Obóz Wielkiej Polski

4 grudnia 1926 roku powstał Obóz Wielkiej Polski, ruch którego ideologia, program
i działalność miały przełomowe znaczenie dla wykrystalizowania się na gruncie myśli politycznej nurtu narodowo-katolickiego. Powstanie Obozu było konsekwencją stopniowego odchodzenia od demoliberalnych metod i praktyk obecnych wśród starszego pokolenia działaczy narodowych. Pomimo że różnice dotyczące w głównej mierze metod działania politycznego, w mniejszym zaś stopniu odnoszące się do ideologii, występowały w łonie ruchu już w pierwszej połowie lat dwudziestych, to bezpośrednim bodżcem który wywołał zmiany był przewrót majowy. Zmieniał on w sposób zasadniczy układ sił polit. w kraju, stawiając ugrupowania prawicy w dosyć trudnej sytuacji. Objęcie władzy przez obóz ostro rywalizujący polit. z endecją, wykazało dobitnie wszystkie wady i ułomności systemu wprowadzonego przez konstytucję marcową z 17.03.1921 r. Związek Ludowo-Narodowy jako ówczesna parlamentarna emanacja ruchu był zarówno współtwórcą tego systemu jak
i jego beneficjentem. Potrzeba głębokiej reorganizacji ruchu stała się naczelnym postulatem głównie młodych działaczy wywodzących się z M.W., którym w pewnym stopniu patronował Dmowski, od dawna krytycznie odnoszący się do polityki uprawianej przez ZLN. Dosyć powszechnie okres parlamentarny partii utożsamiany był z osobą Stanisława Grabskiego

i określany mianem „grabszczyzny”. Środowisko MW było w tym czasie miejscem fermentu ideowego, w wyniku którego miało dojść do powstania nowoczesnej formacji narodowej, to także przywódcy MW zwrócili się do Dmowskiego z postulatem reorganizacji struktur ND. Dodatkowo na utratę wiary

w celowość kontynuowania taktyki parlamentarnej miały wpływ wydarzenia pomajowe, przede wszystkim poparcie przez ZLN „noweli sierpniowej”, która wprowadzała zmiany

w konstytucji działające w oczywisty sposób na niekorzyść opozycji. Przyzwolenie na dokonane zmiany stanowiło także swoistą legitymizację przewrotu i wpłynęło na rozpad bloku prawicowego. W czerwcu 1926 Dmowski publikuje artykuł znamiennym tytule ”Potrzeba nowego doboru”, w którym stawia postulat zmian personalnych w przywództwie ruchu. Drugim istotnym czynnikiem zmian, obok sytuacji polit. była narastająca fala krytyki wewnątrz samego ruchu. Zignorowanie tych tendencji przez kierownictwo mogło wywołać utratę wpływów wśród młodego pokolenia, na podobieństwo sytuacji z lat 1907-11. Podjęte przez Dmowskiego zmiany wydawały się, przynajmniej na pewien okres, tłumić nastroje niezadowolenia, pomimo dokonanej pierwszej secesji przez „Zespół Stu” w r.1928. Kolejnym szalenie ważnym czynnikiem wpływającym na potrzebę zmian było przeświadczenie, że piłsudczycy nie zdołają w sposób trwały przejąć władzy,

a dokonany przez nich przewrót może być preludium do np. komunistycznego zamachu stanu, obawiano się także wzrostu radykalizacji nastrojów w społeczeństwie. Taki scenariusz oprócz wewnętrznej destabilizacji kraju prowadził także do wyjątkowo niekorzystnego położenia państwa w stosunkach zewnętrznych. Już sama treść deklaracji OWP świadczy o przekonaniu jej sygnatariuszy, że tylko naród skonsolidowany, nie podzielony wewnętrznie podoła walce

z zagrożeniami. Odpowiedzią na sygnalizowane wyżej problemy miało być powołanie na zjeżdzie założycielskim w Poznaniu w „białej sali” hotelu Bazar OWP. Na czoło postulatów nowej organizacji wysunięte zostało osiągnięcie przez Polskę odpowiedniej rangi

i mocy, co określano odtąd jako postulat Wielkiej Polski. Wielki naród to taki który oprócz decydującego wpływu na stosunki wewnętrzne posiada także znaczenie na arenie stosunków międzynarodowych. Pierwotnym założeniem leżącym

