DETERMINIZM I INDETERMINIZM
Nie wszyscy fizycy przyjęli bez zastrzeżeń opisane wyżej koncepcje. Wśród nich był Albert Enstein. Doceniał on jakość mechaniki kwantowej jako teorii fizycznej; nie zaprzeczał faktowi, iż objaśniała ona wyniki wielu obserwacji. Jednak swoje wątpliwości co do możliwości stosowania prawdopodobieństwa do opisu zjawisk przyrodniczych wyraził słynnym stwierdzeniem, że „nie wierzy, by Pan Bóg grał w kości z przyrodą”.
Wątpliwości tej natury mają swoje źródło w deterministycznym podejściu do świata przyrody i zjawisk w nim zachodzących. Determinizm w fizyce wyraża przekonanie, że znajomość stanu układu w chwili obecnej oraz oddziaływań, którym układ ten jest podany pozwala na jednoznaczne przewidzenie wszystkich przyszłych stanów tego układu. Jeśli tak, to można również odtworzyć wszystkie stany przeszłe układu. Poglądy deterministyczne obecne były już w czasach starożytnych, prezentowali je m. in. Parmenides oraz Demokryt; w czasach nowożytnych m. in. Kartezjusz i współczesny Newtonowi Leibniz.
Począwszy od XVIII wieku świat jawił się jako sprawny, precyzyjny zegar, puszczony kiedyś w ruch i od tego czasu chodzący według niezmiennych praw. Kto poznałby wszystkie trybiki tego zegara, ten znałby całą przeszłość świata oraz całą jego przyszłość. Ogromne sukcesy klasycznej mechaniki, w tym objaśnienie praw ruchu planet i umożliwienie odkrycia nowych, zdawały się potwierdzać słuszność podejścia deterministycznego.
Skrajny determinizm w opisie niektórych zjawisk zaczęto w XIX wieku zastępować alternatywnymi podejściami. Przykładem może być statystyczne podejście do zjawisk termodynamicznych. Rezygnujemy w nim z dokładnego opisu zachowania wszystkich składników układu (jest ich po prostu za dużo!). Zadowalamy się opisem „średnich zachowań” całego układu. Mechanika kwantowa wprowadziła indeterminizm jako jedno z podstawowych praw przyrody. Głosi ono, że przyroda nie pozwala jednoznacznie przewidywać przyszłości.
O NAUCE I METODACH NAUKOWYCH
Ze względu na swą złożoność i wielowymiarowość nauka może być rozpatrywana w siedmiu aspektach (płaszczyznach):
nauka jako gatunek wiedzy - wiedza naukowa;
nauka jako rodzaj działalności, czyli zespół działań podejmowanych przez uczonych - działalność naukowo-badawcza;
nauka jako sposób działania poznawczego - metoda naukowa;
nauka jako podmiot zbiorowy, uprawiający w sposób systematyczny działalność badawczą - społeczność naukowa;
nauka jako zespół instytucji badawczych - instytucja naukowa;
nauka jako forma świadomości społecznej - świadomość naukowa;
nauka jako składnik sił wytwórczych nowoczesnego społeczeństwa - naukowa siła wytwórcza.
Pierwsze trzy płaszczyzny stanowią główny przedmiot zainteresowania filozofii nauki, czyli filozoficznych badań nad nauką w aspekcie teoriopoznawczym i metodologicznym. Czterema dalszymi zajmuje się głównie socjologia nauki.
O nauce jako gatunku wiedzy będzie mowa w odrębnym rozdziale, obecnie zatrzymamy się nad wymiarem nauki zwanym metodą naukową.
Metoda jest to systematycznie stosowany sposób działania w jakiejś dziedzinie. Przez metodę naukową rozumiemy sposób badania, wyznaczający kolejne etapy postępowania uczonych w danej dziedzinie naukowej. Jeden z podstawowych podziałów metod w nauce dotyczy rozróżnienia na metodę nauk empirycznych i metodę nauk formalnych.
Metoda nauk empirycznych nazywana też metodą stawiania i krytyki hipotez lub metodą hipotetyczno-dedukcyjną jest metodą o charakterze empirycznym, odwołującą się do faktów. Posługując się tą metodą, otrzymujemy twierdzenia, które są tylko w pewnej mierze prawdopodobne, a więc są twierdzeniami o charakterze hipotetycznym, tylko w pewnym stopniu potwierdzonymi przez doświadczenie.
Z kolei metoda nauk formalnych (logiki i matematyki) - nazywana też metodą sformalizowaną lub aksjomatyczno-dedukcyjną - ma charakter formalny. Nie odwołuje się do faktów empirycznych, lecz opiera się na faktach logicznych. Tezy nauk formalnych są niezawodne, prawdziwe w sensie koherencyjnym na mocy definicji i dowodu, oparte na aksjomatach i innych założeniach wyjściowych.