XIX-wieczne językoznawstwo:
- funkcjonalne - podstawową funkcją języka naturalnego jest przekazywanie informacji (funkcja komunikatywna). Język jest wytworem grupy społ. i skoro jest narzędziem komunikacji, to musi być powiązany ze zbiorowością
- systemowe - nie analizuje się izolowanych elementów językowych, tylko pary lub zbiory więcej elementowe. Bierze się pod uwagę wielopoziomowość języka naturalnego (fonemy, jednostki leksykalne), język jako uporządkowany zbiór opozycji w jakie wchodzą elementy językowe
Ferdinand de Saussure - szwajcarski językoznawca (Francuz z pochodzenia), „Kurs Językoznawstwa Ogólnego” powstał w 1916 roku - trzech uczniów zredagowało go na podstawie wykładów (KJO jest o języku i językoznawstwie)
TEORIA DE SAUSSURE'A:
Opozycja - są dwie wielkości, szukamy różnic między nimi; opozycji jest wiele, są tworzone bez ograniczeń.
System - zbiór uporządkowanych opozycji.
Podstawowa opozycja de Sosira: język-mówienie. Mowa - wartość nadrzędna, ogół zjawisk związanych z językiem i mówieniem.
Mówienie:
- to zdarzenie, zachowanie konkretnego człowieka, w danym czasie i przestrzeni,
- konkretne,
- nie można mówienia opisywać, bo liczba jego jest nieskończona,
- przejawy mówienia są przydatne do budowania informacji o języku,
- jest uzewnętrznieniem świadomości,
- jednostkowe.
Język:
- jest pewnego rodzaju funkcją świadomości,
- ma naturę społeczną, przysługuje grupie,
- abstrakcyjny,
- jest poza czasem i przestrzenią,
- zbiór asocjacji utrwalonych w mózgu,
- system znaków, które są zhierarchizowane i uporządkowane,
- język jako system pełni funkcję komunikatywną,
- jest konwencjonalny- istnieje pewna konwencja, która musi być zaabsorbowana przez użytkowników, zmiany w praktyce są niemożliwe, bo ludzie by tego nie rozumieli- nie da się uzasadnić dlaczego określony ciąg dźwięków odnosi się do danego obiektu,
- ogólny,
- jest w świadomości ludzkiej myśli,
- to wiedza nie wyuczona, nie skategoryzowana.
Opozycje de Saussure'a:
synchronia - diachronia
język - mówienie
językoznawstwo zewnętrzne - wewnętrzne
niezmienność - zmienność
pojęcie - obraz akustyczny
element znaczący - element znaczony
asocjacyjne - syntagmatyczne
Znak językowy (dwustronna = bilateralna koncepcja znaku de Sosira) - składa się z:
Strona oznaczająca = obraz akustyczny (forma, SIGNIFIANT) oraz Strona oznaczenia (oznaczona) = pojęcie, treść (SIGNIFIE).
Znaki językowe pozostają względem siebie w określonych stosunkach:
- relacje syntagmatyczne - związki między elementami współwystępującymi ze sobą; mogą być to związki gramatyczne, semantyczne,
- relacje asocjacyjne (paradygmatyczne) - zw. między elementami, które mogą być zastępowane - inabsencja,
Stosunki te mogą dotyczyć dowolnego poziomu opisu fonetycznego i morfologicznego.
Syntagma - grupa wyrazowa, zestawienie, układ wyrazów, grupa, połączenie wyrazów.
Jednostki językowe - mogą współwystępować na linii tekstu. To połączenia morfemów, form.
Znak jest konwencjonalny (jeżeli jest zestawiony z przedmiotem swojego odniesienia), tzn., że jest nie umotywowany, istnienie wielości języków naturalnych świadczy o tym, że znaki są konwencjonalne (świadczy także o tym istnienie synonimii - dwa wyrazy, jeden sens, i homonimii - jeden wyraz, 2 sensy).
Istnieje również unilateralna koncepcja znaku - tzn. znak ogranicza się do formy, znaczenie jest poza nim.
Cechy znaków:
znak jest dowolny (zasada arbitralna),
zmienność i niezmienność znaku:
zmienny - z diachronicznego punktu widzenia (biorąc pod uwagę jego ewolucję przez wieki), może się zmienić forma, treść lub i to i to (bada się zmiany które zaszły od A do B),
niezmienny - z synchronicznego punktu widzenia (cecha charakterystyczna dla określonej chwili).
linearność (liniowość) - części znaku są usytuowane w określonej kolejności (kolejność ta jest cechą dystynktywną- odróżniającą spośród innych znaków), znaki tworzą układ na osi poziomej, jeden element następuje po drugim, np. k, o, t, = tok, kto, kot.
Językoznawstwo jako dziedzina jest podporządkowana semiologii (nauka o znaku- znak wspólnym pojęciem- językoznawstwo zajmuje się znakami fonemowymi); relacje między językoznawstwem a semiologią = semiotyka.
Aspekty opisu językoznawstwa:
- j. synchroniczne - bada stan języka w danym czasie, jest systemowe, | stan języka
- językoznawstwo diachroniczne - bada rozwój języka, | zmiany jakim podlega język w danym czasie
- j. wewnętrzne - (systemowe) to relacje między samymi znakami, bada język bez odwoływania się do użytkowników,
- j. zewnętrzne - pyta o relacje między znakami a innymi dziedzinami nauki i np. konsekwencjami użycia znaków.