u podstaw tworzenia OWP, było skupienie w jego obrębie szerokiego frontu ugrupowań

i środowisk politycznych, poczynając od Stronnictwa Chrześcijańsko-Narodowego,

PSL-Piasta, Narodową Partię Robotniczą i oczywiście endecję. Miała to być masowa organizacja pozaparlamentarna skupiająca jednostki i środowiska działające na gruncie wiary katolickiej, odżegnujące się od wpływów kosmopolitycznych. Faktycznie jednak akces do OWP wyraziło jedynie Str.Chrz.-Nar. i to tylko na terenach wschodnich RP. Obóz pozostał zatem formacją

o charakterze i rodowodzie czysto endeckim. Najistotniejsze stanowiska w nowej organizacji objął sam Dmowski, który objął funkcję Wielkiego Obożnego i przewodniczącego Wielkiej Rady. W składzie tej ostatniej znalazło się wielu wybitnych przedstawicieli ruchu narodowego, m.in.: prof. R.Rybarski, gen. J.Haller, gen. Kuliński, H.Rossman, J.Zdziechowsk, Z.Żółtowski, A.Dębski. Z powodu braku wyrażnie sprecyzowanych kompetencji W.R., faktyczną władzę sprawował Wydział Wykonawczy w skład którego wchodzili m.in.: T.Bielecki, Z.Berezowski, Z.Pluciński, J.Zdziechowski. W kwietniu 1927 r. powołany został do życia w ramach OWP Ruch Młodych, skupiający młodsze pokolenie narodowców, z czasem uzyskał on kluczowe znaczenie w ramach organizacji, wpływając

w dużym stopniu na jej politykę. Przewodniczącym R.M. został Zdzisław Stahl, a jego czołowymi działaczami byli : J.Jodzewicz, J.Rembieliński, J.Zdzitowiecki, R.Piestrzyński

i J.Mosdorf.

Istotnym rysem tłumaczącym dodatkowo ewolucję obozu narodowego w Polsce, od partii starego typu o charakterze wyborczym i parlamentarnym w kierunku zhierarchizowanej, ujednoliconej struktury o cechach masowego ruchu, był specyficzny klimat polityczny oraz dominujące tendencje w Europie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Była to rzeczywistość kształtowana przez ruchy narodowe i nacjonalistyczne, które czerpiąc

z przykładu faszystowskich Włoch B.Mussoliniego zyskiwały coraz większe znaczenie

i popularność we własnych państwach, spośród których coraz więcej przyjmowało rozwiązania ustrojowe wzorowane na modelu faszystowskim. Włochy pod rządami faszystów wydawały się kwitnąć, rozwijając się w wielu kluczowych dziedzinach, a sam „duce” postrzegany był jako wybitny mąż stanu we wszystkich państwach Europy. Niewątpliwie przykład włoski stanowił do pewnego stopnia bodziec także w warunkach polskich, jak powiedział sam Dmowski tworząc Obóz miał przed oczyma faszyzm. Warto także podkreślić, że inspiracje z Włoch czerpał także obóz piłsudczykowski, co zresztą potwierdza sama forma dokonanego przewrotu, ale także póżniejsza ewolucja sanacji w kierunku absolutyzacji państwa w ustroju autorytarnym. Demokratyzacja leżała w gruzach, rozpoczynała się nowa era państw narodowych, w samej Europie w latach trzydziestych czysto republikańską formę rządów zachowała jedynie Francja i Czechosłowacja. Pewnym zewnętrznym wyrazem nowej formy ruchu narodowego w Polsce było oparcie jego struktury na wzorach organizacji paramilitarnych. W roku 1932 pojawiło się nawet jednolite umundurowanie dla członków OWP na które składały się piaskowa koszula, granatowe spodnie i beret i pas z koalicyjką, ruch zyskał także oficjalną odznakę w postaci mieczyka Chrobrego „Szczerbca”, który miał odtąd być już nieodłącznym atrybutem polskich narodowców. Znak ten symbolizował zachodnią orientację ruchu oraz przyjęcie tym samym spuścizny największego króla Polski,

