Weinrich, O historii literatury z perspektywy czytelnika
O rozumieniu literatury w Republice Federalnej Niemiec
W ciągu ostatnich dziesięcioleci miała miejsce ewolucja rozumienia literatury. Jest to skutkiem „przewalenia się” przez kontynent (nie tylko) europejski sporo izmów oraz innych orientacji badawczych.
Należy pamiętać o tym, ze refleksja literaturoznawcza zaciągnęła poważne kredyty metodologiczne u innych dyscyplin, takich jak: lingwistyka, psychoanaliza, socjologia, semiotyka. Aby móc wypowiadać się rzetelnie na ten temat trzeba także zapoznać się z systemem i perspektywami refleksji literaturoznawczej rosyjskich formalistów, praskich strukturalistów, Nową Krytykę we Francji i Stanach Zjednoczonych i wiele innych…
Przykładowi badacze literatury: Tynianio, Barthes, Łotman, Eco, Todorov.
Różnica między „światową” a zachodnioniemiecką refleksją literaturoznawczą:
- charakter merytoryczny („treść” zajmowania się literaturą),
- bieg i sposób pokonywania zastanych oraz nowych kwestii heurystycznych,
- „strategia” rozumowania literaturoznawczego.
Refleksja nad literaturą stoi w opozycji do krytyki literackiej (w której ciężko o koncepcyjność i oryginalność).
Refleksja nad literaturą rozwijała się w RFN w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych inaczej niż w innych krajach, gdyż:
- miało tu miejsce specyficzne zinstytucjonalizowanie „produkcji” tekstów krytycznych,
- różny „status” wytworów,
- zajęły się tym zorganizowane ośrodki akademickie oraz inicjatywne grupy edytorskie, tworząc w krótkim czasie: dzieła-systemy, readery, serie wydawnicze, periodyki, podręczniki.
Przyśpieszona ewolucja w zachodnioniemieckiej refleksji literaturoznawczej rozpoczęła się w połowie lat sześćdziesiątych. Przyczyniły się do tego następujące warunki:
- warunki zewnętrzne: nieliczni już przedstawiciele znanego frankfurckiego Instytutu Badań Społecznych, powrócili do RFN i uzyskali znaczący wpływ na młode pokolenie intelektualne w wielu ośrodkach akademickich, np. Adorno i Max Horkheimer - „rozsadzali nie tylko własnymi koncepcjami, ale i przypominaniem koncepcji byłych współpracowników spuściznę Geistesgeschichte czy znacznie młodszej sztuki interpretacji”. Poza tym przyswajano doknania formalistów rosyjskich, strukturalistów praskich i francuskich, Nowej Krytyki amerykańskiej i innych pomniejszych szkół literaturoznawczych.
- warunki wewnętrzne: wewnątrzgermanistyczna odnowa zaczęła się na kongresie germanistów zachodnioniemieckich w Monachium w 1966 roku. Eberhard Lammert w swoim wystąpieniu „Germanistyka - nauka niemiecka” dokonał bilansu-rachunku sumienia niemieckiej refleksji literaturoznawczej. Zmusiło to krytyków i badacz do metodologicznej autorefleksji. Ukazało się wiele programowych tomów, zbierających teksty bilansujące oraz wytyczające dalszy bieg refleksji literaturoznawczej.
Przyśpieszona ewolucja w zachodnioniemieckiej refleksji literaturoznawczej nie miałaby miejsca gdyby nie usługi rynku wydawniczego, edytorskiego. Mechanizmy tego rynku współdecydują nie tylko o tempie przemian w ramach szkół teoretycznych, ale chyba i o samym kierunku tych przemian. Wiele wydawnictw zachodnioniemieckich włączyło szybko i przytomnie do planów wydawnictw zarówno teksty przekładane, jak i niemieckie. Powstały nowe formy edytorskie, np. formy amerykańskiego readeru, antologii - w okresie zaledwie trzech lat (1972-1975) ukazały się trzy objętościowo pokaźne readery na temat powiązań literatury i psychoanalizy.
Pojawiły się także formy systematyzujące wstęp do literaturoznawstwa. W ciągu kilku zaledwie lat ukazało się ponad dziesięć takich sumująco-modelujących wstępów, wprowadzeń czy założeń systemowych.
Ważną role odgrywały także literackie i literaturoznawcze pisma.
