Ilona Gołębiewska

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Katedra Edukacji i Kultury

Charakterystyka okresu przedszkolnego

Okres przedszkolny to okres rozwoju dziecka od 3 do 7 lat. Jest to czas poprzedzający naukę w szkole, w którym u dzieci zachodzi wiele zmian w psychice. Nazwa okres przedszkolny wynika z tego, że około 50% dzieci zaczyna w tym czasie uczęszczać do przedszkola, staje się przedmiotem oddziaływań systemu oświatowego. W tym okresie czynności rozwojowe dziecka ulegają zmianie, wychodzi ono poza rodzinę, poznaje dalszych krewnych, nowe role i funkcje społeczne oraz otoczenie poza domem (zarówno lokalne jak i przyrodnicze). Nowym czynnikiem rozwojowym staje się oddziaływanie nowego systemu w postaci nauczania i wychowania kształtującego społeczne zasady zachowania i postawy prospołeczne (np. życzliwość, szacunek do innych i ich pracy). W obrębie okresu przedszkolnego możemy wyróżnić trzy fazy:

1. Faza pierwsza (wczesna) obejmuje wiek od 3 do 4 lat

2. Faza druga (średnia) obejmuje wiek od 4 do 5,5 roku

3. Faza trzecia (późna) obejmuje wiek od 5,5 do 7 lat

Poniższa tabela przedstawia wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w Polsce w 2002 r.

Tabela 1. Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w 2002 roku

Wiek dzieci	Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego (%)
		Ogółem	Wieś	Miasto
3 lata 4 lata 5 lat	21,7 30,7 42	7* 12 14	36* 50 70

*dane w przybliżeniu

Na podstawie powyższej tabeli możemy stwierdzić, że im młodsze dziecko, tym jego szanse na wczesną edukację w instytucjonalnych formach opieki przedszkolnej są mniejsze. Dostrzegalna jest ogromna przewaga w korzystaniu z opieki przedszkolnej przez dzieci zamieszkałe w mieście w porównaniu do ich rówieśników mieszkających na wsi.

Natomiast przeprowadzona przez GUS Prognoza demograficzna dla Polski na lata 2003-2020 w odniesieniu do populacji dzieci w wieku przedszkolnym przyjmuje wzrost liczby dzieci pomiędzy 3. a 6. rokiem życia o 100 000 w latach 2005-2010 oraz o kolejne 200 000 do 2015 roku. Ilustrację omawianego zjawiska pokazuje poniższy wykres.

Wykres nr 1.

Na podstawie wykresu możemy zauważyć znaczny wzrost liczby dzieci znajdujących się w wieku przedszkolnym, który rozpoczął się w 2005 r. i w ciągu kolejnych lat (aż do roku 2015) będzie charakteryzował ciągłymi, dodatnimi zmianami. Moim zdaniem wzrostowi liczby dzieci znajdujących się w wieku przedszkolnym powinien towarzyszyć wzrost liczby miejsc w przedszkolach jak również wzrost wskaźnika dzieci uczęszczających do przedszkola w wieku 3 - 7 lat, aby znaczna część dzieci miała szansę uczestniczenia w szerszym życiu społecznym, wychodzącym poza granice rodziny dziecka.

Rozwój fizyczny dziecka w

wieku przedszkolnym

Zachodzące w rozwoju fizycznym dziecka zmiany między 3 a 7 rokiem życia charakteryzują się zwiększoną wydolnością całego organizmu oraz poszczególnych jego organów. Wraz z wiekiem dziecka zwiększają się wymiary jego ciała, zachodzi intensywny wzrost wysokości i zwiększa się waga. Zmieniają się proporcje ciała, następuje wydłużenie kończyn i znaczny przyrost masy mięśniowej oraz ostateczne ukształtowanie się kształtu kręgosłupa.

Zwiększa się również wydolność organizmu do większego wysiłku fizycznego, czego głównym powodem jest rozwój organów wewnętrznych, szczególnie serca i płuc. Większość zmian w rozwoju fizycznym prowadzi do szybszego rozwoju motoryki dziecka, która przejawia się m. in. we wzroście koordynacji ruchów, powodując większą precyzję wykonywanych czynności. „Rozwój układu nerwowego ułatwia szybsze przyswojenie nowych form działalności, umożliwia lepszą kontrolę nad własnymi ruchami, by skutecznie nimi kierować lub je korygować. Taki poziom rozwoju ruchowego pozwala na podjęcie przez dziecko różnorodnej działalności oraz angażowanie się w gry i zabawy nieodzowne dla dalszego rozwoju procesów poznawczych i określonych umiejętności”.

