Charakterystyka okresu dorastania
Irena Obuchowska terminem dorastanie obejmuje wiek od około 11-12 roku życia do 18- 19 rok życia/ przy indywidualnych odchyleniach tak w jedną i drugą stronę, przy czym okres ten obejmuje 2 fazy, które w przybliżeniu oddziela 16 rok życia.
E.B. Hurlok „starszy wiek nastolatków” nazywa okresem adolescencji, a okres ten dzieli na trzy okresy:
„- preadolescencja od 10-12 lat,
-wczesną adolescencję od 13-16 lat,
- późną adolescencję od 17-21lat”.
E. Erikson okres od 12-18 nazywa okresem adolescencji zaś okres od 18-25 roku życia „ wczesną dorosłością”
M. Żebrowski „ wiekiem dorastania” nazywa okres od 12-18 lat życia. Tą nazwa obejmuje zarówno dojrzewanie biologiczne jak i ściśle związany z nią rozwój psychiczny. I społeczny. Natomiast okres od 18-25 roku nazywa wiekiem młodzieńczym.”.
T. Tomaszewski zwraca uwagę na konieczność różnicowania pojęć „ dojrzewanie „
i „dorastanie”. „ Dorosłość jest wg niego kategorią społeczną podczas gdy dojrzałość kategorią biologiczna. Proces dorastania trwa zazwyczaj dłużej i jego przebieg uwarunkowany jest czynnikami społecznymi, kulturowymi oraz systemem wychowania”.
Długość trwania okresu dorastania i tempo zachodzących zmian, zależy od cech dziedzicznych jak i od warunków życia. Różnice w procesie dorastania zależą również od płci. Dziewczęta z reguły wkraczają w okres dorastania wcześniej niż chłopcy.
„ Ponieważ dziewczęta rozwijają się szybciej niż chłopcy, między dziewczętami ,
a chłopcami zaznacza się różnica rozwojowa wynosząca od 2-5 lat”.
Jedną z charakterystycznych cech okresu dorastania są poważne zmiany zachodzące
w rozwoju fizycznym, wynikiem których staje się całkowite przeobrażenie jego sylwetki zewnętrznej.
U chłopców skok wzrostowy zawiera się między 13-17 rokiem życia, po czym następuje znaczne zwolnienie tempa wzrastania, które trwa do 25 roku życia. W wyniku nierównomiernego tempa w zrastania u obu płci, dziewczęta między 12 a 14 r. życia wyprzedzają swoim wzrostem chłopców, po czym chłopcy szybko dystansują dziewczęta i
ta różnica utrzymuje się przez całe życie. Wraz ze wzrostem ciała zmienia się jego ciężar. Jednak wzmożony przyrost ciężaru ciała następuje nieco później aniżeli przyrost wzrastania i u chłopców przypada na okres 14-18 lat.
Szybkie wzrastanie jest wynikiem intensywnego rozwoju kostnego/ wydłużanie się kości długich/, natomiast przybieranie na wadze wiąże się z przyrostem masy mięśniowej. Ponieważ w tym okresie rozwój kostny wyprzedza rozwój mięśniowy, nie pozostaje to i bez wpływu na wygląd sylwetki dorastającego. Następuje szybka zmiana proporcji ciała
( wydłużenie kończyn, duże stopy i dłonie, długa szyja), w związku z tym ruchy są kanciaste i nie zgrabne. Zmieniają się również proporcje twarzy. Wydłuża się głowa, powiększają się luki brwiowe, szczęki i nos, grubieją rysy twarzy, rozrasta się pas barkowy i zwiększa się krtań. Powoduje to powolne obniżanie głosu zwane mutacją. Jedna z cech różnicujących okres dorastania od innych okresów rozwojowych, jest szybki rozwój narządów płciowych i związanych z nimi funkcji rozrodczych.
Jeśli chodzi o rozwój psychiczny, to u pewnej części młodzieży przebiega on powolnym, jednostajnym nurtem i zmiany są widoczne dopiero po upłynie dłuższego okresu, podczas gdy u innych przeobrażenia te dokonują się nagle, a nowe sposoby zachowania stanowią prawdziwa niespodziankę dla otoczenia. Rodzice często wyrażają zdumienie, że w ciągu paru miesięcy, a nawet tygodni nastąpiły tak radykalne zmiany w sposobie zachowania się i upodobaniach ich dzieci.
Rozwój umysłowy jest uwarunkowany nauką w szkole, która stawia uczniowi coraz większe wymagania, rozszerza zakres jego wiedzy i ćwiczy wszystkie funkcje poznawcze.
W dziedzinie wrażeń i spostrzeżeń młodzież osiąga bardzo wysoką sprawność. Młodzieńczy słuch, wzrok, węch i dotyk osiągają w tym okresie największa sprawność. Zwiększa się pojemność uwagi, co pozwala na większe skupienie się i w rezultacie na efektywniejsza pracę. W tym okresie następuje pełny rozwój najwyższego poziomu myślenia, zwanym myśleniem abstrakcyjnym. Intensywny rozwój wyobraźni ujawnia się w pomysłowości rozwiązań w życiu codziennym jak i też w młodzieńczej twórczości.
