KIERUNKI POLITYKI ZAGRANICZNEJ OSTATNICH JAGIELLONÓW
Jednym z wiodących kierunków polityki zagranicznej Jagiellonów były stosunki polsko - krzyżackie.
Przełomem była wojna 13 - letnia. Na mocy II pokoju w Toruniu w 1466 roku Pomorze i Warmia wracają do Polski, a reszta jako Prusy Zakonne są lennem Polski. Krzyżacy nie wywiązywali się z lenna wobec Polski.
Nie mogli prowadzić polityki sprzecznej z polityką Polski, a taką prowadzili. Szczególnie ostatni mistrz zakonu Albrecht Hohenzollern, który dążył do uniezależnienia się państwa Krzyżackiego. Był popierany przez Habsburgów, książąt rzeszy i papieża i odmówił płacenia lenna.
Zygmunt Stary rozpoczął ostatnią wojnę z Krzyżakami w latach 1519 - 1521, aby wymusić wywiązywanie się ze zobowiązań lennych. Zygmunt Stary wygrał i zakon jest zmuszony prosić o rozejm. Jest to po wystąpieniu Marcina Lutra (Luter nie uznawał zakonów). Hohenzollern zdecydował się na likwidację zakonu. Prosi Zygmunta Starego o zgodę aby on i inni zakonnicy przeszli na luteranizm. Z. S. Zgadza się. Dochodzi do sekularyzacji zakonu i A. Hohenzollern staje się świeckim władcą, a państwo zakonne staje się świeckim państwem dziedzicznym i są to Prusy Książęce.
Po sekularyzacji w 1525 roku A. Hohenzollern jako świecki władca składa hołd lenny Zygmuntowi Staremu. Podpisał umowę no mocy której:
- książę pruski zobowiązany był do pomocy zbrojnej i finansowej na rzecz Korony Polskiej.
- Sąd królewski w Krakowie był najwyższą instancją sądowniczą dla Prus Książęcych
- Po wygaśnięciu dynastii Hohenzollernów Prusy Książęce będą wcielone do Polski.
Polityka Bałtycka
W XVI wieku trwał spór o dominację na Morzu Bałtyckim. Rywalizowały ze sobą Szwecja, Dania, Polska i Rosja (chcieli zdobyć dostęp do M.B.). Przedmiotem rywalizacji były Inflanty (Łotwa). Na ich terenie było państwo Zakonu Kawalerów Mieczowych. Wybuchła I wojna północna o te tereny. Wojna toczyła się długo. Wielki Mistrz Zakonu Inflanckiego - Gotfryd von Kettler - chciał uratować chociaż część państwa, więc postanowił oddać się pod opiekę jednemu z walczących państw. Wybrał Polskę. W 1561 roku zawarł układ z Zygmuntem Augustem, na mocy którego mógł przejść na luteranizm (stał się świeckim władcą państwa, nastąpiła sekularyzacja dóbr zakonu, zakon zlikwidowany), Część Inflantów po rzekę Dźwinę zostaje wcielona do Polski, reszta ziem tzw. Kurlandia zostaje pod władaniem Gotfryda von Kettlera i jest lennem Polski. Polska zdobywa dominację na Morzu Bałtyckim.
Stosunki Polski z Turcją
Terenem, który interesował oba państwa były Mołdawia i Wołoszczyzna. Za panowania Władysława Jagiełły, hospodarowie mołdawscy uznawali zwierzchnictwo lenne króla Polski. Po śmierci Jagiełły, Polska utraciła te lenna i Mołdawia i Wołoszczyzna stały się lennem tureckim. Próbę odzyskania ich podjął Jan Olbracht w 1497 roku. Zorganizował wyprawę pod nazwą „krucjata antyturecka”. Zakończyła się ona jednak totalną klęską. Polska nie odzyskała już panowania nad Mołdawią. W 1530 roku Zygmunt Stary podpisał wieczysty pokój z Turcją. Granica Polski z Turcją przebiegała wtedy na rzece Dniestr (po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku, kiedy Węgry zostały rozebrane).
