GLIKOKORTYKOSTEROIDY
Produkcja i wydzielanie glikokortykosteroidów - przypomnienie podstawowych wiadomości
Hormony steroidowe są produkowane w korze nadnerczy:
w warstwie kłębkowej (zona glomerulosa): mineralokortykosteroidy (aldosteron, kortykosteron) regulujące gospodarkę wodno-elektrolitową (zatrzymanie sodu i wody w organizmie)
w warstwie pasmowatej (zona fasciculata): glikokortykosteroidy (kortyzol, kortyzon)
w warstwie siatkowatej (zona reticularis): androgeny (dehydroepiandrosteron)
Substancją wzorcową dla hormonów steroidowych jest cholesterol.
Steroidy są tylko w niewielkim stopniu magazynowane w miejscach ich wytwarzania (nadnercza, jajniki, jądra), oznacza to, że w razie zapotrzebowania muszą być najpierw syntetyzowane z komórkowych zapasów cholesterolu.
Glikokortykosteroidy są transportowane we krwi związane z transkortyną i albuminami.
Za regulację uwalniania glikokortykosteroidów są odpowiedzialne hormony podwzgórza (kortykoliberyny - CRH) i przedniego płata przysadki (kortykotropiny - ACTH).
Mechanizm działania glikokortykosteroidów
wpływ na gospodarkę węglowodanową:
wzrost zawartości glikogenu w wątrobie
nasilenie glikogenezy
wzrost stężenia glukozy we krwi
zmniejszenie obwodowego zużycia glukozy
wpływ na gospodarkę tłuszczową
nasilenie lipolizy
zwiększenie uwalniania trójglicerydów z tkanki tłuszczowej
dośrodkowa redystrybucja tkanki tłuszczowej (kark bawoli)
wpływ na gospodarkę białkową
hamowanie syntezy białka
w następnej kolejności pobudzanie katabolizmu białka
wpływ na gospodarkę wodno - mineralną:
wzrost zwrotnej resorpcji sodu i wody w nerkach
zwiększenie wydalania wraz z moczem potasu, magnezu, wapnia (odwapnienie kości)
regulacja hematopoezy
pobudzenie układu czerwonokrwinkowego, granulocytarnego i płytkowego
zmniejszenie ilości krążących we krwi eozynofili
hamowanie układu limfocytarnego
wpływ na odpowiedź immunologiczną humoralną i komórkową - ograniczanie reakcji zapalnej
zmniejszenie liczby krążących limfocytów, hamowanie rozwoju tkanki limfoidalnej i zmniejszenie masy grasicy
zmniejszenie wydzielania cytokin prozapalnych (IL-1, IL-2, IL-3, IL-5, IL-6, TNF-α, INF-γ)
hamowanie aktywności fagocytarnej makrofagów
hamowanie produkcji przeciwciał
zmniejszają ekspresję cząstek MHC klasy I i II co upośledza proces prezentacji antygenów limfocytom T
pobudzają syntezę lipokortyny, która hamuje fosfolipazę A (fosfolipaza A uwalnia kwas arachidonowy, który jest m.in. prekursorem leukotrienów biorących udział w reakcji zapalnej)
inne
hamowanie syntezy NO - skurcz naczyń (działanie hipertensyjne wykorzystywane we wstrząsie)
ograniczenie skurczu oskrzeli wywołanego histaminą
ograniczenie tworzenia blizny (hamowanie proliferacji fibroblastów, kolagenu)
Podstawowe właściwości farmakokinetyczne
drogi podawania
ogólnie: doustnie, dożylnie, domięśniowo, doodbytniczo, inhalacje
miejscowo (dostawowo, okołogałkowo, na skórę)
metabolizm do form nieaktywnych odbywa się w wątrobie
wydalane głównie z moczem, w mniejszym stopniu z żółcią
Działania niepożądane
metaboliczne: ujemny bilans azotowy związany z katabolizmem substancji białkowych, upośledzona tolerancja glukozy, cukrzyca, wzrost zapotrzebowania na insulinę lub doustne środki hipoglikemizujące u chorych na cukrzycę