TEORIA HJEMSLEVA:
- jest najsilniej związana z teorią de Sosira, stanowi pewną jej kontynuację,
- upowszechnił on nazwę glossematyka (= językoznawstwo),
- Hjelmslev przyjął tezę de Sosira: „Język jest formą, a NIE substancją”, język jest systemem znaków- nie odgrywa roli, czy jest pisany, czy mówiony (szachy- nieważne z czego są zrobione, ważne są ich wartości, ich rola w grze)- substancja języka (dźwięki wypowiadane przez użytkowników języka) jest dla samego języka nieistotna; forma jest czymś abstrakcyjnym, substancja to konkret- zmiany dotyczące substancji nie mają wpływu na strukturę języka.
- Hjelmslev przejął od de Sosira również rozróżnienie na dwie płaszczyzny (choć dla de S. znak jest psychiczny, a dla H. - nie):
1. System (abstrakcyjny) - jest w świadomości; z niego się czerpie, żeby kształtować wypowiedź
2. Proces - jest realizacją systemu, później -> tekst, wypowiedź, dyskurs
- Hjelmslev tworzy opozycję systemu i procesu - zależności między nimi są wyraźne dla każdego języka naturalnego; proces umożliwia badanie systemu (u de S. jest to opozycja język-mówienie) - nie ma możliwości opisywania tekstu, bez odwoływania się do języka.
- podstawowa zasada Hjelmsleva- komutacja (współzmienność)- zmiana pociąga za sobą inną zmianę- jeśli istnieje opozycja na planie wyrażenia, czy pociąga to za sobą opozycję na planie treści - np. koń - klacz, kura - kogut - nie znaczą tego samego - opozycja planu treści,
dom - łom, kąt - kot - opozycje fonologiczne - forma planu wyrażenia ma konsekwencje w planie treści
oczyma - oczami, mąż - małżonek - różnica w formie planu wyrażenia nie pociąga za sobą różnicy w formie planu treści,
-gdzie opozycja w planie wyraż. nie pociąga za sobą opozycji w planie treści (mąż:małżonek) - warianty
-gdzie opozycja w planie wyraż. pociąga za sobą opozycję w planie treści (kot:kąt) - inwarianty
glossematyka (językoznawstwo) - ma badać relacje formy planu wyrażania i planu treści (chodzi tylko o takie różnice, które odnoszą się do obu tych planów - różnice planu wyrażenia odpowiadają różnicom planu treści i odwrotnie).
Związki:
- syntagmatyczne - konieczne jest zachodzenie następstwa, linearny porządek
- asocjacyjne - między elementami nie współwystępującymi ze sobą; związki między jednostkami w słowniku, wymienianie ich nie daje konstrukcji syntaktycznej - mogą być wyliczane, wymieniane - np. matka, ojciec, syn - rzeczowniki należące do kategorii nazw pokrewieństwa (mogą występować w tej samej pozycji syntaktycznej)
Metodologia lingwistyki - Hjelmslev nie aprobuje metody indukcji (od szczegółu do ogółu - jeśli trzy zegarki szwajcarskie są dobre, to nie znaczy, że wszystkie takie są), lecz metodą dedukcji (od ogółu do szczegółu) - stawia się arbitralnie i a priori jakąś tezę i dąży do tego, aby ją potwierdzić lub obalić.
Teoria funkcji glossematycznych- mówi o tym, jakie typy zależności mogą zachodzić między elementami językowymi.
Funkcje glossematyczne - funkcje, za pomocą których można opisywać dwa obiekty językowe.
Funkcja- zależność między obiektem, a obiektem (między elementami); może odnosić się i do systemu i do procesu.
Funktywy (argumenty funkcji):
- funktyw stały - element wymagany przez drugi element
- funktyw zmienny - element fakultatywny
Rodzaje funkcji:
Interpedencja (współzależność) - funkcja między dwiema stałymi (zależność dwustronna) x <-> y ++ np. jeśli są w języku spółgłoski, to muszą być też samogłoski, temat implikuje remat i odwrotnie,
Determinacja (uwarunkowanie) - funkcja między stałą a zmienną x->y lub x<-y +- np. Dat->Nom, ale nie odwrotnie - istnienie przypadka zależnego implikuje istnienie niezależnego,
Konstelacja - funkcja między dwoma zmiennymi x-y - np. pada i wieje - istnienie x nie zależy od istnienia y i odwrotnie, w żaden sposób nie uwarunkowane współwystępowanie.
Funkcje te w odniesieniu do procesu to koniunkcja (koneksja), a w odniesieniu do systemu to dyzjunkcja (ekwiwalencja).
Podział funkcji (z ćwiczeń):
|
Tekst (proces) realizacja systemu |
System (język) zbiór jednostek leksykalnych |
Interpedencja (2 stałe) |
Solidarność |
Komplementarność |
Determinacja (1 stała, 1 zm.) |
Selekcja |
Specyfikacja |
Konstelacja (2 zmienne) |
Kombinacja |
Autonomia |
Solidarność - istnienie liczby i rodzaju w czas./ istnienie przypadku i liczby w rzeczownikach
Komplementarność - samogłoski/spółgłoski, rzeczowniki/czasowniki
Autonomia - przysłówek (i-istnienie) - rzeczownik, spójnik (i) rzeczownik
Cechy teorii języka Hjelmsleva:
- prosty - opis powinien być jak najprostszy,
- wyczerpujący,
- wolny od sprzeczności - bez sądów i negacji,
- arbitralność - dobra teoria jest teorią arbitralną i niezależną od doświadczenia,
- zasada empiryzmu - dzięki niej możemy sprawdzić, czy teoria jest poprawna,
- dedukcja - zamiast indukcji,
- stosowalność,
- ogólność, generatywizm, uniwersalizm.