Rozwój fizyczny nie przebiega cały czas w jednakowym tempie i rytmie. Są w życiu dziecka okresy przyśpieszonego i zwolnionego wzrastania, charakterystyczne nasilenie i osłabienie procesów dojrzewania poszczególnych organów i ich funkcji. Okres rozwoju od 3 do 7 roku życia nie należy do okresów o wybitnie nasilonych procesach rozrostu organizmu, nie występują tu gwałtowne skoki w przyrastaniu wysokości i ciężaru ciała. Szybkość procesów rozwojowych maleje w porównaniu z okresem wcześniejszym - niemowlęcym. Dotyczy to nie tylko procesów somatycznych, dotyczących zmiany wysokości, ciężaru ciała, ale i poszczególnych organów. Najintensywniejszy rozwój tkanki mózgowej następuje w pierwszych trzech latach życia. Natomiast w wieku 3-7 lat mózg wykazuje wolniejsze tempo rozwoju, podobnie jak trzustka i żołądek, bardzo wolno rozwija się śledziona, nerki i płuca.

W wieku 3-7 lat wzrasta nasilenie aktywności ruchowej co pociąga za sobą szybki rozwój kośćca, powstają szeregi punktów kostnienia - w obrębie kości ramieniowej, przedramienia, nadgarstka, palców, kości udowej, podudzia i stopy. Wymiana zębów mlecznych na stałe świadczy o poprawnie przebiegającym procesie kostnienia.

Jednocześnie z rozwojem kości intensywnie rozwija się układ mięśniowy, zwiększa się masa mięśni. Zmianie też ulegają wysokość i ciężar ciała, które na przełomie 6 -7 roku życia są tak bardzo intensywne że zostały nazwane „skokiem” szkolnym. Znacznym zmianom ulegają też proporcje ciała, szczególnie dotyczy to okolic tułowia. Następuje wydłużanie się kończyn dolnych i górnych, występują zmiany proporcji głowy, szyi. Stabilizuje się postawa ciała, czyli układ odcinków ciała, który zapewnia człowiekowi możliwość utrzymywania się w pozycji stojącej. Do najważniejszych elementów postawy ciała należy: kręgosłup, miednica, klatka piersiowa, kończyny. Postaw ciała jest cechą indywidualną i ma ogromne znaczenie dla zdrowia człowieka. Przeciętna postaw dziecka w wieku przedszkolnym charakteryzuje: wypukły „duży” brzuch, w kręgosłupie wyraźnie zaznaczone wygięcia lędźwiowe, nieznaczne wygięcie piersiowe, lekki przykurcz bioder i lekkie ugięcie kolan.

Wraz z dojrzewaniem układu nerwowego oraz narządów ruchu, następuje rozwój sprawności ruchowych. Przebiega on w dwóch kierunkach:

• rozwoju umiejętności praktycznych, polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku

• rozwoju sprawności ruchowych, wywodzących się z ruchów swobodnych i postawno- lokomocyjnych.

Jeżeli dziecko w wieku przedszkolnym będzie poddawane systematycznym ćwiczeniom odpowiadającym jego rozwojowi i naturalnym zainteresowaniom, może osiągnąć wysoki poziom sprawności ruchowej Dziecko 6-letnie jest bardziej silne niż dzieci młodsze, wytrzymałe, zręczne, zwinne, odznacza się większą precyzją i skoordynowaniem ruchów. Jest spostrzegawcze i pojętne, ma szybkie i celowe reakcje. Jest to etap, kiedy można doskonalić formy wykonywania czynności i kiedy należy wymagać od dziecka, aby to co wykonuje, było pewne, płynne i swobodne.

