZA SKŁADNIKOWA JAKO METODA SEMANTYKI STRUKTURALNEJ

Analiza składnikowa (=komponencjalna) to opis znaczenia jednostek leksykalnych za pomocą zbioru cech semantycznych (tzw. semów); znaczenie wyrazu przedstawia się jako zbiór cech charakterystycznych dla desygnatu nazwy, koniecznych i wystarczających dla odróżnienia go od reprezentantów innych klas obiektów.

Np. do pola leksykalnego wyrazu człowiek należą m.in. takie jednostki leksykalne, jak:

„mężczyzna” = [- abstrakcyjność; + żywotność, + osobowość,

+ męskość, +dojrzałość]

„kobieta” = [- abstrakcyjność; + żywotność, + osobowość,

- męskość, +dojrzałość]

„chłopiec” = [- abstrakcyjność; + żywotność, + osobowość,

+ męskość, - dojrzałość]

„dziewczynka” = [- abstrakcyjność; + żywotność, + osobowość,

- męskość, - dojrzałość]

7. RELACJE LEKSYKALNE

Relacje leksykalne oparte na podobieństwie znaczeniowym:

1) synonimia i bliskoznaczność (wyrazy o identycznym lub podobnym znaczeniu, mogące występować w tych samych lub różnych kontekstach wyrazowych, np. bogaty - zamożny, biedny - ubogi, ogromny - olbrzymi lub stanowiące warianty stylistyczne lub środowiskowe danej jednostki leksykalnej, np. palić [papierosy] - jarać, zwariować - zbzikować)

Relacje oparte na opozycji leksykalnej:

2) antonimia (dwa wyrazy o przeciwnym znaczeniu odnoszą się do skrajnych wartości pewnej skali, np. zimny - ciepły, mały - duży, krótki - długi, bogaty - biedny)

3) komplenimia (dwa wyrazy nazywają jeden z dwóch typów obiektów należących do pewnego zbioru, np. kobieta - mężczyzna, chłopiec - dziewczynka)

4) konwersja (dwa wyrazy określają obiekty, czynności lub zjawiska powiązane relacją niesymetryczną, np. sprzedawać - kupować, rodzice - dzieci, przełożony - podwładny)

Relacje oparte na podrzędności znaczeniowej:

5) hiponimia (zakres oznaczania hiponimu zawiera się w zakresie oznaczania hiperonimu, np. róża - kwiat, sosna - drzewo, kot - zwierzę, człowiek - istota)

6) *kohiponimia (dwa wyrazy będące bezpośrednimi hiponimami tego samego hiperonimu, np. wróbel - sikorka, róża - fiołek, stół - krzesło)

8. DENOTACJA I KONOTACJA WYRAZU JAKO ELEMENTY ZNACZENIA

DENOTACJA: cechy semantyczne niezbędne do identyfikacji desygnatu (obiektu świata pojęciowego lub świata doświadczanego)

KONOTACJA: „dodatkowe, uzupełniające elementy znaczenia wyrazu”,

„odcienie stylistyczne”, „zespół cech afektywnych wyrazu, wykraczających

poza jego znaczenie”, „drugorzędne cechy semantyczne”, „wartości dodatkowe, sekundarne, peryferyjne”

Rola konotacji w procesach leksykalnych:
Konotacja:

1) leży u podłoża większości związków semantycznych między derywantem a derywatem (mroczne myśli - mrok; chmura - pochmurny; stalowe nerwy - stal),

2) wyjaśnia status derywatów semantycznych

(borsuk ­- 1. zwierzę i 2. człowiek skryty; małpa - zwierzę

i człowiek złośliwy; lis - zwierzę i człowiek przebiegły)

3) często jest jedynym elementem motywującym znaczenie związków frazeologicznych i metafor (człowiek z żelaza, zjeść z kim beczkę soli, rzucać perły przed wieprze, strusi żołądek. Itp.)