W tym okresie życie uczuciowe dorastających bezustannie się pogłębia i wzbogaca. Rozwijają się uczucia wyższe: społeczne, moralne , estetyczne.
„ Charakterystyczne dla dorastających są uczucia przeciwstawne ( ambiwalentne), gdyż zarazem przeżywa się miłość i nienawiść, radość i smutek- co nadaje przeżyciom nieokreślony, niezrównoważony charakter, będący często powodem poczucia zagubienia. Ambiwalencje uczuć wydają się wynikać z nieustalonego systemu wartości i są przejawem poszukiwań ich wyraźnie określonych kryteriów”
Dla młodzieży w tym okresie charakterystyczny jest wzrost uczuć społecznych tzn. uczuć, których źródłem są sytuacje społeczne np. uczucie radości ze zwycięstwa w zawodach sportowych, uczucie radości z uzyskanej wobec klasy pochwały. Szczególnie często występują w tym okresie uczucia negatywne tj. lęki, gniew , nienawiść, wstyd.
Lęki społeczne występują w postaci nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniem, przed odpowiedzialnością, przed przyszłością. Nad wszystkimi dziedzinami życia psychicznego dominuje sfera emocjonalna . Intensywnym zmianom we wszystkich sferach osobowości
towarzyszy podwyższone napięcie emocjonalne. Relacje młodocianych są często nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców. Drobne sprawy życia codziennego, które w okresie dzieciństwa przechodziły nie dostrzeżenie , teraz wywołują przysłowiową
„burze w szklance wody”.
Wraz z rozwojem podstawowych procesów psychicznych w sferze intelektu, uczuć i woli, kształtują się u młodzieży ważne cechy osobowości tj. zainteresowania, zdolności, charakter, światopogląd, podstawy etyczne i społeczne, rozwija się świadomość i samoocena. Młodzież odkrywa w sobie nowy świat - świat wewnętrznych przeżyć i doznań.
Ważnym zadaniem rozwojowym tego okresu jest akceptacja przez dorastających zmienionej budowy ciała jako symbolu jej zmiennej osobowości. Dorastający musi dostosować się zmian fizycznych, akceptować rozmiary i budowę swego ciała , które są najczęściej przyczyną zmartwień, a nie zadowolenia. Większość dorastających chciałaby zmienić swój wygląd zewnętrzny , swoje proporcje, cerę, wagę, włosy, wysokość i rysy twarzy. Porównują siebie ze swymi rówieśnikami i są zmartwieni, kiedy ich rozwój przebiega „inaczej” lub wolniej w porównaniu z innymi . Warunki fizyczne są źródłem niepokoju i troski, ponieważ mogą stwarzać trudności we współżyciu społecznym . Społecznym ideałem jest osoba wysoka, silna i szeroka w ramionach, męska. Ci, którzy nie odpowiadają tym normom, martwią się i dręczą.
Martwią się , gdy są niscy. Wykazują oni gorsze przystosowanie niż ci, którzy bardziej zbliżają się do społecznie uznawanych norm. Społeczeństwo często narzuca rygorystyczne normy „ normalności” nie biorąc pod uwagę różnic indywidualnych.
Chłopcy o przeciętnym lub wyższym niż przeciętny rozwoju fizycznym, wykazują zdrowsza postawę, niż ci, których rozwój fizyczny jest poniżej przeciętnej. Źródłem niezadowolenia mogą być nie dość wyraźne męskie rysy twarzy lub nadmierna otyłość. Przeżycia te oddziaływują niekorzystnie na rozwój osobowości. Przystosowanie się do nowego środowiska jest trudne w każdym wieku. Towarzyszą temu silniejsze lub słabsze napięcia emocjonalne. Dla młodzieży przystosowanie jest szczególnie trudne z dwóch przyczyn:
oczekuje się od nich przystosowania do kilku różnych, nowych środowisk,
przezwyciężenia dawnych nawyków myślenia i zachowania, a wyrobienia nowych, zwłaszcza wtedy, gdy jest zbyt wiele nowych sytuacji do których trzeba jednocześnie przystosować się.
W tym okresie pojawia się silniejsze zainteresowanie osobami płci przeciwnej. Podobnie jak poprzednie problemy związane z przystosowaniem tak i te wywołują napięcie nerwowe i ogólne podniecenie emocjonalne. Im więcej myślą o tych sprawach, tym bardziej może to zakłócać ich zachowanie. Ponieważ dziewczęta rozwijają się szybciej niż chłopcy, chłopcy martwią się tym, iż są niżsi i słabiej rozwinięci, fakt ten podważa ich poczucie męskości. Młodzież dostrzega, że rośnie, zaczyna uświadamiać sobie nowe rozmiary swego ciała . Widzi, że nie musi już patrzeć w górę, gdy rozmawia z dorosłymi. Zaczyna domagać się takich samych praw i przywilejów jakie mają dorośli. Sądzą, że o wszystkich sprawach mogą decydować sami, bez udziału dorosłych, a zwłaszcza bez interwencji rodziców.