Rozwój psychiczny dziecka w

wieku przedszkolnym

Jednocześnie z rozwojem fizyczny, związany jest ściśle rozwój psychiczny dziecka. Dziecko w czasie zabawy i swojej aktywności ruchowej poznaje coraz więcej nowych przedmiotów i zjawisk, uczy się odróżniać ich cechy i znaczenia. Jednak dopiero w szóstym roku życia rozpoznaje prawidłowo konkretne przedmioty i ich kształty, np. figury geometryczne. Zdaniem L. Wołoszynowej „dopiero udział możliwie największej liczby narządów zmysłowych w percepcji zwiększa zmysłową aktywność dziecka, zapewniając mu pełniejsze, konkretniejsze i dokładniejsze spostrzeżenia”

Charakterystyczny dla wieku przedszkolnego rozwój percepcji jest ściśle powiązany z działaniami podejmowanymi przez dziecko. „Percepcja to proces, który jest możliwy dzięki rozwojowi organizmu, aktywności własnej oraz zdobywaniu doświadczeń. Rozwój zmysłowego poznawania świata to postępujące wraz z wiekiem subtelniejsze i dokładniejsze różnicowanie własności i aspektów postrzeganego obiektu”. Różne czynności inicjowane spontanicznie przez dziecko takie jak: budowanie, konstruowanie, manipulowanie, układanie, rysowanie rozwijają u niego coraz to bardziej świadome czynności postrzegania. Dziecko uzyskuje lepszą orientację w otaczającym go świecie, poprzez rozwój swoich spostrzeżeń, a wyodrębnione właściwości przedmiotów lepiej ukierunkowują jego działanie. Jest to wynikiem doskonalenia się zdolności do dokonywania analizy spostrzeżeń.

Edward Franus w książce „Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym” przedstawia charakterystykę cech składających się na rozwój intelektualny dziecka w wieku przedszkolnym.

Tabela nr 2 Wybrane właściwości rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym

Sfera osobowości	Cecha	Charakterystyka
Rozwój intelektualny	Wrażenia	· Rozróżnianie odcieni barw · Wzrost ostrości wzroku · Zwiększenie wrażliwości słuchowej · Przewaga spostrzeżeń wzrokowych i słuchowych · Spostrzeganie globalne, nieuporządkowane, (chaotyczne) · Związek spostrzegania z działaniem
		Wyobraźnia	· Przekształcanie wyobraźni mimowolnej w dowolną
		Uwaga	· Mimowolna, skoncentrowana na silnych bodźcach · Wydłużenie długości trwania czynności · Stopniowy rozwój uwagi dowolnej
		Pamięć	· Równoległy rozwój pamięci bezpośredniej i trwałej · Pojawienie się pamięci dowolnej obok pamięci mechanicznej

Sfera osobowości	Cecha	Charakterystyka
Rozwój intelektualny	Myślenie	· Występowanie myślenia sensoryczno - motorycznego · Powszechność myślenia konkretno - wyobrażeniowego · Zalążki myślenia słowno-logicznego · Synpraktyczny charakter myślenia (rozwiązywanie problemów w zabawie, zajęciach) · Odwracalność myślenia · Wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych zachodzących między zjawiskami i faktami

Rozwój fizyczny ma bezpośredni i pośredni wpływ na zachowanie się dzieci. Bezpośrednio rozwój fizyczny determinuje to, co dzieci mogą robić. Przypuśćmy że dzieci są dobrze jak na swój wiek rozwinięte - wtedy będą mogły współzawodniczyć w zabawach i w sporcie na tych samych warunkach co ich rówieśnicy. Jeżeli nie są dobrze rozwinięte fizycznie, wówczas ich sytuacja we współzawodnictwie jest gorsza i mogą być wykluczone z grupy rówieśniczej. „Pośrednio rozwój fizyczny wywiera wpływ na postawy dzieci w stosunku do siebie samych i innych ludzi. To z kolei znajduje odbicie w sposobie przystosowania się dzieci” W wieku przedszkolnym większość dzieci ma trudności z analizą i syntezą danych spostrzeżeniowych, ponieważ „percepcję cechuje znaczny stopień synkretyzmu, powodujące całościowe odbieranie przedmiotów i zjawisk bez uchwycenia poszczególnych elementów składowych” Jeśli postrzegany obiekt jest bliski doświadczeniu dziecka, to potrafi ono powiązać poszczególne elementy w jedną całość.

