Kategoria gramatyczna aspektu w języku polskim
Rozwijając temat kategorii aspektu czasownika w języku polskim należy najpierw określić czym jest aspekt. Aspekt zasadniczo uważany jest więc za kategorię klasyfikującą czasowników. Kategoria aspektu służy we współczesnej gramatyce języka polskiego do odróżnienia czynności ukończonych od czynności nieukończonych. Powszechnie przyjęte zostało, że aspekt jest cechą charakterystyczną dla języków słowiańskich i nie ma swojego odpowiednika w językach niesłowiańskich.
Struktura kategorii aspektualności jest oparta na opozycji aspektu dokonanego i niedokonanego, z tym, że relacje między aspektualnością jako kategorią semantyki zdania i aspektem jako kategorią gramatyczną czasownika nie są symetryczne: po pierwsze, na realizację aspektualności oddziałują też inne czynniki, np. znaczenie leksykalne czasownika; po drugie, w gramatycznych formach aspektu czasownika mogą być zakodowane znaczenia innych funkcji semantycznych, np. znaczenia modalne.
Zgodnie z gramatyczną tradycją cechę kategorialną aspektu stanowi znaczenie zakończoności i jednokrotności akcji. Pod tym względem czasowniki dokonane należałoby potraktować jako pozytywnie nacechowane, a czasowniki niedokonane jako nacechowane negatywnie, na co wskazuje struktura morfologiczna samych terminów: dokonany — niedokonany.
Rozróżnienie aspektu niedokonanego a dokonanego czasownika polega na różnicy w ujmowaniu wyrażanej przez czasownik akcji, jako procesu rozwijającego się (trwającego lub powtarzającego się) lub też procesu pojmowanego jako całość, kompletnego. Czasowniki dokonane nazwać możemy także perfektywnymi („perfectiva tantum"), oznaczają one akcje ujmowaną za kompletną, zakończoną ( np. Zbudował dom, kupił samochód, spłodził syna i zasadził drzewo.), lub taką, która jeszcze nie jest dokończona, ale niedługo taka będzie (np. Zbuduje dom, kupi samochód, spłodzi syna i zasadzi drzewo.) Czasowniki o aspekcie niedokonanym (imperfektywne - "imperfectiva tantum") nie zawierają żadnych informacji na temat kompletności danej akcji, informują odbiorcę jedynie o jej istnieniu w jakimś nieokreślonym momencie w przeszłości (np. Budował dom, kupował samochód, płodził syna, sadził drzewo.) Nie wiemy jednak, czy ów mężczyzna dokonał wszystkich tych czynności, mógł jedynie je zacząć nie dokończywszy żadnej z nich.
W językach wschodniosłowiańskich zakres funkcjonowania czasowników niedokonanych jest szerszy niż w językach zachodniosłowiańskich. Np.:
Gdzieś już tego człowieka spotkał.
Forma dokonana oznacza w tym kontekście jednokrotność akcji. Zastępowanie
jej formą niedokonaną nie zmienia znaczenia zakończenia akcji
(pod tym względem polska forma niedokonana jest nienacechowana), ale
wyraża dodatkowo znaczenie wielokrotności akcji:
Gdzieś już tego człowieka (kilka razy) spotykał.
W języku rosyjskim zarówno zakończenia, jak i wielokrotność czynności
jest wyrażana za pomocą czasownika w formie niedokonanej, natomiast użycie
czasownika dokonanego w przytoczonych kontekstach byłoby sprzeczne
z normą:
Он где-то уже встречал этого человека.
*Он где-то уже встретил этого человека.
Aspekt dokonany, który stanowi nacechowany, semantycznie bardziej
złożony człon opozycji, ukazuje sytuację z zewnątrz, jako „wydarzenie zamknięte, widziane z dowolnie osadzonego na osi czasu punktu, późniejszego od momentu wystąpienia zdarzenia”. Dokonaność oznacza kompletne ujęcie akcji, której przebieg w czasie uważa się za nieistotny.