RELACJE SEMANTYCZNE
Negacja - funktor zdaniotwórczy od jednego elementu w zdaniu - dodając go do zdania otrzymujemy zdanie o wartości przeciwnej.
Przykład: Nie jest tak, że Jan jest obecnie sędzią.
Z punktu widzenia semantyki językoznawczej:
- elementarny predykat językowy (metapredykat),
- służy do tworzenia i interpretowania wszystkich relacji językowych (sprzeczności, synonimii, antonimii, hiponimii),
- niezbędna do wykrywania STR, presupozycji,
- podstawa poszukiwania różnic między obiektami językowymi (jedna wielkość coś ma, a druga nie -> podstawowa opozycja),
- podstawa segmentacji tekstu na odcinki.
Dzieli się na: negację zewnętrzną - „nieprawda, że” - rematyczną; negację wewnętrzną - „nie” - rematyzującą
Reguła przeniesienia (transferu) negacji: Nieprawda, że Adam śpi. : Adam nie śpi.
Z punktu widzenia pragmatyki - negacja to rodzaj aktu woli nadawcy, aby odrzucić pewien sąd (przeciwstawienie, kontrargumentacja).
Sprzeczność - twierdzimy coś o czymś i jednocześnie zaprzeczamy temu - znaczenie dwóch jednostek wyklucza się całkowicie - np. kocham-nie kocham; zdanie sprzeczne jest koniunkcją dwóch zdań różniących się negacją i mających identyczne odniesienie przedmiotowe (zdanie wewnętrznie sprzeczne); sprzeczność jest oparta na dwóch wielkościach - negacji i koniunkcji; taki sąd, o którym nie da się pomyśleć, jako sensownym - np. Syn bezdzietnej matki.
Przykład: Ratusz poznański ma na szczycie orła i nie jest tak, że ratusz poznański ma na szczycie orła.
Implikacja - stała logiczna w klasycznym rachunku zdań, która wraz ze zmiennymi zdaniowymi tworzy funkcję zdaniową - jeżeli p -> (to) q
Paradoks implikacji - konflikt między wartością logiczną implikacji a znaczeniem spójnika (jeśli p to q); między p i q musi istnieć związek treściowy (jeśli nie istnieje to zdanie jest logicznie nieinterpretowalne), oparty na wynikaniu logicznym (inaczej mogłoby istnieć zdanie - Jeżeli drzwi są zamknięte, to ciocia Hela jest traktorzystką.)
Językoznawstwo zajmuje się tylko zdaniami, gdzie treść następnika wynika z treści poprzednika.
Np. Jeśli x jest psem, to x jest zwierzęciem.
Implikacja:
- materialna - implikacja w najszerszym rozumieniu tego słowa - odnosi się do dowolnego zdania, np. Jeśli Kasia powie, że mnie lubi, to ją wyśmieję. (logiczne tylko dla rozmówców)
- ścisła - implikacja analityczna - charakteryzuje się tym, że następnik wynika logicznie z poprzednika, np. zdanie z psem
Hiponimia - jednostronne wynikanie logiczne (implikacja jednostronna), np. pies - zwierzę (zawieranie się jednego znaczenia w drugim) pies - hiponim, zwierzę - hiperonim; np. Ten pies jest miłym zwierzęciem
Synonimia - hiponimia dwukierunkowa (symetryczna, dwustronna; równoważność), np. zięć i mąż córki; relacja implikacji dwustronnej między znaczeniami wyrażeń, np. Mąż mojej córki jest b. dobrym zięciem.
Antonimia - z danej wielkości wynika negacja innej wielkości, a z negacji nie wynika; np. mokry-suchy - z tego, że coś jest mokre wynika, że nie jest suche, ale z tego że coś nie jest suche, nie wynika, ze jest mokre; np. Ten wysoki chłopak nie jest niski
Konwersja - to obustronna implikacja, zachodzi między jednostkami, które otwierają co najmniej dwa miejsca walencyjne - zmiana gramatycznego stosunku wyrazów w dwóch zdaniach paralelnych, bez zmiany treści komunikatu, np. Dziewczynka ma lalkę. Lalka należy do dziewczynki. Dawać coś komuś. Otrzymywać coś od kogoś.
Sprzeczność - twierdzimy coś o czymś i jednocześnie temu zaprzeczamy
ZDANIA DEKLARATYWNE:
Analityczne - bezwarunkowo prawdziwe - konieczna prawdziwość - bezwarunkowe uznawanie na mocy obowiązujących w danym języku konwencji; konwencje językowe - to zależności między jednostkami języka, bez tych zależności nie ma języka; w językach naturalnych nie można ich zmieniać, ich zmiany wynikają tylko z etapów rozwoju języka
Zdania analityczne to:
- prawa logiki - formuła, która zawiera w sobie stałe i zmienne, jest prawdziwa przy dowolnych podstawieniach,
- podstawienia praw logiki - to, że są one prawdziwe wynika z układów stałych logicznych,
- postulaty znaczeniowe określonego języka - postulat znaczeniowy, prawdziwy na mocy przyjętych w danym języku konwencji (Matka to kobieta, która urodziła dziecko.),
- logiczne konsekwencje postulatów znaczeniowych (Owczarek jest psem. - w tym zdaniu ukryty postulat - pies jest zwierzęciem).