Dziecko zaczyna różnicować przedmioty ze względu na ich cechy, m. in. zwraca uwagę na kształt. Systematycznie, a jednocześnie w sposób zorganizowany i ukierunkowany odkrywa przedmioty w toku działania, przez co zwiększa i poszerza zakres informacji o nich..
Rozwój percepcji wzrokowej i słuchowej musi odpowiadać wymaganiom jakie stawia przed dzieckiem proces nauki czytania i pisania. Proces ten wymaga subtelnego różnicowania znaków graficznych oraz analizy struktur językowych w celu wyodrębnienia wyrazów w zdaniach oraz dźwięków w wyrazach.

W okresie przedszkolnym dzięki wrażliwości zmysłów, zwłaszcza wzroku i słuchu, wzrasta u dziecka reakcja na bodźce złożone. Uwaga jest mimowolna i skoncentrowana przede wszystkim na silnych bodźcach. Powoli kształtuje się spostrzeganie całościowe, którym kieruje nowość, a chaotyczne zainteresowanie dziecka, ze względu na stopniowe wykształcenie się uwagi dowolnej, ustępuje miejsca analizie i syntezie postrzeganego materiału.
Podczas rozwoju dziecka i gromadzenia przez nie coraz większej liczby doświadczeń oraz ich porządkowania i różnicowania większego znaczenia zaczyna nabierać pamięć, która jednak przez prawie cały okres przedszkolny ma charakter mimowolny. Dopiero około szóstego roku życia zaczynają się pojawiać początki pamięci dowolnej, która umożliwia nabywanie doświadczeń, przechowywanie ich, a następnie wykorzystanie w różnych okolicznościach. „Procesy pamięci odgrywają szczególną rolę w procesie czytania, gdyż przechowują informacje i umożliwiają czytającemu dostęp do posiadanej wiedzy zgodnie z wymaganiami tekstu. Pamięć wzrokowa i słuchowa umożliwia zapamiętywanie i odtwarzanie poznanych znaków graficznych. Zapewnia też ciągłość myślowego przetwarzania informacji”
Rozwój pamięci we wcześniejszej fazie okresu przedszkolnego jest przyczyną istotnych zmian w sferze psychiki dziecka, umożliwia on rozwój myślenia. Dziecko zaczyna myśleć kategoriami ogólnych wyobrażeń, zwraca uwagę na obiektywne cechy przedmiotów.

Wyobrażenia są ściśle powiązane z aktywnością zmysłowo - ruchową. Jeśli dana sytuacja dostarcza dziecku dużo bodźców pobudzających, tym jego doświadczenia są bogatsze i trwalej zapamiętane. Sytuacje nowe, nawet nigdy nie oglądane przez dziecko stają się przedmiotem jego umysłowych czynności np.: porównywanie faktów, związanie ich ze sobą, wysnuwanie domysłów, prostego wnioskowania. „Wzrost doświadczeń dziecka powoduje, że jego działanie staje się bardziej celowe i wyzwala chęć sprawdzenia spostrzeżeń, wyobrażeń i domysłów” Wraz z rozwojem dziecka wzrasta rola marzeń. Do rozwoju wyobrażeń konieczne jest przekazanie dziecku doświadczeń innych osób. Wyobrażenia przejawiają się w zdolności do naśladownictwa, podczas którego dziecko wykonuje czynności „na niby” i posługuje się jednymi przedmiotami w zastępstwie innych, czy w słownym przewidywaniu skutków działania.

W wieku przedszkolnym pojawiają się zaczątki myślenia pojęciowego, tworzącego się w wyniku operowania przez dziecko schematami poznawczymi obok stale dominującego myślenia konkretno - wyobrażeniowego. Dziecko w wieku 3-5 lat dokonuje uogólnień na podstawie mało istotnych szczegółów, jakie dostrzega w otoczeniu i które to przykuwają jego wagę w sposób bezpośredni. Natomiast od 6 roku życia u dziecka zaczyna funkcjonować myślenie pojęciowe. Obrazy zaczynają pozostawać w pamięci w oderwaniu od konkretu.
Realizacja potrzeb poznawczych umożliwia mu drogę poznania poprzez działanie na rzeczywistych przedmiotach lub na ich symbolicznych zastępnikach. Bardzo intensywny rozwój zdolności do symbolicznego ujmowania rzeczywistości pozwala dziecku stosować różnego rodzaju oznaczenia i używać ich w zabawie symbolicznej i doskonaleniu orientacji w świecie.