a wraz z nią całego dziedzictwa Piastów. Zmiany dokonywane w endecji nie były jednak czymś wyjątkowym, w podobnym bowiem duchu przebiegała bowiem ewolucja pozostałych ugrupowań politycznych, bez względu na reprezentowaną ideologię. Regułą stawało się zwiększanie uprawnień organów wykonawczych w partii, zwiększanie dyscypliny wewnątrzpartyjnej oraz tworzenie bojówek. Obecne to było u ludowców, socjalistów oraz

w reprezentacjach mniejszości narodowych, w tym i żydowskiej. OWP był organizacją szybko zdobywającą dużą popularność w społeczeństwie, najlepiej obrazuje to postępujący wzrost liczbowy działaczy. Na początku 1930 r. liczył on 35 tys. członków, do maja 1932 r. jego szeregi wzrosły do 120 tys., a w czasie rozwiązania osiągnął liczbę ok. 250 tys. obozowców. Początkowo skupiał przede wszystkim przedstawicieli inteligencji

i mieszczaństwa, jednak po paru latach działalności swoim wpływem obejmował już wszystkie warstwy społeczne. W latach 1926-28 współistniał ze ZLN i pomimo zachowywania przez obie organizacje odrębności, to w pewnym stopniu operowały one tymi samymi działaczami. Wobec braku pełnej spójności w ich pracy, taki stan wywoływał komplikacje i wymuszał niezbędne zmiany w duchu bieżących potrzeb. ZLN został rozwiązany, a na jego miejsce dla „nieuleczalnych demokratów” powołał R.Dmowski 7.10.1928 Stronnictwo Narodowe. Dokonana zmiana nie przyniosła jednak oczekiwanych rezultatów i SN do momentu utworzenia w jego ramach Sekcji Młodych, pozostało kontynuacją ZLN. Program OWP zarysowany został na łamach broszur opracowanych przez : R.Dmowskiego-„Zagadnienia rządu”, „Kościół, Naród i Państwo”, R.Rybarskiego-„Polityka

i gospodarstwo”, J.Zdziechowskiego-„Polityka finansowa”, B.Wasiutyńskiego-„Praworządność” i Z.Berezowskiego-„Polityka zagraniczna”. Dodatkowo Ruch Młodych wydał własne broszury- wytyczne w sprawach: żydowskiej, mniejszości słowiańskich

i niemieckiej, oraz zasad polityki gospodarczej. Postulowane było utworzenie państwa narodowego, które w pierwszym rzędzie realizować miało interesy Narodu Polskiego, nie zaś wszystkich obywateli. Domagano się odsunięcia żydów od życia publicznego, swoiste novum stanowił postulat zgodnie z którym przyjęcie przez osobę pochodzenia żydowskiego chrztu nie zmieniało jego sytuacji prawnej. W odniesieniu do mniejszości słowiańskich przewidywano ich polonizację i stopniowe włączenie w nurt życia narodowego. Podkreślany był niezmiennie wrogi charakter mniejszości niemieckiej, akcentowane było zagrożenie ze strony Niemiec. W wyrażny sposób sformułowana została potrzeba powrotu do Polski ziem rdzennie słowiańskich obejmujących Śląsk, zachodnią Wielkopolskę, Pomorze, Warmię

i Mazury. W obrębie rozwoju myśli podstawowe znaczenie miało wypracowanie nowej formuły idei narodowej. W dużej mierze było to zasługą młodych, którzy przyjęli za własne treści zawarte w fundamentalnej pracy Dmowskiego „Kościół, Naród, Państwo”, w której przesądzał on o katolickim nastawieniu idei narodowej. Ta ewolucja stawiając wymóg zgodności idei z zasadami etyki i wiary katolickiej okazała się być może najtrwalszym spadkiem obozowego dziedzictwa. Zmiany te spotkały się z szerokim poparciem ze strony wielu przedstawicieli kościoła podkreślono ponadto, że występująca wcześniej w łonie endecji zasada egoizmu narodowego ukuta była tylko na potrzeby walki z zaborcami, faktycznie mając protestancki rodowód. Katolicka formuł nacjonalizmu zawierała także pewne pierwiastki nadające jej cech neomesjanizmu, podkreślało to jednak jej rodzimy charakter i było swoistą reakcją na sytuację w Niemczech gdzie formacja neopogańska stanowiła podłoże dla nacjonalizmu niemieckiego. Drugim istotnym elementem trwałej spuścizny po Obozie w dziedzinie myśli politycznej było powstanie obiektywno-subiektywnej koncepcji narodu, do której powstania przyczynił się M.Pawlikowski. Nie była to jedyna występująca wówczas teoria, jednak z perspektywy można ją uznać za reprezentatywną dla całości przedwojennego dorobku ruchu. Zdaniem Pawlikowskiego istnieją dwa podstawowe elementy dotyczące istoty narodu subiektywny i obiektywny. Pierwszy wywiedziony z „woli indywidualnej” jednostki, polegający na narodowości z wyboru pochodzi od myślicieli wieku XVIII-tego, przede wszystkim od Roussea'u, drugi jest reakcją na poglądy racjonalistyczne

