KIERUNKI VI - SPOŁECZNE I POZNAWCZE TEORIE UCZENIA SIĘ
Na gruncie psychologii społecznej pojecie spostrzegania ma nieco inne zabarwienie, jak to ma miejsce w definiowaniu tego pojęcia na gruncie psychologii poznawczej -tutaj mowa jest o spostrzeganiu siebie i modeli w połączeniu z wartościowaniem (oceną). Wtedy dwie osoby spostrzegają to samo zdarzenie , lecz mogą dojść do zupełnie odmiennych wniosków. To tak, jakby w oparciu o tą samą sytuację odebrały dwie różne lekcje. Każdy podchodzi do tego samego zdarzenia z różną wiedzą i różnymi założeniami, dlatego zwracają uwagę na różne aspekty tej samej sytuacji.
Spostrzeganie rozumiane jest tu nie tak, jak w psychologii ogólnej, lecz w takim znaczeniu, jak rozumie się to pojęcie na gruncie psychologii społecznej, gdzie spostrzeganie ludzi oznacza nie tylko percepcję zmysłową lecz także towarzyszące jej procesy umysłowe polegające na ocenie osób i interakcji społecznych (zob. Cantor i Mischel, 1986; Mądrzycki, 1986; Skarżyńska, 1979, 1981, Warr i Knapper, 1968). Percepcja przebiega na dwóch poziomach: sensorycznym i semantyczno-operacyjnym (Tomaszewski, 1975). W spostrzeganiu osób, które również odbywa się na dwóch poziomach, dominuje poziom semantyczno -operacyjny (Mądrzycki, 1986). Dzieje się tak dlatego, że człowiek jako obiekt złożony, dynamiczny, jest źródłem dużej liczby wieloznacznych informacji, stąd w jego spostrzeganiu ważną rolę odgrywają procesy myślenia a w jego percepcji częściej, niż w spostrzeganiu obiektów nieożywionych, trzeba wykraczać poza dostarczone informacje (Bruner, 1978). Na proces spostrzegania modyfikująco wpływa nastawienie, które jest rodzajem hipotezy spostrzeżeniowej (Bruner, 1978), czyli stanowi próbę odpowiedzi, czy spostrzegana osoba ma określone cechy, oczekiwane przez podmiot. Człowiek jako obiekt jest spostrzegany przez pryzmat potrzeb, wartości i uczuć spostrzegającego go podmiotu, a więc percepcja ludzi najczęściej dokonywana jest przy określonym nastawieniu do spostrzeganego obiektu.
Spostrzeganie innych osób podporządkowane jest pewnym celom, ku którym jednostka zmierza. Można wyróżnić bezpośrednie cele spostrzegania i cele o dłuższej perspektywie (zob. Mądrzycki, 1986). O bezpośrednim celu można mówić wówczas, gdy chodzi wyłącznie o wynik samego spostrzegania. Formalnie rzecz ujmując celem tym może być opis lub ocena innej osoby, która może mieć charakter globalny to znaczy dotyczyć całej osoby ( np. „moja mama jest dobra”, „mój ojciec jest surowy”) lub charakter fragmentaryczny czyli obejmować tylko określone cechy lub stany psychiczne (np. „mama jest dziś smutna”, „ojciec jest bardzo zdenerwowany”). Opis i ocena mogą się odnosić do aktualnych stanów psychicznych bądź też mogą dotyczyć stałych dyspozycji spostrzeganej osoby.
Dalszy cel spostrzegania innych ludzi w działaniu w interakcji z nimi może mieć na względzie uzyskanie przez jednostkę pewnych korzyści. Korzyścią tą może być zdobywanie, w wyniku rozmowy lub wypowiedzi drugiej osoby, wiedzy o świecie lub umiejętności w wyniku obserwacji jej działań. Tego typu korzyści przynosi obcowanie z rodzicami, nauczycielami czy mistrzami w zawodzie. Innym celem może być przejmowanie cech osobowych innych ludzi poprzez naśladownictwo czy identyfikację. Tego rodzaju rolę spełniają osoby znaczące, które dostarczają wzorów osobowych, a więc w pierwszej kolejności, biorąc pod uwagę chronologię, rodzice. Zgodnie z teorią porównań społecznych L. Festingera (1954) obserwacja innych ludzi, ich wyglądu zewnętrznego, zachowań, rezultatów działań może stanowić dla podmiotu punkt odniesienia dla oceny własnej osoby. Postrzeganie innych osób ułatwia a nawet umożliwia samopoznanie i samoocenę, które mają relatywny charakter.
W relacji z innymi osobami mamy możliwość postrzegać ich reakcję na naszą osobę, a równocześnie możliwość zaspokojenia szeregu własnych potrzeb takich jak afiliacji, uznania, bezpieczeństwa Oczywiście inni ludzie mogą dla nas również stanowić zagrożenie, wyrażać nam lekceważenie, percepcja takich sygnałów pochodzących od innych na pewno znacząco wpływa na zachowanie jednostki. Podobnie na nasze zachowanie wpływa dostrzegana u innych potrzeba uległości, na którą można odpowiedzieć dominacją, potrzeba doznawania opieki wyzwalająca opiekuńczość czy określone sygnały dotyczące kontaktów seksualnych. Obserwacja innych ludzi może również służyć „bezinteresownemu” poznawaniu natury człowieka w celu jej kategoryzowania, co może być przedmiotem zainteresowania jednostki.
