Słowniczek logopedyczny
Opracowała Teresa Orzechowska - logopeda w Zespole Szkół nr 4 Specjalnych w Ełku
wyjaśnienie podstawowych terminów używanych w praktyce logopedycznej
odbiorcy - nauczyciele i osoby pracujące z dziećmi z problemami logopedycznymi
przedrostek a- oznacza brak danej czynności (np. brak mowy na skutek uszkodzenia pewnych struktur korowych nazywamy afazją, niemożność tworzenia głosu - afonią)
przedrostek dys- wskazuje na fakt zniekształcenia danej czynności (np. dyslalia, dysartria)
Logopedzi pracujący z dziećmi, które mają problemy w zakresie komunikacji werbalnej, poziom rozwoju mowy każdego dziecka oceniają według systemów:
- system leksykalny języka - zasób słownictwa biernego i czynnego
- system gramatyczny języka :
morfologiczny - odmiana wyrazów (fleksja), budowa wyrazów (słowotwórstwo)
składniowy - budowa grup wyrazowych i zdań
- system fonologiczny - artykulacja głosek, wymowa wyrazów (wzorce kinestetyczno - ruchowe wyrazów)
PODSTAWOWE POJĘCIA STOSOWANE W LOGOPEDII:
logopedia (gr. logos = słowo, paideia = wychowanie) - nauka
o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad wymowy oraz nauczanie mowy w przypadku jej braku lub utraty,
surdologopedia (łac.surdus = głuchy) - zajmuje się kształtowaniem mowy osób z uszkodzonym narządem słuchu,
fonetyka - dział logopedii zajmujący się stroną fizjologiczną procesu mówienia i rozumienia, a więc ruchami narządów mowy, czyli stroną akustyczną,
fonologia - ustala i bada tylko cechy istotne (dystynktywne) dla procesu komunikacji,
fonacja - wydawanie głosu przez człowieka,
fonem - najmniejszy element języka, który jest abstrakcyjny, wymawia się i słyszy jego realizację - głoskę,
głoska - realizacja fonemu w żywym słowie, najmniejszy element wymawianiowy, słyszany,
słuch mowny (fonematyczny) - ogólnie - różnicowanie
i identyfikowanie dźwięków mowy ludzkiej, a także dokonywanie ich analizy i syntezy; szczegółowo - różnicowanie głosek różniących się tylko jedną cech artykulacyjną, a więc dźwięcznych i bezdźwięcznych, np.: p-b, k-g, dentalizowanych, np.: s-sz, s-ś, s-c, twardych i miękkich; wyróżnia się słuch fonemowy (niedokształcony lub zaburzony przy substytucji) i fonetyczny (niedokształcony przy deformacji),
kinestezja - czucie ułożenia; kinetyka - ruch,
dyslalia (syn. zaburzenia artykulacyjne, zaburzenia wymowy, wady wymowy, wady artykulacyjne, nieprawidłowe realizacje fonemów, zniekształcenia substancji fonicznej w płaszczyźnie segmentalnej) - to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy,
metateza (przestawka) - przestawienie fonemów wewnątrz wyrazu (np.: lokomotywa = mokolotywa, Inka = Nika - przyp. autorki) lub zmiana szyku wyrazów w słowie i w piśmie,
elizja (mogilalia) - brak osobnej realizacji jakiegoś elementu, całkowite opuszczenie głoski, np. yba (ryba),
substytucja (paralalia) - zamiana jakiejś głoski przez inną prawidłowo wymawianą, np. kula ( kura),
asymilacja - upodobnienia głosek w zależności od sąsiedztwa fonetycznego (wsteczna, postępowa), np.: noga = goga, zęby = memby - przyp. autorki,
deformacja - zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu - głoski nietypowe dla danego systemu fonetycznego (np.: seplenienie lateralne, międzyzębowe),
afazja - częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem (czyli systemów znaków i reguł gramatycznych), spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych,
oligofazja - niedokształcenie mowy na skutek upośledzenia umysłowego,
dysartia (anartia) - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania w wyniku uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne, oddechowe); zaburzenia dysartryczne u dzieci towarzyszą najczęściej dziecięcemu porażeniu mózgowemu,
schizofazja - mowa osób z zaburzeniami myślenia wynikającymi
z zaburzeń psychicznych,
jąkanie - zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa), przejawiające się skurczami mięśni artykulacyjnych, fonacyjnych, oddechowych,
logoneurozy (nerwice mowy: mutyzm, afonia) - polega na całkowitym braku mowy lub zaburzeniach tempa, modulacji, siły czy wysokości głosu, charakterystyczna u osób chorujących na nerwice,
dysfonia - według foniatrii jest określeniem wielopostaciowych zaburzeń głosu dotyczących częstotliwości natężenia, czasu trwania i barwy, afonia jest skrajnym stanem zaawansowania dysfonii,
dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy (nieprawidłowości zgryzu, rozszczepy podniebienia), ankyloglosja - krótkie wędzidełko,
opóźnienie rozwoju mowy (ORM) (syn. niedorozwój mowy, mowa opóźniona w rozwoju, opóźniony rozwój języka) - to najogólniejszy termin służący nazwaniu zjawiska występującego u dzieci, polegającego na wolniejszym niż u rówieśników wykształcaniu się zdolności ekspresyjnych lub/i percepcyjnych, co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odmienna od normalnej,
alalia (słuchoniemota, niemota pochodzenia centralnego, afazja rozwojowa) - charakteryzuje się brakiem rozwoju języka i w konsekwencji opóźnieniem w rozwoju mowy,
palatolalia - termin ten jest stosowany do określenia sprzężonych zaburzeń mowy, tj. dyslalii (wielorakiej, złożonej) oraz rynolalii (nosowania), występujących w przypadkach roszczepów podniebienia,
autyzm - (z grec. autos - sam) polega na zamykaniu się we własnym świecie i nie odpowiadaniu na płynące z zewnątrz bodźce,
echolalia - automatyczne powtarzanie zasłyszanych dźwięków, słów, zwrotów (bezpośrednia, odroczona),
dysfunkcja połykowa (syn. infantylne połykanie, niemowlęca pozycja języka) - brak pionizacji języka, w czasie połykania język w pozycji poziomej z napięciem mięśni warg; z tym zaburzeniem współwystępuje najczęściej zgryz otwarty i artykulacja międzyzębowa wielu głosek.
Literatura:
Logopedia, pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej, Opole 2001.
I. Styczek: Logopedia, Warszawa, PWN 1980.
L. Kaczmarek: Nasze dziecko uczy się mowy, Wyd. Lubelskie, Lublin 1966.
Słownik wyrazów obcych, Warszawa, PWN 1980.
1