i w skrajnej postaci prowadzi do podporządkowania pojęcia narodu pojęciu rasy. Najskrajniejsze ujęcie elementu obiektywnego lansował niemiecki historyk Treitschke, który wprowadził pojęcie „narodowości nieświadomej” pozbawione wszelkich elementów subiektywnych. Pawlikowski nadawał obu czynnikom równorzędne znaczenie, wysuwając tezę o ich współzależności, posługiwał się przykładem rodziny, która poprzez świadomość przynależności do niej przez fakt pokrewieństwa może funkcjonować w swej roli. Czynnik subiektywny nie jest wystarczający ponieważ musi najpierw istnieć to co ma być uświadomione przez ludzi. Z koncepcji tej wynika definicja mająca istotne znaczenie jako punkt wyjścia dla rozumienia idei narodowej. Naród jest to społeczeństwo, którego trzon stanowią ludzie pokrewni sobie pod względem biologicznym, więc uwarunkowani tym faktem obiektywnie, związani moralnie poczuciem wspólności i pierwszeństwa wszystkich wzajemnych obowiązków wobec siebie przed obowiązkami wobec innych, poczuciem więzi organicznej z pokoleniami przeszłymi i troską o pokolenia przyszłe, co stanowi czynnik subiektywny.

Ważną dziedzinę w ideologii OWP stanowiły zagadnienia ustrojowe, na plan pierwszy wysuwała się koncepcja rządów elity narodowej mającej wraz ze zorganizowanym narodem realizować państwo narodowe, będące zaprzeczeniem państwa narodowościowo-liberalnego. Liberalizm był powszechnie krytykowaną doktryną bez względu na sferę życia którą organizował. Zdaniem R.Dmowskiego jego przejawem było przyznanie jednostce praw, które „wyzwalały ją od wszelkich krępujących więzów”.

OWP stojąc w obliczu kryzysu ekonomicznego stawiał sobie za zadanie rozpoczęcie nowej ery w życiu gospodarczym Polski. Potępiano liberalizm gospodarczy i wytworzony dzięki niemu system wielkokapitalistyczny, który będąc wówczas w zapaści sprzyjał rozwojowi komunistycznych tendencji ekonomicznych. Obóz narodowy starał się wypracować trzecią drogę, nie mającą ani znamion doktryny kapitalistycznej, ani komunistycznej. Ustrój ten miał zachowywać własność prywatną, podporządkowując ją jednak interesowi społecznemu

i narodowemu. Sojusznika do realizacji tych planów szukano wśród posiadaczy małej

i średniej własności, która miała charakter w przeważającej mierze polski w odróżnieniu od wielkiego kapitału postrzeganego w ówczesnych warunkach jako wrogi. Tezy te wykazywały dużą zbieżność z treścią encykliki papieskiej „Quadregessimo anno” z 1931 r., która przyczyniła się do rozwoju ekonomicznego klas średnich. Stosunkowo niski stopień rozwoju przemysłowego Polski nabierał, wobec przewidywanego końca kapitalizmu i epoki industrialnej, paradoksalnie cech pozytywnych. Pomimo przewidywanych zmian i częstej krytyki industrializmu i związanej z nim kultury, pojawiających się na łamach pism R.Dmowskiego, nie pokusił się on o wypracowanie całościowego programu pozytywnego

w dziedzinie gospodarki. Rozwinięcie jego poglądów możemy natomiast odnależć w pracach Z.Raczkowskiego, St.Piaseckiego i przede wszystkim Adama Doboszyńskiego autora słynnej „Gospodarki narodowej”. Punktem wyjściowym dla stworzonej przez niego koncepcji były poglądy św. Tomasza z Akwinu i encykliki papieskie.