J. Reykowski (1977) w oparciu o własną teorię osobowości wyodrębnił następujące sposoby kategoryzownia ludzi:
1) Odnoszenie spostrzeganych osób do mechanizmów emocjonalno-popędowych podmiotu: inny człowiek jest źródłem wartości konsumpcyjnych, bądź groźby czy przeszkody.
2) Odnoszenie spostrzeganych osób do struktury ja : inny człowiek jest traktowany jako opiekun, autorytet, rywal, ideał, wróg itp.
3) Odnoszenie spostrzeganych osób do sieci operacji : inny człowiek jest spostrzegany jako problem lub zadanie.
4) Odniesienie spostrzeganych ludzi do systemu wartości : inna osoba spostrzegana jest jako wartość sama w sobie.
Należy podkreślić, że w relacjach rodzinnych, wobec bliskich, częstych, zagęszczonych interakcji dochodzi do wszystkich czterech, wymienionych przez J. Reykowskiego kategoryzacji w procesie percepcji osób wchodzących w skład systemu rodzinnego. Kategoryzacja zależy zarówno od obiektywnie występujących cech i reakcji spostrzeganych osób, jak i od jakości procesu spostrzegania przez podmiot. Kategoryzcja wpływa na zachowanie dokonującego jej podmiotu. Jednostka inaczej będzie zachowywać się w obecności osoby, którą spostrzega jako opiekuna a inaczej wobec takiej, która stwarza trudności komunikacyjne bądź jest przeszkodą w osiąganiu celów.
U. Bronfenbenner (1970) sformułował natomiast w odniesieniu do człowieka zestaw cech modela, które decydują o jego naśladowaniu, a mianowicie:
Dostrzeganie w modelu jego kompetencji, wysokiej pozycji społecznej, dysponowanie środkami materialnymi
Możliwość wywołania określonych zachowań przez modela wzrasta, gdy uprzednio uczestniczył w wychowaniu i nagradzaniu dziecka
Modelami o największej zdolności "zarażania" są osoby stanowiące dla dziecka główne oparcie w środowisku i autorytet
Zdolność modela do wywołania określonych zachowań jest tym większe, im model jest bardziej podobny do osoby naśladującej
Siła oddziaływania modela zależy od obserwacji następstw, jakie przynosi mu jego zachowanie.
Teoretycy społecznego uczenia się podkreślają, że wyuczone nawyki i postawy stopniowo zaczynają żyć własnym życiem i wywierać istotny wpływ na zachowanie. Mogą mieć nawet większą siłę oddziaływania niż nagrody i kary.
Zachowanie człowieka kształtuje się także poprzez określoną motywację. Motyw -siła sprawcza naszego działania. Motywacja to proces psychiczny u ludzi i zwierząt, który powoduje dążenie do celu. Przykład motywacji fizjologicznej - odczuwamy głód więc poszukujemy pożywienia, a gdy je znajdziemy, spożywamy. Przykład motywacji psychicznej - pragnienie sławy. Sprawia, że chcemy być piosenkarzami, prezenterami, piłkarzami itd. Atkinson, (1981) - nikt nie rodzi się z aspiracją, by być sławnym. Behawioryści - taki motyw powstaje w wyniku działania czynników wzmacniających. Obserwując, że sława przynosi określone gratyfikacje (wzmocnienia ), toteż pragnienie sławy stopniowo uwewnętrznia się i staje się motywem postępowania.
Bandura (1994) - motywacja i ocena własnych osiągnięć odbywa się poprzez wyznaczanie celów, wykorzystywanie rezultatów i planowanie kierunku działania. Z punktu widzenia społecznego uczenia się na naszą motywacje wpływa; poczucie kontroli nad własnym życiem, poziom optymizmu lub pesymizmu oraz wiara we własne siły.
Julian Rotter (1966, 1982, 1990) - lokalizacja kontroli. jest autorem wykazującym pożytek płynacy z łączenia różnych podejść w psychologii. Był eksperymentującym behawiorystą i terapeutą - tu już nie stosował się ściśle do wskazań behawiorystycznych. Zauważył, że postawy pacjentów były wynikiem ich życiowych doświadczeń i miały głęboki wpływ na ich decyzje i czyny. Jako behawiorysta stwierdził, że ludzie stopniowo uczą się, które ich działania są karane a które nagradzane i w oparciu o tą wiedzę formułują uogólnione oczekiwania dotyczące czynów zasługujacych na nagrodę. Dlatego jeden pilny uczeń, chwalony przez rodziców i nauczycieli może uznać, że wytężona praca się opłaci, inny wyzywany od kujonów i niedoceniany przez rodziców i nauczycieli może uznać, że nie ma ona sensu. Jedno dziecko odważnie wypowiadające własne zdanie uzna, że to się opłaci, inne, karcone bo rodzice oczekują posłuszeństwa i uległości -uzna, że to się nie opłaci.