Syntetyczne - zdania prawdziwe lub fałszywe o obiektach mających odniesienie do rzeczywistości pozajęzykowych, jeżeli ich wartość logiczna może być empirycznie potwierdzona (wartość logiczna zdania syntetycznego jest weryfikowalna empirycznie poprzez odniesienie do określonego przedmiotu lub wiedzy); dotyczą obserwowanego świata; muszą być tylko zgodne ze znaczeniami wyrażeń występujących w języku (nie wymagają innych odniesień do języka); wartość logiczna zdania syntetycznego zależy od odniesienia do świata, są konstatacjami.
Odróżnianie zdania analitycznego od syntetycznego ogólnego - jeżeli w wyniku próby zaprzeczenia danego zdania sprzeczność nie powstaje, to jest to zdanie syntetyczne.
Np. Pies jest zwierzęciem. Pies nie jest zwierzęciem. - zd. analityczne, ponieważ postulat znaczeniowy wyrazu pies określa go jako zwierzę
Ten człowiek jest niski. Ten człowiek nie jest niski. zd. syntetyczne, ponieważ zależy od postrzegania świata
STRUKTURA PREDYKATYWNO-ARGUMENTOWA (SPA) służy do przedstawiania zależności jakie zachodzą między predykatem a argumentami.
Predykaty - czasowniki (frazy czasownikowe) - orzeczenia, przyimki, przymiotniki,
*podstawowe - konstytuują zdanie,
*niepodstawowe - są dodawane do innych,
oraz
*I-rzędu - implikują tylko argumenty przedmiotowe,
*II- wyższego rzędu - implikują przynajmniej jeden argument nieprzedmiotowy.
Argumenty - rzeczowniki (frazy rzeczownikowe) - wyrażenia argumentowe - ciągi jednostek leksykalnych, które występują w pozycjach argumentów:
*przedmiotowe - denotują przedmioty,
*nieprzedmiotowe (zdarzeniowe) - denotują stan rzeczy (stany, zjawiska, sytuacje, czynności).
STRUKTURA TEMATYCZNO-REMATYCZNA (STR):
Istota komunikatu zależy od miejsca głównego akcentu zdaniowego - np. Rozbił się chiński wazon.
Struktura tematyczno-rematyczna to intonacyjne rozczłonkowanie wypowiedzenia w płaszczyźnie treści na to, o czym w nim mowa i co jest o tym zdaniu powiedziane.
Temat - to, o czym jest mowa,
Remat - to, co jest o tym czymś tak naprawdę w zdaniu powiedziane,
Dictum tematyczne - to, co jest w zdaniu powiedziane o temacie i nie jest rematem.
PRESUPOZYCJE:
- odkrył je G. Frege - matematyk i logik, wprowadził w 1892 r.
- Keenen - formułuje definicje dotyczącą presupozycji logicznej i pragmatycznej.
Istota: wyciągam wnioski ze zdania, wnioski, co do których wszyscy możemy się zgodzić,
Mechanizm: odnosimy negację do zdania i pytamy co wynika logicznie z tego zdania jako zdania prawdziwego, jak i fałszywego; sąd, który wynika z danego zdania musi być prawdziwy.
Presupozycje:
a) pragmatyczne - jest koniecznym warunkiem możliwość użycia pewnego zdania bez względu na jego wartość logiczną,
b) semantyczne - sąd wynikający logicznie z innego sądu, niezależny od wiedzy użytkownika o świecie:
- zdaniowe - informacje wnoszone przez różne typy wypowiedzi pozostające niejako w tle, w cieniu głównej intencji komunikatu (wynika z budowy zdania),
- leksykalne - są wnoszone przez znaczenia użytych w wypowiedzeniu wyrazów (konsekwencja użycia określonej jednostki - wynika z użycia jednego wyrazu).
ODNIESIENIA PRZEDMIOTOWE - REFERENCJE JĘZYKOWE WYPOWIEDZI:
Referencja wypowiedzi:
- mechaniczna,
- werbalna,
- wyrażenia czysto referencyjne, imiona własne, zaimki osobowe (ja, ty, to)
- wyrażenia z cechą - funkcja referencyjna i orzekająca - inne zaimki osobowe i wskazujące, deskrypcje określone, miana.
Wykładniki referencyjne:
- czyste indeksy,
- wykładniki referencyjne o cechach dictum.
Indeks - właściwości wyrażeń wskazujące na jakiś przedmiot (wg Bogusławskiego).
Imiona własne - czyste indeksy, nie każdy przedmiot ma, ale każdy może mieć; przy nadawaniu nazw własnych kierujemy się użytecznością i funkcjonalnością; służą do identyfikacji obiektów - realizują odniesienia (oznaczają pewne obiekty indywidualne); nie orzekają o obiektach, są tylko brzmieniem; dowolny układ diakrytów może być imieniem własnym.
Imiona własne nie oznaczają, nie implikują żadnych treści predykatywnych. Nadawane są na mocy konwencji, a także na mocy tego, kto to robi. Nie mają wpływu na wartość logiczną zdań.
Odindeksowanie zdań - podstawienie w miejsca wyrażeń indeksowych „pewien” + rzeczownik; zostawienie samego dictum (same elementy orzekające); zastąpienie jednych imion własnych innymi; eliminacja i zostawienie pustych miejsc.
Onomastyka - bada imiona własne bezkontekstowo; ich budowę, pochodzenie, funkcjonowanie w kulturze, w określonych miejscach; punktem wyjścia są nazwy już zarejestrowane, nie uwzględnia się nazw możliwych do utworzenia
Nie da się umotywować w sposób językowy, czy dany obiekt ma imię własne czy nie. Jest to kwestia pozajęzykowa.