Aspekt niedokonany zaś ukazuje akcję kursywnie, jako będącą w toku lub akcję niezakończoną.
Aspektualność jest traktowana jako charakter przebiegu czynności w czasie, czyli jako „wewnętrzny czas” akcji. Funkcjonalno-semantyczne pole aspektualności ma szeroki zakres. Należą do niego takie subkategorie,
jak:
- limitatywność (ograniczenie / brak ograniczenia czynności, ograniczenie
wewnętrzne / brak ograniczenia wewnętrznego czynności, procesualny lub
faktualny charakter czynności),
-krotność(wielokrotność, jednokrotność),
-ciągłość (lub jej brak),
-fazowość (wielofazowość lub jedno fazowość),
-perfektność,
-akcjonalność,
-statalność,
-relatywność.
Obok różnic znaczeniowych pomiędzy aspektami czasownika stanieją także różnice dotyczące ich fleksji. Jako proste i formalne kryterium aspektu czasownika przyjąć możemy możliwość (lub jej brak) utworzenia dla danego czasownika form czasu przyszłego złożonego. Możliwość taką posiadają czasowniki w aspekcie niedokonanym, nie posiadają jej natomiast te o aspekcie dokonanym. (bedę pisała a nie będę napisałam; będę piła a nie będę wypiłam.)
Różnice dotyczą także budowy morfemowej tematów. Czasowniki imperfektywne to w większości formacje bezprefiksalne (poza wyjątkami: krzyczeć, grać, pisać, siwieć, schnąć, jeść, piec). Wszystkie czasowniki dwuprefiksowe z przedrostkami rodzimymi są o aspekcie dokonanym, czyli możemy określić je jako perfektywne. (np. po-wy-rzucać, na-o-powiadać).
Czasowniki dokonane wykazują także pewne ograniczenia łączliwości składniowej: nie mogą być połączone z czasownikami fazowymi, takimi jak: zaczynać, kończyć, przestawać, kontynuować.
Charakterystyka aspektowa czasowników zależna jest od ich znaczenia leksykalnego, tak więc tylko czasowniki tworzą pary aspektowe, złożone z dwóch czasowników o identycznym znaczeniu leksykalnym, ale różniących się (np. dawać-dać, kupować-kupić, podpisywać-podpisać, kłaść-polożyc, budować-zbudować, mdleć-zemdleć, siwieć-osiwieć). Czasowniki oznaczające sytuacje stabilne (stany: stać, spać, kochać, boleć, pachnieć, trwać) oraz czasowniki oznaczające dynamiczne akcje nieukierunkowane na osiągnięcie pewnego stanu końcowego (akcje nieteliczne np. p ulsować, toczyć się, trzeszczeć, pracować, szeptać, tańczyć, twierdzić, podziwiać, patrzeć, mrugać) mają aspekt niedokonany, jednak od niektórych z nich możliwa jest derywacja czasowników dokonanych o znaczeniu inceptywnym, czyli takich, które oznaczają powstanie stanu nazwanego przez czasownik podstawowy (np. chorować--> zachorować, kochać--> pokochać, drżeć--> zadrżeć, mieszkać--> zamieszkać). Z drugiej jednak strony, czasowniki czasowniki oznaczające zdarzenia w początkowym ich momencie (np. rozpłakać się, zamiauczeć), lub czasowe ograniczenie akcji mają tylko aspekt dokonany, od tych czasowników nie jest możliwa derywacja czasowników niedokonanych. Aspekt dokonany mają także czasowniki oznaczające zdarzenia momentalne (np. krzyknąć, kopnąć) a także czasowniki oznaczające nagłą, skokową zmianę sytuacji (np. upaść, zgubić, spotkać, ocknąć się, zaniemówić, oświadczyć, zdołać, drasnąć). Możliwość derywowania od nich czasowników niedokonanych jest leksykalnie ograniczona, jeżeli jednak możliwość taka istnieje, to stworzony czasownik niedokonany jest najczęściej iteratywny, czyli oznacza czynność często powtarzaną (np. kopać, mawiać, gubić, spotykać).