Zestawiając swoje doświadczenia w pracy badawczej i terapeutycznej Rotter sformułował poglądy dotyczące lokalizacji kontroli - mianowicie podzielił ludzi na takich, którzy uważają, że to co się im przydarza jest rezultatem ich własnych wysiłków (wewnątrzsterowni) i takich, którzy swe doswiadczenia przypisują zewnętrznym okolicznościom (zewnątrzsterowni). Lokalizacja kontroli - mozliwość przejęcia kontroli nad skutkami własnego postępowania.
Samospełniajace się przepowiednie - kwestia nastawienia. Człowiek posiadający pewne przekonania na swój temat zachowuje się tak, by jego przewidywania się spełniły (Jones, 1977). Np. przewidując marną ocenę mam niską motywację do nauki. Anagramy - eksperyment na samospełniającą się przepowiednię. Część otrzymała bardzo łatwe anagramy, część zaś nierozwiązywalne. Potem wszystkie takie same. Te, które zaczęły od łatwych rozwiązały prawidłowo znacznie więcej anagramów. Wymyślono ponad 2000 eksperymentów na badanie lokalizacji kontroli. Osoby wewnątrzsterowne szybciej wracały do zdrowia przekonane o swoim wpływie na pomyślność przebiegu terapii. Wewnętrzne umiejscowienie kontroli jest silnie związane z wykształceniem - zwłaszcza akademickim. Częściej występuje w klasie średniej, gdzie sukces jest związany z włożeniem wysiłku w osiągnięcia.
Styl wyjaśniania - większość osób zachowuje równowagę między wewnętrzną i zewnętrzna interpretacją zdarzeń. Najczęściej mamy tendencję do przypisywania sobie zasług w sytuacji powodzenia i lokalizowanie odpowiedzialności na zewnątrz przy niepowodzeniach. W nerwicy jest odwrotnie - dobro zdarzyło się przypadkiem, za wszystko zło to ja odpowiadam .
Martin Seligman (1975) - poczucie wyuczonej bezradności. Powstaje wtedy, gdy próba zapobiegania bólowi czy nieszczęściu kończy się niepowodzeniem. Behawioryści przy pomocy pojęcia wyuczonej bezradności starają się objaśniać apatie i wyczerpanie występujące w stanach depresji. Nie zawsze jednak tak się dzieje. Z czasem pojęcie wyuczonej bezradności Seligman (1991) połączył z lokalizacją kontroli i nazwał ten proces stylem wyjaśniania. Do stylu tego uciekamy się wtedy, gdy interpretujemy spotykające nas nieoczekiwanie przykre wydarzenia. Styl ten morze być pesymistyczny lub optymistyczny. Przy pesymistycznym stylu wyjaśniania człowiek wyjaśnia złe wydarzenia jako sterowane wewnętrznie (to moja wina), trwałe (pewnie teraz już zawsze tak będzie) i globalne (będzie miało wpływ na wszystko, co robię). Optymistyczny, pogodny styl wyjaśniania to obciążanie złym wydarzeniem okoliczności zewnętrznych (nie miałem na to wpływu, w tej sytuacji nic nie można było zrobić), przejściowe (zawsze nie może być tak źle, to minie) o ograniczonym zasięgu (miałem szczęście, bo mogło być o wiele gorzej).
Optymizm stanowi mechanizm w istotny sposób wspierający sukces. Optymiści uzyskują lepsze rezultaty w wielu dziedzinach działalności. Optymistycznie nastawieni sportowcy szybciej podnoszą się po porażce. Jest to różne spojrzenie na to, co się stało. Optymiści zastanawiają się, co zrobić, by było lepiej, pesymiści - skupiają się na tym, co czują.
Poczucie własnej skuteczności - to wiara, przekonanie, że przy pomocy włożonego wysiłku można opanować określone umiejętności czy osiągnąć upragniony cel. To poczucie zwiększa naszą motywacje, determinację i wytrwałość w osiąganiu celów. Wg Bandury (1994) to poczucie czerpiemy z następujących źródeł :
1. Doświadczanie sukcesów, ale także porażek.
2. Doświadczenia zastępcze podobnych do nas modeli (np. sukces Polaków w jakiejś dziedzinie)
3. Zachęta i perswazja innych.
4. Ocena własnego stanu fizjologicznego. Gdy jesteśmy zmęczeni, zestresowani niżej oceniamy możliwość własnej skuteczności.
Uczenie związane jest ze stawianymi celami. Gdy pragniemy wykazać się jakąś sprawnością, wtedy porażka zniechęca nas do działania. Gdy podejmujemy czynność w celu wyuczenia się jej wtedy porażka nas nie zniechęca, bo jest informacją, że musimy podjąć dodatkowy wysiłek, aby ja opanować.
Z punktu widzenia społecznych teorii uczenia się zasady behawioryzmu są ważne, ale pomijają szereg ważnych mechanizmów motywacyjnych, dzięki czemu jedni wprawiają swe marzenia w czyn a inni swe czyny pozostawiają w sferze marzeń.
5