Zaimki osobowe -
- „ja”, „ty” - mają wpływ na wartość logiczną zdań, w których występują (gdy łysy człowiek powie „Jestem łysy”),
- wyrażenie językowe ma nie tylko sens, ale z reguły również coś oznacza (leksem KOT - odnosi się do takich dowolnych obiektów, o których można zgodnie z prawdą powiedzieć „kot” - wtedy nie ma się na myśli konkretnego przedmiotu, ale dowolny).
Odniesienia:
- wewnątrztekstowe - punktem wyjścia jest kategoria nawiązania; stwierdza się, że jakieś 2 obiekty wewnątrz tekstu są identyczne pod jakimś względem, np. Piotr już wrócił z urlopu, widziałem go dzisiaj. - „go” to anafora względem „Piotr” - „Piotr”- podstawa nawiązania, „go” - człon nawiązujący; anafora - kiedy podstawa występuje przed członem nawiązania; katafora - po członie nawiązania, np. Mimo jej piekielnego głosu, Annę da się jeszcze znosić.
- pozajęzykowe:
1) mechaniczny - bez użycia określonych środków językowych (gesty, mimika),
2) werbalny - wykorzystywanie określonych środków językowych.
Czysty indeks - wyrażenie o funkcji wskazującej, za pomocą którego nie przekazuje się żadnych treści (informacyjnie puste) - ja, ty, my, wy.
Odniesienie indeksu do obiektu - nie jest to orzekanie, ale łączenie znaczka z tym obiektem, po to by odróżnić go od innych obiektów
Rola indeksów - sygnały są łączone po to, aby można było zidentyfikować daną rzecz i odróżnić od pozostałych - ma łączyć świat pozajęzykowy z językiem
Elementu „to” nie da się zanegować - np. to jest brudne - neguje się brudne.
Inne wyrażenia implikują pewne treści - np. tu implikuje miejsce (wyrażenie z cechą indeksową)
Deskrypcje- wyrażenie za pomocą którego coś się opisuje - np. fraza rzeczownikowa która może zostać rozwinięta za pomocą ciągu „który ci pokazuję”
- określone - taki rodzaj deskrypcji, który odnosi się do obiektu jednostkowego; ciąg elementów służący do charakterystyki obiektów, zawiera wyrażenia predykatywne i cechy indeksowe; wyrażenie, które służy do identyfikacji obiektu i przypisania mu pewnej cechy; wyrażenie, które jest co najmniej jednym predykatem (lub ciągiem predykatywnym); Ta książka jest bardzo droga.
- dyskursywne - występują w sekwencji zdań (ale nie na początku tej sekwencji), jest zdeterminowana kontekstowo; musi to być rzeczownik pospolity użyty w pewnej sekwencji - w którymś kolejnym zdaniu i odsyła do wyrażenia użytego we wcześniejszej części tekstu (jest z nim konferencyjny - ma z nim wspólne odniesienie przedmiotowe), np. Jaś został pobity. Chłopiec poskarżył się nauczycielce. „chłopiec” odnosi się do „Jaś” - mają wspólną referencję (odniesienie pozajęzykowe); skoro do słowa „chłopiec” można dodać ciąg „o którym mówię” bez zmiany znaczenia, to jest to deskrypcja dyskursywna!
- aluzyjne - deskrypcja sama nie przesądza o wyłączności odniesienia, ale wspólna wiedza nadawcy i odbiorcy pozwala na stwierdzenie, że odniesienie jest jasne i bezdyskusyjne; np. Pan wie, że ten łajdak…, Książka, którą ci pokazuje… - wspólna wiedza rozmówców; z formalnego punktu widzenia nie jest przesądzona jedyność odniesienia, ale wspólna wiedza nadawcy i odbiorcy umożliwia identyfikację odbiorcy.
- nieokreślone - nie zawiera cech określonych, nie służy do identyfikacji obiektu; takie ciągi wyrażeń predykatywnych, które nie przesądzają jednoznacznie o określeniu obiektu - np. Rzeka w Polsce.
Miano - kategoria z zakresu aktu komunikacji; wyrażenie jest mianem, gdy ma się na myśli określoną osobę mówiąc „proboszcz” - to dzieje się to w rzeczywistości pozajęzykowej; dana nazwa pospolita staje się mianem dla pewnej zbiorowości, gdy jest użyta dla celów identyfikacyjnych;
To zerowe imię własne, wyrażenie które nie jest imieniem własnym, ale może pełnić taką funkcję jak ono; jest rzeczownikiem pospolitym, służy do identyfikacji określonego obiektu; miana łączą konwencje językowe z pozajęzykowymi, np. szef - dla pracowników określonej firmy
Miana odpowiadają połączeniom apozycyjnym - 2 rzeczowniki, z których jeden charakteryzuje drugi, albo odnosi się do drugiego - miasto Paryż, rzeka Wisła, kobieta demon.
Deixis - sposób użycia w wypowiedzi systemowych wykładników referencji, a więc wyrażeń okazjonalnie zmiennych, w sposób, który pozwala zlokalizować wypowiedź w danej sytuacji komunikacyjnej opisującej określoną rzeczywistość - np. Tu jest jasno - określone miejsce, ale tylko w danej przestrzeni (miejsce względne); Przyjdę jutro - określony czas, ale tylko w danym dniu.
Denotacja a referencja
- denotacja: zakres nazwy, czyli zbiór wszystkich jej desygnatów (przedmiotów, do których się ta nazwa odnosi); używa się jej w odniesieniu do leksemów; denotację mają nazwy; jest to pewien zbiór obiektów, albo stanów rzeczy w odniesieniu do których można używać zgodnie z prawdą jakiejś nazwy; jest właściwością obiektów potencjalnych
- referencja: odniesienie przedmiotowe wyrażenia językowego do świata pozajęzykowego; dotyczy z reguły wypowiedzeń
KWANTYFIKACJA:
- to taka procedura, która polega na ustalaniu zakresu odniesienia predykatu użytego w danym zdaniu; kwantyfikatory są w logice - w języku naturalnym są operatory kwantyfikujące, które mogą być podporządkowane tym wielkościom, które są dane w języku logiki.