Stosunki z Habsburgami
Gdy Kazimierz Jagiellończyk rządził w Polsce, jego syn Władysław zasiadał na tronach Czech i Węgier. Ród Jagiellonów zasiedlał 4 trony (4 - Litwa). Była to jedna z najpotężniejszych dynastii i przeszkadzało to Habsburgom.
W 1515 roku został zawiązany układ w Wiedniu z cesarzem Maksymilianem I Habsburgiem, na mocy którego, Habsburgowie przejmowali trony Czech i Węgier, gdy ród Jagiellonów na tych terenach wymrze. Syn Władysława Jagiellończyka, który był królem Czech i Węgier, zginął w bitwie pod Mohaczem i nie zostawił potomka. Habsburgowie obejmują władzę w Czechach i na części Węgier (reszta staje się turecka).
Stosunki Polski z Litwą
Unia personalna, która została zawarta za czasów Jagiełły, była często zrywana. Zaczęto jej przestrzegać dopiero gdy na tronie Polski zasiadł Zygmunt August. W 1569 roku w Lublinie dochodzi do podpisania unii realnej, po tym jak Zygmunt August przekazał prawa dziedziczne do Litwy Koronie Polskiej.
Za Jagiellonów do Polski zostaje wcielone Mazowsze (Wymarła dynastia Piastów Mazowieckich). Były to tereny ubogie, na których mieszkała szlachta zaściankowa.. Śląsk wciąż zostaje poza Polską, udaje się tylko odzyskać Księstwa: Oświęcimskie i Zatorskie.
RUCH EGZEKUCYJNY SZLACHTY
Ruch egzekucyjny jest to działalność szlachty na rzecz reformy kraju. Początkowo skierowany wyłącznie przeciwko możnym.
Królowie z dynastii Jagiellonów nie liczyli się z sejmem. Szlachta wypracowała więc program egzekucyjny - program reform kraju. Pierwszy postulat ruchu egzekucyjnego został sformułowany na sejmie w Radomiu.
Program egzekucyjny składał się z 2 haseł:
1. egzekucja praw - prawo miało być przestrzegane przez wszystkich - zarówno przez poddanych jak i króla. Np. żeby jedna osoba nie miała w swoim ręku 2 urzędów.
2. Egzekucja dóbr - skierowany przeciwko magnaterii. Dotyczyły królewszczyzn. Domagano się egzekwowania tego, aby po śmierci magnata, ziemia króla była zwrócona oraz żeby magnaci płacili za dzierżawienie ziem królewskich. Pieniądze z ziem królewskich szły do skarbu państwa - dlatego jeżeli magnaci nie płacili opłaty dzierżawczej lub nie zwracali ziemi to okradali państwo. Domagano się, żeby rozdawnictwo dóbr królewskich odbywało się pod kontrolą sejmu.
Z królem szlachta nie zawsze mogła współpracować. Było tak za Zygmunta Starego. Chciał on ograniczyć rolę sejmu. Miała na niego wpływ żona - Bona. Dążyli do podniesienia roli dynastii Jagiellonów i wzmocnienia władzy króla. Trzeba było w tym celu ograniczyć rolę szlachty. Zygmunt Stary przestał zwoływać sejmy, prowadził politykę sam. Razem z żoną chciał wprowadzić tron dziedziczny i w tym celu w 1529 roku została przeprowadzona elekcja vivente rege - koronacja Zygmunta Augusta za życia jego ojca, który był królem. Spowodowało to opór szlachty. W 1537 roku dochodzi do pierwszego rokoszu szlacheckiego - bunt szlachty przeciwko królowi. Buntowała się szlachta, która zebrał się pod Lwowem na wyprawę na Wołoszczyznę. Domagali się egzekucji praw. Rokosz ten przeszedł do historii pod nazwą „wojny kokoszej”. Król zdecydował się na ustępstwa. Uznał elekcyjność tronu w Polsce. Obiecał, że ograniczy rozdawnictwo dóbr królewskich. Po śmierci Zygmunta Starego na tronie zasiadł Zygmunt August - wychowany przez Bonę, również początkowo nie liczył się z sejmem, opierał się na magnaterii. Pierwszy konflikt między królem, a sejmem dotyczył jego małżeństwa z Barbarą Radziwiłłówną, ożenił się z nią z miłości. Nie było to małżeństwo polityczne, nie należała ona do królewskiego rodu, nic to nie dawało państwu.
