Homofonia

1. Identyczność fonetyczna dwóch lub więcej form językowych (wyrazów), które mogą się różnić pisownią i znaczeniem, np. morze - może

2. Figura retoryczna (stylistyczna) polegająca na doborze głosek w warstwie brzmieniowej utworu poetyckiego na zasadzie podobieństwa, np. O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny

Homofony

Formy identyczne w danym języku pod względem wymowy, lecz różniące się pisownią, etymologią
i znaczeniem, np. Bóg - Bug - buk; mieć - miedź

zjawisko występowania takiej identyczności to homofonia

Homonimia

Różnokształtność znaków językowych o wyraźnie różnym znaczeniu referencyjnym lub syntaktycznym.

• homonimia może obejmować jednostki wyróżnione na rozmaitych poziomach analizy

• tradycyjnie mówi się o homonimii całych jednostek słownikowych np. bal (zabawa) - bal (kloc)

• homonimia może także obejmować formy wyrazowe należące do różnych leksemów, np. piła (mian. l. poj.) - piła (3 os. l. poj. rodz. ż. cz. przeszłego)

• analiza gramatyczna prowadzi do uznania za homofoniczne różnych form tego samego leksemu, np. matki (dop. l. poj.) - matki (mian. l. mn.)

• mówi się też o homonimii jednostek mniejszych niż słowo (morfemów czy morfów)
  i większych niż słowo (zdań, grup)

• niektórzy językoznawcy nie rozróżniają zjawisk homonimii i polisemii

• homonimię ograniczoną do języka pisanego nazywa się homografią, a ograniczoną do języka mówionego - homofonią

• jednostki językowe między którymi zachodzi homonimia to homonimy

Polisemia (wieloznaczność)

Posiadanie przez wyrażenie językowe (morfem, wyraz, zwrot lub zdanie) kilku znaczeń

• termin wprowadzony przez M. Breala (1897)

• tradycyjnie o polisemii mówi się przede wszystkim w odniesieniu do wyrazów, przeprowadzając przy tym rozróżnienie między polisemią a homonimią

• za wyrazy polisemiczne uważa się takie, które dadzą się sprowadzić do wspólnego źródła,
  np. głowa - część ciała, człowiek stojący na czele jakiejś społeczności: głowa państwa, głowa rodziny, część niektórych przedmiotów: głowa kolumny, głowa komety

• za homonimy uważa się takie wyrazy, które mają różne pochodzenie etymologiczne bal - bal

• różnica między polisemią a homonimią ma zatem charakter genetyczny, a więc diachroniczny

• we współczesnym językoznawstwie, w którym rozróżnia się starannie synchroniczne
  i diachroniczne spojrzenie na język, podkreśla się, że z synchronicznego punktu widzenia odróżnienie polisemii od homonimii jest bezpodstawne

• od lat `60 pod wpływem gramatyki transformacyjno-generatywnej więcej uwagi poświęca się polisemii syntaktycznej (tzn. wieloznaczność zdań i fraz) aniżeli polifonii leksykalnej
  (tzn. wieloznaczność morfemów i wyrazów)

• fakt występowania w języku w szerokim zakresie polifonii syntaktycznej stał się głównym powodem rozróżnienia między strukturą powierzchniową

Synonimia

Wyrażenie tej samej treści za pomocą dwu lub więcej różnych form językowych

• synonimiczne mogą być wyrazy, np. samolot - aeroplan, formy fleksyjne, np. profesorowie - profesorzy, konstrukcje składniowe, np. Zdziwiło nas, że Janek tak wcześnie wyjechał - Zdziwił nas wczesny wyjazd Janka

• wyrazy między którymi zachodzi stosunek synonimii nazywa się synonimami lub wyrazami bliskoznacznymi

• przyczyną powstania synonimii jest z jednej strony przenikanie do języka elementów
  z dialektów, z gwar środowiskowych oraz języków obcych, z drugiej zaś strony występująca w języku tendencja do rozmaitego uczuciowego zabarwienia wyrażeń (należą tu zarówno eufemizmy, jak i wyrażenia ekspresywne typu np. eufemizm: przenieść się na łono Abrahama - wyciągnąć kopyta (umrzeć)

• na ogół rozróżnia się synonimię pełną (absolutną, całkowitą) i synonimię częściową

• synonimia pełna: zakłada nieograniczoną wymienność odnośnych wyrażeń we wszystkich kontekstach i całkowitą ich identyczność znaczeniową → współcześnie przeważa opinia, że przynajmniej w zakresie słownictwa s. pełnej się nie obserwuje → wielu językoznawców natomiast skłonnych jest przyjąć istnienie synonimii pełnej w zakresie składni, np. Wczesny wyjazd Piotra zadziwił wszystkich - To, że Piotr wcześnie wyjechał, zdziwiło wszystkich

• synonimia częściowa: polega na wymienności wyrażeń tylko w niektórych kontekstach,
  np. mąż i małżonek (mój mąż i mój małżonek, ale tylko mąż w kontekście był to mąż nieugiętego charakteru); s. częściowa nie zakłada także całkowitej identyczności znaczeniowej

Antonimy

Wyrazy o znaczeniach przeciwstawnych, np. wysoki - niski; żonaty - kawaler

• językoznawstwo współczesne wyróżnia antonimy właściwe oraz wyrazy o znaczeniach komplementarnych i konwersje

• antonimy właściwe: podlegają stopniowaniu, nie oznaczają zatem niezależnych jakości przeciwstawnych, lecz stanowią środek leksykalny do wyrażenia stopniowania

• dla wyrażeń o znaczeniach komplementarnych charakterystyczne jest to, że zaprzeczenie jednego powoduje stwierdzenie drugiego np. Janek nie jest żonaty → Janek jest kawalerem

• przy antonimach właściwych stwierdzenie, że Janek nie jest niski, nie oznacza, że Janek jest wysoki - chodzi tu o porównanie z jakąś normą

• konwersje odpowiadają relacjom odwrotnym (zwanym konwersjami w logice), np. mąż - żona, kupić - sprzedać