Kwantyfikator - to taki znak o określonej postaci, należący do logiki, który poprzedza funkcję zdaniową F (x), któremu jest przypisana wartość zdaniowa w języku naturalnym
/\ - kwantyfikator ogólny (lub wielki, uniwersalny, duży)
V - kwantyfikator mały (lub szczegółowy, egzystencjalny)
V - „all” /\
] - „eksist” V -poprzedzają funkcję zdaniową i mają przyporządkowaną określoną wartość
Np. (wielki) /\ x F (x) - Każda dziewczynka ma białe podkolanówki. - kwantyfikator ma przyporządkowaną wartość „wszystek”, dla każdego x jest tak, że f od x (x ma cechę f)
(mały) V x F (x) - Ta/Jakaś/Niektóre dziewczynka/i ma/ją białe podkolanówki. - istnieje przynajmniej jedno x takie, że f od x.
Nie ma takich zakresów odniesienia, których by się nie dało podporządkować ani V ani /\ - w którejś zależności zakres odniesienia musi się znaleźć.
Pojęcie pomocnicze - operator kwantyfikujący (wykładnik kwantyfikacji) - składnik zdania jakiegoś języka naturalnego charakteryzujący zakres odniesienia (do jakiej ilości obiektów odnosi się wypowiedzenie), predykatu tego zdania, oraz sposób identyfikacji obiektu, o którym ten predykat jest orzekany, tę funkcję pełnią: zaimek, rodzajnik, nazwa jednostkowa/ogólna, deskrypcja określona i nieokreślona oraz szyk:
- jota operatory - odniesienie wypowiedzi nie do wszystkich obiektów danego rodzaju, za pomocą operatorów szczegółowych; są wykładnikami odniesień jednostkowych.
- eta operatory - nie są wykładnikami odniesień jednostkowych.
Typy kwantyfikacji:
- szczegółowa
- określona - wtedy, gdy obiekty są ściśle określone - czyste indeksy i wyrażenia z cechami indeksowymi, zaimki wskazujące to, tu, ja, ty, imiona własne, deskrypcje określone, miana.
- nieokreślona - nie ma nieokreślonych przedmiotów, skoro się o nich mówi - różnica polega na tym, że nadawca nie wyznacza tego obiektu (nie potrafi lub nie chce), np. Coś mi wpadło do oka - kwantyfikacja szczegółowa, bo obiekt jest określony, tylko nie wiemy jak go nazwać; należą tu: zaimki nieokreślone (ktoś, coś, pewien, jakiś), deskrypcje nieokreślone (szczyt w Tatrach).
- ogólna
- ekstensjonalna - zakres - odniesienie zdania do zbioru elementów
- kolektywna - zbiór ujęty jako całość, orzekamy predykat o wszystkich elementach zbioru bez podziału na elementy np. Wszystkie dzieci miały czerwone kokardy, Wszystkie torebki ze skóry są mocne.
- dystrybucyjna - cechę przypisuje się poszczególnym elementom zbioru z osobna, ale nie ma elementów, którym cecha jest przypisana, więc cecha jest ostatecznie przypisana całemu zbiorowi - np. Każde dziecko miało czerwoną kokardę, Każdy zegarek szwajcarski jest dokładny.
- intensjonalna (generyczna) - treść - bezwykładnikowa, przyporządkowujemy daną cechę gatunkowi (zbiór jako całość), nie ma wyrażeń językowych służących do jej wyrażania, wynika ona z sensu zdania, przypisuje się właściwość gatunkowi obiektu lub reprezentantowi zbioru, np. Żyrafy mają długie szyje.
Związek między kwantyfikacją a opozycją zdań analitycznych i syntetycznych ogólnych:
- analityczne - głoszą takie prawdy, którym nie da się zaprzeczyć.
- syntetyczne ogólne - dochodzić do nich można na drodze empirycznej.
Dzięki operatorom kwantyfikującym dodanym do tych zdań, można rozstrzygnąć czy zdanie jest analityczne czy syntetyczne ogólne:
zd. analityczne - Pies jest zwierzęciem. - to z obserwacji psa nie wynika, ale bycie psem to bycie zwierzęciem - nie może być tak, że pies nie jest zwierzęciem
zd syntetyczne ogólne - Pies ma 4 nogi. - to wynika z obserwacji psa, choć może on mieć i 3 nogi, bo istnienie psa o 3 nogach nie kłóci się z byciem psem
dodanie operatorów kwantyfikujących ten (szczegółowy)/każdy (ogólny):
zd. analit.- Ten pies jest zwierzęciem. - zd. dewiacyjne, bo słowo „ten” jest wskazujące - robi się to wtedy, gdy łączy się ze światem, a `pies' łączy się z pojęciem
oraz - Każdy pies jest zwierzęciem. - zd. poprawne choć „każdy” to zd. nadmiarowe
zd. syntet. ogólne - Ten pies ma 4 nogi. - to zd. jest poprawne
oraz - Każdy pies ma 4 nogi. - całe zd. to zdanie fałszywe (cecha typowa dla gatunku psa, ale nie zawsze pies ma 4 nogi)
zanegowanie zdań:
zd. analit. - Nieprawda, że każdy pies jest zwierzęciem. - negacja tego zdania jest wewnętrzną sprzecznością i do operatora „każdy” i do operatora „jest”
zd. syntez. ogólne - Nieprawda, że każdy pies ma 4 nogi. - dwie możliwości:
negacja dodana do „każdy” - Nie każdy pies ma 4 nogi. - zd. prawdziwe
negacja dodana do „ma” - Każdy (czyli `żaden') pies nie ma 4 nóg. - zd. fałszywe
Kwantyfikacja numeryczna - kiedy mamy do czynienia z taką ilością substancji, której nie da się w zwykły sposób zliczyć (dwie mąki, trzy wody) - wtedy liczymy opakowania, a nie substancje; natomiast kwantyfikatory numeryczne to tzw. liczebniki niewłaściwe (nieokreślone) przed rzeczownikiem, np. trochę wina, odrobinę piwa, nieco soli.