Procesy poznawcze dziecka przedszkolnego charakteryzuje:

1. animizm - czyli ożywianie przedmiotów martwych oraz

2. antropomorfizm - który polega na nadawaniu przedmiotom cech ludzkich.

Zdaniem H. Mystkowej to „magiczne dziecięce myślenie ginie stopniowo w miarę gromadzenia doświadczeń, zdobywania coraz większej liczby informacji, rozwijania się czynności umysłowych: postrzegania, porównywania, a także poznania przyczyn i skutków służących rozwojowi wyobraźni”.

W okresie przedszkolnym pojawia się u dziecka tendencja do myślenia krytycznego, która przybiera często postać zachowań cechujących się tym, że nie chce się ono podporządkować regułom i często krytykuje wszystko i wszystkich dookoła. Wraz z rozwojem myślenia pojęciowego pojawia się spontaniczne podejmowanie prób samodzielnego czytania.

Rozwój społeczno - emocjonalny dziecka w wieku przedszkolnym

W porównaniu do wcześniejszych okresów rozwojowych, wiek przedszkolny cechuje wzbogacanie i różnicowanie życia uczuciowego. Przejawy takich uczuć, jak gniew, strach, radość, wstyd, niechęć czy też zazdrość możemy zauważyć już w wieku poniemowlęcym, ale są one często niewyraźne i niejednoznaczne. W wieku przedszkolnym okazywanie uczuć przez dziecko jest bardzo wyraziste.

Dziecko w tym wieku nie potrafi jeszcze stłumić i opanować swoich emocji i uczuć do tego stopnia, aby nie zaważyło to na ich wyrazie zewnętrznym. Wiele czynności dziecka ma charakter ekspresyjny, służą one właśnie wyrażaniu przeżyć emocjonalnych, których dziecko nie umie maskować. W zachowaniu dziecka bardzo wyraźnie odzwierciedlają się afekty, czyli uczucia silne, gwałtowne i krótkotrwałe. Radość, gniew czy strach dziecko uzewnętrznia w żywych gestach i mimice twarzy, w okrzykach i ruchach całego ciała, a także w słowach, którym nadaje zależnie od przezywane uczucia odpowiednią intonację. Takie okazywanie uczuć przez dziecko w wieku przedszkolnym możemy nazwać impulsywnością.
Dziecko w wieku przedszkolnym jest zmienne w swoich uczuciach i nastrojach. Jego emocje szybko się wytwarzają, ale też szybko gasną, a raczej przeradzają się w inne, nawet krańcowo odmienne. Dziecko niemal w jednej chwili potrafi przejść od śmiechu do łez; raz jest pogodne i wesołe, to znów niespokojne albo zasmucone.

„W ostatniej fazie okresu przedszkolnego, około połowy szóstego roku życia, dzieci dojrzewają emocjonalnie. U tych dzieci obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Uczucia wyższe, są skierowane na określone obiekty w sposób bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji”. Wraz z nawiązywaniem coraz szerszych kontaktów społecznych dziecko zaczyna dostrzegać potrzeby innych oraz liczyć się z nimi.

W wieku przedszkolnym dominuje przede wszystkim motywacja o charakterze egocentrycznym ponieważ dziecko postrzega i ocenia świat najczęściej przez pryzmat własnej osoby, zależy to w dużym stopniu od kontaktów społecznych. Dziecko wchodzi w coraz bardziej skomplikowane sytuacje społeczne, w których musi podporządkować swoje chęci i pragnienia oczekiwaniom i wymaganiom otoczenia. Wywołuje to niejednokrotnie bunt lub opór wyrażony w mniej lub bardziej gwałtowny sposób, który ulega złagodzeniu, gdy dziecko zrozumie celowość i racjonalność wymagań.