OWP jako organizacja stawiająca sobie za cel objęcie rządu dusz w narodzie polskim wytworzyła także własny ideał wychowawczy. Główną bolączką i problemem dotykającym społeczeństwo w tamtym okresie, był zdaniem Dmowskiego brak wiary w ideały. Nowa organizacja miała za zadanie dać narodowi myśl przewodnią, która wytyczała by cel i sens jego istnienia. Stanowisko takie wypływało z długiej tradycji działalności narodowych demokratów, którzy zawsze większą wagę przywiązywali do zagadnień długofalowego wychowania i kształtowania narodu, niż do bieżących problemów politycznych.

„Bezideowość jest główną przyczyną tego że dziś widzimy tak powszechną żądzę użycia, takie brutalne i zarazem nieestetyczne jego formy, w życiu publicznym, w polityce stwierdzamy tak często, jako jedyny motyw działania ambicję osobistą, żądzę władzy,

a raczej nie tyle władzy, ile zaszczytów, chęć wywyższenia się, wreszcie szukania ordynarnego zysku materialnego, wchodzącego nawet w konflikt z prawem.” Słowa te wypowiedziane przez R.Dmowskiego uderzają także dziś swoją aktualnością. Dmowski apelował więc do ideologów, pedagogów oraz szeregowych działaczy Obozu, aby podstawą prowadzonej przez nich pracy wychowawczej uczynili ideę narodową, opierając na niej kształcenie charakteru i postaw etyczno-moralnych. Pojawiła się potrzeba wychowania „narodowca nowego typu”, którego ucieleśnieniem stawał się ideał „obozowca - bojownika”. Cztery podstawowe komponenty składające się na ten ideał to : bojowość, karność, religijność, inicjatywność. Bojowość określana czasami mianem rycerskości, oznaczała zdolność do czynnej obrony idei narodowej. Wzór ten najpełniej określał na łamach sztandarowego pisma OWP „Trybuny Narodu” Tadeusz Bielecki :” Zaletą i obowiązkiem nowego człowieka, członka OWP jest pokonanie w sobie strachu. Należy wyrobić w nim cnotę obywatelską, odwagę cywilną bronienia swej idei i stłumienia w odpowiedni sposób wszelkiej działalności wrogiej narodowi, nie pozwolenie na zalewanie Polski przez ludzi, który działają na szkodę państwa polskiego”. Drugim czynnikiem była karność, pojmowana jako dyscyplinowanie własnej postawy, podporządkowanie woli przełożonych. Najważniejszym czynnikiem kształtującym charaktery karne jest życie rodzinne, dodatkowo czynnikami wspomagającymi mogą być szkoła, a zwłaszcza służba wojskowa. Inicjatywność nazywana też „zamiłowaniem do gospodarowania” oznaczała samorzutne dążenie do udziału w życiu publicznym zarówno w sferze ekonomicznej jak i społeczno-politycznej. Obozowca bojownika miało charakteryzować szerokie zaangażowanie w szeroki front spraw narodowych. Inicjatywność często stawiano w kontekście walki o narodowy charakter sfery handlu i usług zdominowanej przez żydów. Czwartym komponentem ideału ukształtowanego w ramach Obozu była religijność, jako przywiązanie do wartości chrześcijańskich. Dziejowe wychowanie w duchu chrześcijańskiej tradycji odcisnęło na polskim charakterze trwałe zasady moralne i etyczne.

Ze względu na liczebny wzrost już w maju 1927 r. aresztowano 15 czołowych działaczy OWP, w tym J.Rembielińskiego i J.Jodzewicza, wzrost represji wobec obozowców nastąpił na początku lat trzydziestych. Od czerwca do pażdziernika 1932 r. w samej tylko Wielkopolsce odbyło się 150 procesów członków OWP. Władze stopniowo rozpoczęły rozwiązywać regionalne oddziały organizacji. Ostatecznie 28 marca 1933 roku OWP rozwiązany został w całym kraju z powodu „działalności kolidującej z kodeksem karnym

i nakazami władz państwowych przez stałe inspirowanie ekscesów i zaburzeń, podsycanie nienawiści partyjnej i rasowej, urządzanie demonstracji i zgromadzeń z wyraźnym zamiarem podburzania ludności przeciwko władzom państwowym.”

---