Kwantyfikacja referencyjna - odpowiada na pytanie - o jakim zbiorze obiektów się orzeka, określa jego wielkość.
PERFORMATYWY I KONSTATACJE:
Performatyw - wypowiedź spełniająca, czyli taka, za pomocą której dokonuje się czynu innego niż samo mówienie; czynność ta nie mogłaby być bez udziału języka wykonana (przynajmniej nie z taką samą dozą doskonałości).
Teoria performatywów - są czynności, które muszą być wykonywane z udziałem języka, w wyniku tego, że się mówi - nie da się ich wykonać bez mówienia - np. przepraszanie, powitanie, gratulacje, podziękowanie, przysięga, zwalnianie z pracy, rozwód, wyroki sądowe, pożegnanie, kondolencje, zakładanie się o coś, grożenie komuś (nie ma metody na wykrywanie, trzeba się zastanowić).
Przeciwstawienie performatywów i konstatacji:
konstatacje mają wartość logiczną (prawda lub fałsz), Performatyw są poza tą opozycją,
konstatacja służy do opisywania świata (informuje, sprawozdaje); performatywy do wykonania czynności,
za pomocą konstatacji stwierdza się, że czynność została wykonana i nie potrzeba do tego mówienia.
Performatyw nieszczęśliwy - (niefortunny, nieudany) - taki rodzaj zachowania, który stanowiłby rodzaj negatywnego wartościowania określonej wypowiedzi - nie został spełniony warunek dokonania czynu wypowiedzią, a jedynie sama wypowiedź - nie ma zgodności treści wypowiedzi z intencjami mówcy.
Żeby czynność poprzez performatyw została wykonana, muszą być spełnione warunki (WYKŁADNIKI FORTUNNOŚCI):
- zgodność danej wypowiedzi z intencją mówiącego (mówi - Gratuluje zdania egzaminu., myśli - Że też cholera zawsze ci się uda.),
- zgodność z konwencjami obowiązującymi w danej zbiorowości (zdanie - Ja ciebie chrzczę pingwinie.- nie ma dla nas sensu),
- mówiący musi być uprawniony do wypowiadania pewnych performatywów (aby powiedzieć - Mianuję cię na pułkownika.- nadawca musi mieć kompetencje, aby to zrobić).
UWAGA - Dziękuję ci. - performatyw, ale X podziękował Y za… - konstatacja!
Relacje między wypowiedzeniem a stanem podstawowym:
Wypowiedź zakłada istnienie czegoś innego,
Wypowiedź implikuje istnienie czegoś innego,
Wypowiedź pociąga za sobą istnienie czegoś innego.
Illokucja - sposób mówienia, wypowiadania się; intencja zawarta w akcie!
Teoria illokucji - opozycja mówienie:robienie (Austin)
lokucja - mówimy coś - wygłaszamy dźwięki mowy; powiedzenie czegoś zwykle ma swoje konsekwencje - dokonujemy czegoś innego niż samo mówienie, a w lokucji dokonujemy samego aktu mówienia, np. mówienie przez sen, paplanie,
illokucja - akt illokucyjny - jest spełniony przez dowolny performatyw, konstatacje - wygłaszanie dźwięków, które mają sens - oprócz samego mówienia - robimy coś jeszcze, np. stwierdzamy coś, dokonujemy aktu przysięgi,
perlokucja - jest to oddziaływanie na odbiorcę w konsekwencji siły illokucyjnej, np. Radzę ci pójść do lekarze. - przejście przez te 3 etapy - I. wydanie dźwięków, II. dźwięki coś znaczą, III. wpłynięcie na czyjąś decyzję.
Akty mowy w ujęciu J. Searle'a:
Czynniki wpływające:
- rodzaj intencji nadawcy (mówiącego),
- kierunek działania - relacje od wypowiedzi do rzeczywistości (czyn będący konsekwencją wypowiedzi),
- stan mentalny mówiącego (jego przekonania).
Typy aktów mowy:
asertywa - akt mowy służący do przedstawienia sądów zgodnych z przekonaniami nadawcy (twierdzę, wnioskuję, wątpię),
dyrektywa - akt nakłaniający odbiorcę do działań zgodnych z intencjami nadawcy (prośby, nakłanianie, pytanie),
komisywa - akt zapowiadający to, że nadawca będzie wykonywał pewne określone czynności (działania), które będą skierowane na odbiorcę (obietnice, oferty, groźby),
ekspresywa - taki akt, za pomocą którego nadawca wyraża swój stan psychiczny, emocjonalny (przeprosiny, gratulacje, kondolencje, podziękowania, powitanie),
deklaratywa - za jej pomocą dokonuje się zmian instytucjonalnych, aktów prawnych (mianowanie na stanowisko, nadanie tytułu, stopnia, wyroki, wypowiadanie wojen).