Pod naporem trendów w światowej krytyce literackiej oraz po dość zasadniczych przemianach w akademickiej świadomości grupowej, zaczęły się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych wykluwać trzy wyraźne orientacje, szkoły czy trendy literaturoznawcze:
- Konstancja - stała się Mekką, do której zdążali zwolennicy estetyki recepcji i teorii komunikacji,
- Bielefeld - stało się twierdzą lingwistycznie zorientowanej semiotyki literatury i analitycznej teorii tekstu,
- Generacja młodych marksistów (bardziej orientacja) - toczyła polemiki i boje w Bremie, Marburgu, Frankfurcie nad Menem i w Berlinie Zachodnim.
Zjawiskiem zdumiewającym w dziejach refleksji literaturoznawczej jest powstanie i rozwój „szkoły z Konstancji” (szkoła estetyki teorii recepcji na uniwersytecie w Konstancji).
Uniwersytet zdobył się na rewolucyjny, acz ryzykowny krok: poniechano tradycyjnego podziału na poszczególne filologie. Miejsce to wypełniła jedna, a może dwie dyscypliny: szeroko pojęta refleksja literaturoznawcza, również o nachyleniu lingwistycznym. Wspólne seminaria, dysputy itp. Efekty nie dały na siebie długo czekać, m.in. w postaci wcześniej wspomnianych form edytorskich.
Dziś „szkoła z Konstancji” znajduje się w fazie w pełni ustabilizowanej. Ewoluowała ona w stronę teorii tekstu, by zatrzymać się przy kategorii teorii komunikacji.
„Szkoła z Konstancji” nie wyczerpuje jednak całości dokonań na polu teorii recepcji czy oddziaływania. Lata siedemdziesiąte przyniosły nowe próby rozwiązania kwestii generowania znaczenia przez czytelnika. Obok „prób ożenienia” społecznej historii literatury z estetyką oddziaływania pojawiają się grupy i teamy, realizujące w sposób programowy aplikację teorii recepcji. Również w latach siedemdziesiątych dochodzi do wzajemnego przenikania się czy uzupełniania obu najważniejszych orientacji: teorii recepcji i semiotyki literackiej.
W ewolucji zachodnioniemieckiej semiotyki literackiej dadzą się wyróżnić dwie orientacje:
- „czysta” - systemotwórcza, reprezentowana jest głównie w tekstach-programach Schmidta, Wienolda, Jensa Ihwego, kocha i kilku innych. Budują oni swe systemy na „głównej i wzorcowej” nauce humanistycznej, czyli na lingwistyce, formułują swe teorematy na możliwie najwyższym pułapie abstrakcji. W przekonaniu o ponadczasowej prawomocności swych systemów odwołują się wszakże najczęściej do specyficznie dobranych tekstów-przykładów.
- „stosowana” (lub „opisowa”) - stosowana jest głównie w tekstach Klausa Kanzoga, Dietera Janika czy Rolfa Kloepfera. U jej założeń leży przeświadczenie, że każda koncepcja literatury jest uwarunkowana historycznie. Stąd też jej przedstawiciele nie traktują np. poezji konkretnej jako jedynego sposobnego materiału argumentacyjnego. Znaczącą dziedziną refleksji semiotyki „stosowane” jest teoria narracji.
To, co wydarzyło się w kilku ośrodkach akademickich RFN i Berlinie Zachodnim pod koniec lat sześćdziesiątych i z początkiem lat siedemdziesiątych, sięga dość daleko w przeszłość, do okresu Republiki Weimarskiej oraz emigracji lat trzydziestych. I to nie tylko swymi treściami, ale i samym sposobem uprawiania refleksji estetycznej (inaczej: gwałtownego w formie spierania się, polemizowania). Problemy i spory lat dwudziestych i trzydziestych uzewnętrzniły się w drugiej połowie lat sześćdziesiątych i w latach siedemdziesiątych w dwojaki sposób:
Przez dyskusje teoretyczne wokół rozumienia pojęć odbicia i realizmu, czyli wokół problemu poznania estetycznego.
Przez próby przełożenia Brechtowskiego rozumienia realizmu i dynamiczno-operatywnej koncepcji funkcjonowania literatury na język praktyki dydaktycznej w szerokim tego słowa znaczeniu.
Dwa projekty „nowej dydaktyki literaturoznawczej”:
- Wydana przez Erharda Schutza i Jochena Vogta seria „Lesen”. Wydano tu ponad dziesięć tomików. Jeden z nich zawiera propozycję rewizji tzw. kanonu znaczących tekstów literatury niemieckiej.
- Wydana przez Gerta Mattenklotta i Klausa R. Acherpego seria „Literatura w procesie historycznym. Podstawy materialistyczne nauki o literaturze”. Pomyślana ona została jako wielotomowa, gruntowna, wychodząca od poszczególnych tekstów i zjawisk literackich materialistyczna rewizja całości literatury niemieckiej.