Sześciolatek umie rozpoznać stany uczuciowe innych i nie rozumiejąc nawet przyczyny, dostosować się do nich. Pomimo pewnej stabilizacji uczuciowej dzieci 6-letnie wykonują znaczną drażliwość i wrażliwość na ocenę ich osoby, mają wysoką samoocenę. Nagłe przejście do środowiska, w którym dziecko spotyka się z krytyką, może powodować szereg emocji negatywnych, które niezrównoważone sukcesem i aprobatą mogą wpływać na zachwianie równowagi uczuciowej dziecka. „Następstwem może być wytworzenie się poczucia mniejszej wartości, utrata zaufania we własne możliwości, niepewności, a czasem agresja, przekorność i upór. Ten rodzaj zaburzeń emocjonalnych może rzutować w przyszłości na ogólną aktywność dziecka i przystosowanie społeczne”. W ogólnym rozwoju dziedzina uczuciowa jest najbardziej „delikatna”, wymagająca najwięcej uwagi ze strony rodziców i wychowawców, a jednocześnie jest sferą, którą najtrudniej kształcić przez planowe, programowe działania. Dla właściwego rozwoju uczuć dziecka, a tym samym całej jego aktywności (poznawczej i motorycznej) największe znaczenie ma autentyczne zainteresowanie się jego odczuciami, aprobata dla jego osoby, atmosfera, jaka go otacza i zacieśnienie związków uczuciowych z rodziną i wychowawcą.

Wnioski końcowe

Okres przedszkolny jest bardzo ważnym okresem z życiu małego dziecka. To właśnie w tym czasie następują duże zmiany w rozwoju fizycznym, psychicznym i społeczno-emocjonalnym. Mają one determinujący wpływ na osobowość i wygląd człowieka w późniejszych okresach rozwoju jak i w dorosłym życiu. Jest to czas kiedy dziecko rozwija swoje ciało, umiejętności i zdolności. Kształtuje się jego wygląd fizyczny, predyspozycje zdrowotne, wytrzymałość fizyczna, zdolność efektywnego i szybkiego wykonywania czynności sprawnościowych. W tym okresie formułuje się w znacznym stopniu cechy fizyczne dziecka takie jak: postawa ciała i budowa sylwetki. Jest to czas wkraczanie w szerszy krąg społeczny. Dziecko staje się świadomym członkiem społeczeństwa, uczy się zasad i norm w nim obowiązujących i określa swoją pozycję wśród otaczających go ludzi. Moim zdaniem jest to najważniejszy okres w życiu człowieka ponieważ determinuje to jak będzie wyglądała nasza osobowość w dorosłym życiu. To właśnie w okresie przedszkolnym kształtują się podstawowe nawyki i sposoby zachowania się, podstawowe potrzeby i skala uczuć, ważne wzory osobowościowe, z którymi dziecko pragnęłoby się utożsamić, jest to okres nabywania szerszych doświadczeń społecznych. Myślę, że jest okresem kluczowym dla rozwoju charakteru i osobowości, choćby ze względu na dużą wrażliwość emocjonalną dzieci i otwartość na wchłanianie świata zewnętrznego w wieku od 3 do 7 lat. Jest to czas nawiązywania pierwszych, poważnych kontaktów emocjonalnych, przyjacielskich, które mogą przetrwać do dorosłego życia. Zdobyta wiedza i umiejętności determinują funkcjonowanie dziecka w późniejszych okresach, mają wpływ na jego wyniki w nauce, relacje z otoczeniem, jak i postrzeganie własnej osoby. W tym okresie dziecko przyjmuje także zasady moralne z otoczenia rodzinnego. Środowisko społeczne (np. nauczyciele) może już tylko rozwijać to, co zostało przygotowane przez rodzinę. Jeśli rodzice i wychowawcy zapewnią w tym okresie życia warunki sprzyjające wytworzeniu się u dziecka poczucia bezpieczeństwa, jeśli okazują mu przywiązanie uczuciowe, nie uzależniając przy tym nadmiernie od siebie, stworzą podstawy zdrowia psychicznego i rozwoju osobowości zrównoważonej i społecznie dobrze przystosowanej.

BIBLIOGRAFIA:

1. Aves Corinne; „Zrozum swojego przedszkolaka”; Wydawnictwo K.E. Liber; Warszawa 2007

2. Bartkowiak Z. „ Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania” Tom 1 i 2; WSiP; Warszawa 1986

3. Bates A.,  Baker S. „Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat”; Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy”; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk 2007

4. Doleżych B.; Łaszczyca P.; „Biomedyczne podstawy rozwoju z elementami higieny szkolnej: praca zbiorowa”; Wydawnictwo Adam Marszałek; Toruń 2006