ZASADA KOOPERACJI P. GRICE'A (teoria implikatury konwersacyjnej)
Paul Grice - w latach 60- tych prof. na Harvardzie; stworzył: intencjonalną teorię znaczenia, zasadę kooperacji, teorię implikatur konwersacyjnych; zasada kooperacji - w „Logika a konwersacja” 1975 r.
Zasada kooperacji- zasada współdziałania językowego uczestników konwersacji; zbiór praw regulujących zachowanie konwersacji (ABC dobrego wychowania w trakcie rozmowy) - dostosować się do tego, czego rozmowa dotyczy; włączyć się do dialogu w sposób adekwatny itp.
Teoria implikatur konwersacyjnych - teoria dekodowania ukrytych aktów mowy (nie można jej widzieć bez zasady kooperacji.
Typy informacji zawarte w wypowiedzi:
1. przekazywane wprost,
2. przekazywane nie-wprost:
- KOD - konwencjonalnie - za pomocą kodu
SEMANTYKA_____________________________
PRAGMATYKA
- KOD + … - niekonwencjonalnie (nie tylko konwencjonalnie):
niekonwersacyjnie,
konwersacyjnie: - ogólnie,
- szczegółowo.
Wprost - to co nadawca mówi w wypowiedzi w sposób jawny (to, co ktoś twierdzi),
Nie-wprost - wywnioskowane, nie dane wprost,
*konwencjonalnie - Maria zaszła w ciąże, ale Jan się ucieszył. -> nadawca zakładał, że Jan nie będzie się z tego cieszył (presupozycje są również przekazywane w sposób konwencjonalny, nie-wprost),
*niekonwencjonalnie - dodatkowo opierają się na innych przesłankach, np. dochodzenie do konkluzji na podstawie dialogu,
- konwersacyjnie - do wniosków tego rodzaju stosuje się implikaturę konwersacyjną
(dwaj panowie A i B rozmawiają o panu C -> wnioski dialogu mogą być niezależne od tego, gdzie się dialog odbywa).
Zasadzie kooperacji podporządkowane są 4 maksymy:
ilości - mów tyle, ile trzeba,
jakości - mów prawdę, - prawda,
- uzasadnienie prawdy.
odniesienia - mów na temat,
sposobu - mów zrozumiale i zwięźle.
Zasada kooperacji to zasada współpracy rozmówców - jeśli 1 z 4 maksym jest naruszona - dochodzi do implikatury konwersacyjnej.
Te 4 maksymy tworzą idealistyczny model konwersacji.
Jeśli w dialogu co najmniej jedna maksyma zostaje naruszona - powstają niejasności, tworzy się implikatura konwersacyjna.
Cel zasady kooperacji - by można było traktować maksymy jako model oceny konkretnych zachowań językowych ludzi.
Implikatura konwersacyjna:
- taki sąd, który wyprowadza się z dialogu na podstawie wnioskowania uwzględniającego:
a) konwencjonalne znaczenia słów użytych w wypowiedzi przez interlokutorów,
b) zasadę kooperacji i podporządkowanie jej maksymy,
c) językowy i pozajęzykowy kontekst dialogu wraz z całościową wiedzą rozmówców o świecie.
- liczba implikatur dla danego dialogu jest wielkością otwartą,
- implikatury mogą powstać nawet gdy do wszystkich maksym będziemy się stosować,
- implikatury służą do interpretacji figur retorycznych, które powstają w wyniku naruszenia kooperacji i podporządkowania jej maksym.
Efekt naruszania maksym bądź samej zasady:
- mogą być to wypowiedzenia, które są figuratywne,
- figury jednak nie muszą wcale powstać - mogą to być zwykłe błędy itp.
- powstanie figury to minimalny rezultat implikatury.
Przykłady:
A: Jan wyjechał z kraju.
B: Wyjechał, to wyjechał. informacja pusta, nie dostosowuje się do rozmowy; osoby B nie obchodzi, co powiedziała osoba A - pogwałcona maksyma ilości!
A: Teheran jest w Turcji.
B: A Londyn w Armenii. implikatura konwersacyjna, osoby A i B nie mają wiedzy w zakresie geografii, naruszona maksyma jakości!
A: Pani X to stara torba!
B: Mieliśmy piękną pogodę tego lata. implikatura - stwierdzenie A jest nietypowe, naruszona maksyma odniesienia!
A: Jak się udał recital panu X?
B: Pan X wydawał z siebie ciągi dźwięków pan B - przegadane, mało komunikatywne, naruszona
odpowiadające zapisowi partytur. maksyma sposobu!
Informacje konwersacyjne:
- implikatury szczegółowe - da się je utworzyć tylko, jeżeli zna się sytuację, kontekst dialogu (zależy od kontekstu i wypowiedzi,
- implikatury ogólne - da się je wyprowadzić tylko na podstawie dialogu (NIE zależy od kontekstu i wypowiedzi).
Implikatura konwersacyjna a presupozycja semantyczna:
I jedno i drugie jest pewnym osądem -> rezultatem wnioskowania, ale przesłanki są różne - wyprowadza się wnioski na innej podstawie
Implikatura - jest narzędziem do interpretowania figur retorycznych wtedy, kiedy stanowią one następstwa lekceważenia maksym,
Presupozycja semantyczna - możliwość poddanie testowi negacji, zdanie i stwierdzenie, że taki sąd prawdziwy, który daje się wyprowadzić ze zdania prawdziwego i fałszywego jednocześnie, presupozycje wynikają tylko z konwencji językowych.
- 1 -
12