Typy nacechowania wyrazów

• chronologiczna (drzewiej : dawniej)

• geograficzna (ostrzytko/ostrzałka/strugaczka : temperówka)

• społeczno-środowiskowa (buda : szkoła)

• stylistyczna (wieczerza : kolacja)

• emocjonalna (afektywna) (buzia : twarz)

• wartościująca (ewaluatywna) (kłamać : mówić nieprawdę)

9. WIELOZNACZNOŚĆ JEDNOSTEK LEKSYKALNYCH

Polisemia - posiadanie przez wyrażenie językowe kilku znaczeń, mających to samo źródło, np. „zamek” - „budowla” i „zamek” - „mechanizm służący do zamykania drzwi”; odmienny charakter genetyczny niż w homonimii

Homonimia - zbieżność form dźwiękowych wyrazów o różnym pochodzeniu; równokształtność znaków językowych o wyraźnie różnym znaczeniu referencyjnym lub syntaktycznym. Np. „bal” - z fr. „zabawa taneczna”, „bal” - z niem. „ociosany pień drzewa”; „piła” - czasownik i „piła” - rzeczownik, także „piec”, „bez”, „kobiety”, itd..

 

10. SEMANTYKA KOGNITYWNA

W ramach semantyki kognitywnej bada się sposoby konceptualizacji (czyli pojęciowej organizacji) wiedzy o świecie zawartej w wypowiedziach i utrwalonych znaczeniach jednostek językowych.

Teoria prototypów

Znaczenia są kategoryzowane w świadomości mówiących na podstawie cech typowych egzemplarzy danej klasy, a potem ogarniają również egzemplarze nie mające wszystkich właściwości charakterystycznych

Sieć radialna wyrazu

struktura posiadająca centrum semantyczne, złożona z różnych znaczeń tego samego wyrazu; jej poszerzanie (czyli używanie wyrazu w nowych znaczeniach) jest możliwe na kilka sposobów:

• ROZSZERZANIE znaczenia

• ZAWĘŻANIE znaczenia

• METONIMIA POJĘCIOWA

relacja przyległości między całością a częścią (wybranymi aspektami) oznaczanego obiektu

• METAFORA POJĘCIOWA

ujmowanie pewnej rzeczy w kategoriach innej rzeczy

METONIMIA

Metonimia (gr. meta - „zmiana”, onoma - nazwa”) relacje semantyczne między znaczeniami wyrazów oparte są na związku przyległości między całością a jakąś jej częścią; powstają w wyniku styczności elementów obiektu. Przykłady metonimii pojęciowej:

OSOBA ZA NAZWĘ (nie ma mnie w spisie pracowników)

ZNAK ZA RZECZ (przynieśli mu gałązkę oliwną)

WŁAŚCICIEL ZA WŁASNOŚĆ (mój bagażnik jest pusty)

AUTOR ZA DZIEŁO (nie lubię Mickiewicza)

NARZĘDZIE ZA WYTWÓR/OSOBĘ (ma ostre pióro)

MIEJSCE ZA LUDZI (Moskwa odrzuciła propozycję Rzymu)

PRODUCENT ZA PRODUKT (mój Zelmer jest ciągle sprawny)

OPAKOWANIE ZA ZAWARTOŚĆ (Najbardziej smakowała mi pierwsza butelka)

PRZYCZYNA ZA SKUTEK (zginął od kuli)

SKUTEK ZA PRZYCZYNĘ (podał mu śmierć w ampułce)

UBIÓR ZA OSOBĘ (Piotrek ogląda się za spódniczkami)

MATERIAŁ ZA WYTWÓR (Anka nosi tylko bawełnę)

METAFORA

Metafora oparta jest na tworzeniu analogii pomiędzy pojęciami i polega na nadawaniu pojęciom metaforyzowanym struktury pojęć metaforyzujących.

„A jest B”

„A jest podobne do B ze względu na cechy X, Y, Z”.

Przykłady metafory pojęciowej:

1) Metafory strukturalne

PAŃSTWO TO ORGANIZM (uzdrowić gospodarkę)

POLITYKA TO WOJNA (obóz lewicowy, kampania wyborcza, sztab wyborczy )

2) Metafory orientacyjne

GÓRA TO SZCZĘŚLIWY / DÓŁ TO NIESZCZĘŚLIWY

GÓRA TO DOBRZE / DÓŁ TO ŹLE

---