W tym okresie młodzi są bardzo dumni z własne siły i fizycznych osiągnięć. Nie zdają sobie sprawy, że ich sprawność fizyczna jest wynikiem dojrzewania płciowego, sądzą że jest to ich własne osiągnięcie. Są dumni ze swych osiągnięć i pragną popisać się swą sprawnością fizyczną zarówno w grach zespołowych jak i rozgrywkach indywidualnych. Sprawność fizyczna ma wysoką rangę u młodzieży obojga płci i jest podstawą zdobycia uznania.
W każdym okresie życia człowieka przystosowaniu towarzyszy napięcie. Im trudniejsze przystosowanie, tym większe napięcie emocjonalne. W toku przystosowania młodzież jest niezrównoważona emocjonalnie, natomiast po osiągnięciu przystosowania uspokaja się i emocjonalność zanika.
Dorastanie jest okresem pogłębionego poznawania siebie, poszukiwania sensu własnego istnienia. W tym okresie wyłaniają się pytania dotyczące własnej tożsamości: kim jestem? Po co istnieje? Czego pragnę od życia i czego ono oczekuje ode mnie? Wiąże się to z odkrywaniem własnego „ja”.
Orientacja na własnej osobowości czyli samoświadomość człowieka, na którą składa się wiedza o sobie samym wraz z oceną samego siebie, rozwija się od wczesnego dzieciństwa.
W tym okresie w tak organizującej się samoświadomości ważne miejsce zajmuje poczucie własnej odrębności, swojej psychicznej autonomii. Na ten okres przypada poszukiwanie własnej tożsamości i próba jej określenia. Poszukiwaniom tym towarzyszy niepokój poznawczy i poczucie zagubienia.
Młodzież poszukuje własnej tożsamości przez próby zamieniania własnej osobowości, próby eksperymentowania z samym sobą. Mogą to być próby naśladowcze lub samodzielne.
Próby naśladowcze polegają na przejmowaniu cudzego zachowania, ubierania, poruszania się, wyrażania emocji, przyjmowania cudzych poglądów, przekonań a także pragnień. Jest to identyfikacja zewnętrzna lub wewnętrzna.
Zainteresowania sobą dotyczą także wyglądu zewnętrznego. Młodzież na podstawie bacznych obserwacji w lustrze zaczyna oceniać szczegóły swej urody, porównując się z innymi. Samodzielne próby zmienia siebie polegają na zmianie wyglądu, nadawaniu sobie nowych imion, na nowym sposobie bycia. Młodzi przekonują się, że powodzenie towarzyskie zależy od wyglądu zewnętrznego. Młodzi, aby być popularni, muszą swoim wyglądem zewnętrznym upodobnić się do modelu przyjętego przez grupę. Każda grupa ma swoje normy piękna fizycznego, które się zmieniają przez pewien czas. W tym okresie olbrzymią wagę przywiązuje się do ubrania. Szczęście, powodzenie, wiara w siebie są zależne od tego, czy inni ganią czy chwalą ubranie i ogólny wygląd zewnętrzny. Widzą, jak ważną rolę odgrywa ubranie w zdobyciu w pozycji w grupie. Osoby ubrane jak inni członkowie grupy utożsamiają się z nią i czują, że do niej należą. Chłopcy i dziewczęta, mają różne standardy dotyczące wyglądu zewnętrznego, ale jedni i drudzy pragną być ponętni dla płci przeciwnej.
Młody człowiek, który tak długo był skierowany na siebie samego, szuka teraz wspólnego „my”. W tym okresie powstaje silna potrzeba, by przeżyć coś wspólnego z innymi, powstaje radość z przynależności do wspólnoty, która powstaje dzięki temu, że różni ludzie przeżywają jednocześnie to samo, nadaje ona głębie i siłę własnemu przeżyciu. Młodzież często spotyka się nie po to, aby rozwiązać problem, ale po to, aby się wzajemnie słyszeć.
Chodzi im o wspólne poszukiwanie i trwanie w poszukiwaniu.
Opracowała: Iwona Kamińska
E.B. Hurlock, Rozwój młodzieży, Warszawa1965,s.13
E. Czykwin, Samoświadomość n-la, Białystok, 1995
Psychologia rozwoju dzieci i młodzieży pod redakcją Żebrowskiej, W-wa 1982, s. 608
tamże, s.608
H. B. Hurlock, Rozwój młodzieży W-wa 1965, s. 86
I. Obuchowska, Okres dorastania, W-wa 1983
5