Najliczniejszą grupę czasowników tworzą czasowniki dwuaspektowe, czyli takie, które posiadają zarówno aspekt dokonany jak i niedokonany. Są to głównie czasowniki obecnego pochodzenia typu abdykować, anulować, awansować, ale także czasowniki pochodzenia rodzimego (np. kazać, robić, ranić).
Rozróżnienie aspektu dotyczy także orzeczenia imiennego. Wykładnikiem aspektu jest w takim wypadku czasownik posiłkowy:
- być dla aspektu niedokonanego (np. jest stary, jest szoferem, jest zimno),
- stać się przy orzeczniku przymiotnikowym i przysłówkowym (np. stał się dobry, stało się ciepło),
- zostać, stać się przy orzeczniku rzeczownikowym (np. został szoferem, stał się kierowcą),
Porównanie zdań z orzecznikiem imiennym w aspekcie dokonanym lub niedokonanych świetnie ukazuje różnice znaczeniową obu aspektów:
-aspekt dokonany sygnalizuje zaistnienie zmiany stanu, w wyniku której pojawił się nowy stan (ktoś, kto był zły stał się dobry; ktoś, kto nie był szoferem, stał się nim); to samo znaczenie dotyczy czasowników dokonanych --> zbuduje dom --> nastąpi zmiana dotycząca powstania budynku, który teraz jeszcze nie istnieje. Ta teoria nie dotyczy jednak aspektu niedokonanego, w tym przypadku dany stan traktowany jest poprostu jako istniejący, bądź w przypadku czasowników oznaczających proces - jako ulegający zmianie.
Kategoria aspektu znana jest w Polsce od najdawniejszych czasów. była ona prawdopodobnie przyczyną zaniku kilku czasowników przechodnich. W języku polskim nie ma i nigdy nie było jednego przedrostka perfektywizującego, lecz w zasadzie każdy przedrostek nadawał czasownikowi niedokonanemu charakter dokonany. (rysować- na-rysowac,
pisać - do-pisac, krzyczeć - wy-krzyczeć, gadać - po-gadać, psuć - ze-psuć, itd.)
Badanie aspektu w staropolszczyźnie jest utrudnione szczególnie przez to, że jesteśmy skłonni interpretować użycia dawne w świetle dzisiejszego poczucia językowego, co bywa bardzo zawodne. W języku staropolskim było o wiele więcej niż obecnie czasowników dwuaspektowych, przede wszystkim bezprzedrostkowych, np. o znaczeniu dokonanym (np. całować). Częściej wartość aspektowa nie była ustalona wśród czasowników obcego pochodzenia np.
-fołdrować - występować-wystąpić;
-frysztować - odraczać-odroczyć;
-harnaszować - uzbrajać-uzbroić.
Wiele takich dwuaspktowych czasowników obcego pochodzenia jest poświadczonych z XVI wieku.
W staropolszczyźnie imiesłowy przysłówkowe kończące się na -ąc i starsze na -ę tworzono tez od czasowników dokonanych, natomiast imiesłowy kończące się na -(w)szy także od niedokonanych. Ograniczenie tego jak i wogóle dwuaspektowości czasowników było związane z postępującą stabilizacją systemu aspektowego.
C. Piernikarski rozwiązuje ten problem w sposób redukcjonistyczny:
ogranicza zakres opozycji aspektowych do określonych typów semantycznych czasowników.
A. V. Bondarko, odwrotnie, dąży do rozwiązania holistycznego: pod hasłem wewnętrznej struktury temporalnej sytuacji zalicza do aspektualności także rodzaje czynności. Tez dotyczących aspektu czasownika będzie z pewnością jeszcze wiele, przeciez każdy naukowiec badający język polski zauważa kolejne właściwości i cechy, które warte są opracowania i dogłębnego zbadania.