endokrynologiczne: ubytek wapnia z kości, osteoporoza (kompresyjne złamania kręgosłupa), nieprawidłowe rozmieszczenie tkanki tłuszczowej gromadzącej się w okolicy policzków, tułowia i karku - obraz zbliżony do choroby Cushinga („kark bawoli”), zahamowanie wzrostu u dzieci, nieregularne miesiączki
skórne: przebarwienia / odbarwienia skóry, upośledzone gojenie ran, skóra pergaminowa, rozstępy skórne, atrofia skóry i tkanki podskórnej, pokrzywka, wybroczyny skórne, osłabiona reakcja na testy alergiczne
ze strony oun: wzrost ciśnienia śródczaszkowego z obrzękiem tarczy nerwu wzrokowego (obraz jak w guzie mózgu), drgawki, bóle i zawroty głowy, zaburzenia psychiczne, depresja (obniżenie poziomu serotoniny)
zaburzenia wodno-elektrolitowe: ubytek potasu i magnezu, zatrzymanie sodu i wody, nadciśnienie tętnicze
gastroenterologiczne: choroba wrzodowa żołądka z możliwością perforacji i krwawienia z przewodu pokarmowego, wrzodziejące zapalenie błony śluzowej, ostre zapalenie trzustki, wzrost aktywności enzymów wątrobowych: AspAT, AlAT, PA
ze strony narządu wzroku: wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego, zagrożenie jaskrą, zaćma podtorebkowa, wytrzeszcz gałek ocznych, owrzodzenia rogówki
zaburzenia w obrazie krwi obwodowej
Wskazania
Jako leki immunosupresyjne:
w niektórych chorobach nowotworowych
w chorobach autoimmunologicznych:
choroba reumatyczna, toczeń rumieniowaty, guzkowe zapalenie okołotętnicze, stwardnienie rozsiane
Jako leki przeciwalergiczne:
dychawica oskrzelowa
wysypki skórne
Jako leczenie substytucyjne:
ostra i przewlekła niewydolność nadnerczy
Przeciwwskazania
Zasady leczenia
bardzo starannie rozważyć wskazania i przeciwwskazania
pamiętać o tym, że preparaty stosowane miejscowo (skóra, błony śluzowe) bardzo dobrze wchłaniają się i w przypadku przewlekłej terapii ryzyko działań niepożądanych jest tak samo duże jak w przypadku GK podawanych ogólnie
stosować najmniejszą efektywną dawkę przez najkrótszy możliwy czas
zaleca się podawanie GK zgodnie z dobowym rytmem ich wydzielania (w jednej dawce rano) - chronoterapia; leczenie naprzemienne (co drugi dzień)
stopniowe odstawianie GK jeśli podawano je dłużej niż 7 dni (zagrożenie wtórną niewydolnością kory nadnerczy z powodu zahamowania własnej aktywności tego gruczołu)
w trakcie długotrwałej terapii monitorować:
morfologię
poziom glukozy we krwi i w moczu
poziom cholesterolu we krwi
poziom elektrolitów (K+, Mg2+, Ca2+)
ciśnienie tętnicze
oraz przeprowadzać okresowe badanie okulistyczne
Interakcje
Leki pobudzające aktywność enzymów wątrobowych (fenytoina, karbamazepina, fenobarbital, kwas walproinowy, ryfampicyna) zmniejszają stężenie GK w surowicy co wymaga zwiększania ich dawek w celu utrzymania efektu terapeutycznego.
Doustne leki antykoncepcyjne, ketokonazol, erytromycyna hamują metabolizm GK.
Jednoczesne stosowanie GK z kwas acetylosalicylowym powoduje nasilone hamowanie syntezy prostaglandyn. Ponadto GK zwiększają klirens nerkowy kwasu acetylosalicylowego i obniżają jego stężenie we krwi - potencjalne zagrożenie zatruciem salicylanami po odstawieniu GK.