Przeciwko królowi występuje szlachta, która uważa, że jest to małżeństwo szkodliwe dla państwa. Król ożenił się z nią jednak. Koronował ją na królową, zmarła ona jednak niedługo potem. Król nadal sprawował rządy bez sejmu i szlachty. Zaczyna się coraz bardziej kształtować ruch egzekucyjny. Jego przedstawicielami była przede wszystkim średnia szlachta, często ludzie wykształceni np. Hieronim Ossoliński, Jakub Ostroróg, Mikołaj Siennicki. W trakcie konfliktów wykształcił się program ruchu egzekucyjnego. Chcieli aby został wprowadzony zakaz nadawania i wydzierżawiania dóbr królewskich bez zgody sejmu. RP była krajem niejednolitym pod względem podatków, administracji itp. Kolejnym postulatem było ujednolicenie państwa pod względem prawnym, podatkowym. Szlachta występowała przeciwko duchowieństwu, które nie płaciło podatków nadzwyczajnych na wojnę. Domagali się, żeby zaczęli je płacić. Szlachta była kalwińska, nie płaciła dziesięciny na rzecz kościoła katolickiego. Rozpoczyna się walka między kościołem, a szlachtą kalwińską. Ruch egzekucyjny odniósł sukces, gdy król zgodził się na współpracę ze szlachtą. Od roku 1559 król przestał zwoływać sejmy i wtedy szlach6a zapowiedziała, że zwoła sejm bez króla w Sandomierzu. Był to bunt. Król zdecydował się na współpracę. Potrzebował pieniędzy na politykę bałtycką. Podatki nadzwyczajne mógł nałożyć tylko za zgodą szlachty. Zwołał sejm w Piotrkowie i wystąpił w roli popierającego sejm. Odbyło się kilka sejmów egzekucyjnych, na których uchwalono kilka reform.
1. Rozdawnictwo i wydzierżawianie dóbr królewskich pod kontrolą sejmu. W związku z tym sejm musiał kontrolować dochody z królewszczyzn - kontrolowali podskarbiego. Finanse są pod kontrolą sejmu. ¼ dochodów z dóbr królewskich będzie przeznaczone na opłacenie stałego wojska, które miało strzec wschodnich granic - wojsko kwarciane.
2. Duchowieństwo płaciło podatki nadzwyczajne i nie mogło pociągać szlachty kalwińskiej do płacenia dziesięciny.
Król Zygmunt August miał umrzeć bezpotomnie - wtedy unia by się rozpadła. Dlatego Zygmunt August zrezygnował z dziedzicznych praw do Litwy - przekazał je na Koronę Polską. Uwarunkowało to zawarcie kolejnej unii. Za zawarciem ściślejszej unii z Litwą była szlachta (polska i litewska). Szlachta litewska chciała mieć te same przywileje co szlachta polska. Chodziło także o ziemie, które mogli by zyskać w wyniku nadań. Magnaci litewscy - Radziwiłłowie i Ostrowscy - nie byli zainteresowani unią. Chcieli mieć władzę na Litwie. Chcieli utworzyć odrębne państwo pod swoim panowaniem. Musiało dojść do porozumienia. Na sejmie w Lublinie w 1569 roku, kiedy Zygmunt August zrzekł się praw dziedzicznych do Litwy, magnaci litewscy przewlekali obrady, a nawet wraz z częścią szlachty je opuścili, aby nie dopuścić do zawarcia unii. Z. August zastosował wtedy szantaż wobec magnatów. Wcielił ziemie sporne z Litwą do Polski. Buntujący się magnaci wrócili do Lublina. 28 VI 1569 roku uchwalono akt unii. Jest to unia realna. Rzeczpospolita Obojga Narodów - Polska + Litwa.