5. Ferland Francine; „Rozwój dziecka na co dzień: od kołyski do szkolnej ławki”; Klub dla Ciebie; Warszawa 2008

6. Filipczak Halina; „Poznaj swoje dziecko”; Nasza Księgarnia; Warszawa 1976

7. Goddard Sally; „Harmonijny rozwój dziecka”; Świat Książki; warszawa 2006

8. Guz S. "Rozwój i kształtowanie osobowości dziecka w okresie przedszkolnym" Warszawa 1987

9. Hurlock Elizabeth; „Rozwój dziecka” Tom 1 i 2; PWN; Warszawa 1985

10. Jakubowska Barbara; „Jak mądrze kochać dzieci”; Wydawnictwo w.a.b.; Warszawa 2007

11. Jopkiewicz A. , Suliga E. „ Biomedyczne podstawy wychowania”; Państwowy

Instytut Badawczy, Kielce 2005

12. Kamińska Krystyna; „Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości” ; Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; Łódź 2007

13. Komosinska K. „ Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”; Wyższa Szkoła Pedagogiczna; Olsztyn 1995

14. Kwiatowska M., Landy A., Kopińska Z. „Rozwój wychowanie dziecka w wieku przedszkolnym”; Nasza Księgarnia, Warszawa 1970, s. 204.

15. Lee Catherine Macaulay; „Wzrastanie i rozwój dziecka”; WSiP; Warszawa 1997

16. Lievegoed B. C. J., „Fazy rozwoju dziecka”, Toruń 1993,

17. Mystkowska Halina; „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym”;

Państwowy Zakłady Wydawnictw Szkolnych; Warszawa 1972

18. „Przedszkolak” nr 1/2005; Edipresse Polska; Warszawa 2005

19. Przetacznikowi M., „Wiek przedszkolny”, w: M. Żebrowska (red.), „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1977, s. 416 - 521.

20. Przetacznik - Gierowska Maria; „Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych”; PWN; Warszawa 2004

21. Waloszek D. "Skutki społecznych przemian w organizacji wychowania przedszkolnego" w "Wychowanie na co dzień" nr 9/1996

22. Wolański N.; „Rozwój biologiczny człowieka”; Państwowe Wydawnictwo Naukowe; Warszawa 1983

23. Wolański N.; „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”; Państwowe Wydawnictwo Naukowe; Warszawa 1983

24. Wolska Anna; „Mózgowa organizacja czynności psychicznych”; Impuls, Kraków 2000

25. Wołoszynowa Lidia; „Psychologia rozwojowa, wychowawcza i społeczna”; PWN; Warszawa 1983

26. „Wychowawca: miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich” nr 4/1999' Fundacja

27. „Życie szkoły” nr 2/2002; Toruń 2002

28. „Źródło” Kraków 1999

SPIS TABEL

1. Tabela nr 1 „Wskaźnik upowszechnienia wychowania przedszkolnego w 2002 roku”, str. 1

2. Tabela nr 2 „Wybrane właściwości rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym”; str. 5

SPIS WYKRESÓW

1.Wykres nr 1 „Dzieci w wieku przedszkolnym w latach 2003 - 2020”; str. 2

SPIS ZDJĘĆ:

1. Zdjęcie nr 1 „Piłkarz”; str.2

2. Zdjęcie nr 2 „Mały naukowiec”; str. 4

3. Zdjęcie nr 3 „Małe dziecko”; str. 9

Źródło: strona internetowa Fundacji Rozwoju Dzieci im. Komeńskiego

Źródło: GUS

K. Kamińska; „Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości”; str. 186

Źródło: strona internetowa, „Mały naukowiec”

Wołoszynowa Lidia; „Psychologia rozwojowa, wychowawcza i społeczna”; str. 183

Maria Przetacznik-Gierowska, „Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych” str. 96

E. Franus, Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1979, s. 142-148.

E. Hurlock; „Rozwój dziecka” Tom 1; str. 154

Maria Przetacznik-Gierowska; „Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych”; str. 134

K. Kamińska; „Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości”; str. 176

H. Mystkowska; „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym”; str. 88

H. Mystkowska; „Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym”; str. 45

Źródło: strona internetowa; „Małe dziecko”

Przetacznik-Gierowska Maria; Makiełło-Jarża Grażyna; „ Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”; str 56

Przetacznik-Gierowska Maria; Makiełło-Jarża Grażyna; „ Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego”; str. 98

16

---