Od tej pory był wspólny monarcha - wspólnie wybierany, elekcyjny. Wspólny sejm, polityka zagraniczna, prawa i przywileje, moneta. Odrębny był skarb i urzędy.
Taki system przetrwał do rozbiorów. Próba całkowitego ujednolicenia nastąpiła także w Konstytucji 3 maja.
Powstało państwo wielonarodowościowe: 40% Polacy, 20% ludność ruska (Białorusini i Ukraińcy), 10% Niemcy (Inflanty i Prusy Królewskie), kilkanaście procent Litwini, reszta to inne narodowości.
Różne wyznania: katolicy, prawosławni, luteranie, kalwini, judaizm.
PIERWSZA WOLNA ELEKCJA - 1573
Po śmierci Zygmunta Augusta powstaje problem między szlachtą polską, a litewską jak wybierać króla i kto ma sprawować władzę w okresie bezkrólewia. Gdzie ma być dokonywana elekcja?
Senat przegłosował, że w okresie bezkrólewia władzę będzie sprawował interrex, najwyższy dostojnik kościelny - prymas, natomiast władze prowincjonalne będą sprawowały kaptury (konfederacje szlachty), które miały władzę sądowniczą i zajmowały się ściąganiem podatków.
Były 3 koncepcje kto ma wybierać króla:
1. Magnateria uważała, że powinien wybierać senat
2. Szlachta uważała, że wyboru powinna dokonywać cała szlachta (elekcja viritim)
3. Króla będzie wybierał sejm walny
Zwyciężyła 2 koncepcja. Każdy szlachcic ma prawo do wzięcia udziału w wolnej elekcji. Miejsce elekcji:
1. szlachta - Lublin. Tam zjeżdżała się szlachta z Małopolski, szlachta średniozamożna, ale wykształcona i wyrobiona politycznie.
2. Magnateria - Warszawa. Mieszkała tu niewykształcona i niewyrobiona politycznie szlachta zaściankowa (uboga). Można było nimi łatwo kierować i przekupić ich.
Zwyciężył 2 koncepcja.
W 1573 roku odbyła się pierwsza wolna elekcja. Było kilku kandydatów: Ernest Habsburg, Iwan Groźny (car Rosji), Stefan Batory, Henryk Walezy (jego wybrano). Ponieważ Henryk Walezy nie zna warunków panujących w Polsce, szlachta chciał się zabezpieczyć, aby respektował wszystkie przywileje i prawa szlachty. Przed elekcją zbierał się sejm konwokacyjny - ustalał warunki elekcji i dokumenty jakie miał podpisywać nowy król.
Na pierwszym sejmie ustalono 2 rodzaje dokumentów, które musiał podpisać wybrany elekt i ich przestrzegać:
1. Artykuły Henrykowskie - uchwalone w 1573 roku i później ta sama treść przed każdą elekcją.
2. Pacta conventa - uchwalane przed każdą eklekcją. Zależały od kandydata i sytuacji politycznej. H. Walezy zobowiązywał się np. że ożeni się z Anną Jagiellonką.
Artykuły Henrykowskie
Król gwarantował przestrzeganie przywilejów szlacheckich, miał przestrzegać wolnej elekcji (nie mógł obsadzać np. dzieci na tronie), miał zwoływać sejm co 2 lata, prowadzić politykę zagraniczną i wewnętrzną pod kontrolą sejmu. Król gwarantował tolerancję religijną - wolność sumienia i wyznania. Jeżeli król nie przestrzegał tego co podpisał, szlachta miała prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo.