SYTUACJA :
Polska na przełomie XVI i XVII w. była Rz.P. Obojga Narodów. Struktura władzy w Rz. P. była dość przejrzysta. Na poziomie samorządu terytorialnego instytucje sprawowania władzy to sejmiki ziemskie i sądy podkomorskie. Na poziomie centralnym sejm walny złożony z trzech sejmujących stanów.
Sejm stanowił prawo.
Król stał na czele władz wykonawczych ( jakbyśmy dziś powiedzieli ), miał prawo mianowania urzędników ( ale nie może odwołać ).Do uprawnień monarchy należała polityka zagraniczna i teoretycznie dowództwo naczelne armii, z tym, że w praktyce armią zajmowali się hetmani.
Narodem politycznym była szlachta, jej uprawnienia : wolność osobista, monopol na posiadanie ziemi i władzy nad chłopami, możliwość artykulacji i reprezentacji swoich interesów poprzez instytucje państwa.
Chłopi i mieszczanie uważani byli za poddanych.
W czasach Piastów nikt nie pytał się o legalność sprawowania władzy. Piastowie byli postrzegani jako naturalni panowie i dziedzice tej ziemi.Jeśli nawet dochodziło do wyborów to w obrębie dynastii.
Możliwość wyboru monarchy pojawiła się przy powołaniu na tron Wł.Jagiełły. Wyglądało to w ten sposób, że Rada Królewska wskazywała kandydata, a zjazd szlachecki zatwierdzał. Z tym, że ze względu na dziedziczność tronu na Litwie kandydatami do tronu królewskiego wskazywanymi przez Radę i zatwierdzanymi przez szlachtę byli przedstawiciele domu Jagiellonów.
W 1572 zmarł bezpotomnie ostatni z Jagiellonów - Zygmunt August, nie uregulowawszy sprawy następstwa tronu i przed szlachtą stanęły nas. problemy :
1. zabezpieczyć pokój i porządek w kraju poprzez przestrzeganie prawa,
2. określić kto ma sprawować i władzę w czasie bezkrólewia
3. zwołać sejm mimo braku króla, na sejmie zaś należało miejsce elekcji, procedurę wyboru monarchy zaś po wyborze sprecyzować warunki umowy między władcą a poddanymi.
To wszystko odbywało się w toku walki o władzę między magnaterią a średnią szlachtą. Niemałą rolę odgrywały też konflikty religijne, bo i katolicy, i różnowiercy obawiali się, by powołanie nowego króla nie doprowadziło do uprzywilejowania jednej ze stron.
Jak to rozwiązano ?
1. W woj. powołano konfederacje do utrzymania porządku i prawa publicznego.
2. Ustanowiono tzw. sądy kapturowe, które miały za zadanie ścigać i skazywać wszelkiego rodzaju przestępców.
3. W Polsce już wtedy naród szlachecki podzielony był między dwie opcje wyznaniowe na katolików i kalwinów.
Trwały zażarte spory, kto powinien być interrexsem, czyli międzykrólem, ale te spory odłożono do zwołania sejmu konwokacyjnego. Sejm został zwołany przez jedyną działającą izbę - senat (wywodził się z Rady Stanu)
Na sejmie konwokacyjnym ( przyzywanym ) w 1573 uchwalono, że stanowisko interrexsa - naczelnika państwa w czasie bezkrólewia będzie sparwować prymas ( kompetencje : zwoływanie sejmu podczas bezkrólewia, przewodniczenie senatowi, nominacja nowowybranego króla, miejscem elekcji miała być wieś Kamień pod Warszawą. Miejscowość ta nie została wybrana przypadkowo, bo na Mazowszu było najwięcej mało wykształconej, ale za to gorliwie katolickiej szlachty
Powołanie prymasa na interrexsa mogło ułatwić wybór króla wygodnego dla magnaterii i katolików. Aby temu zapobiec na wniosek Jana Zamoyskiego ( przedstawiciela szlachty średniej ) elekcja miała być "viritim", czyli każdy szlachcic miał prawo osobiście uczestniczyć w elekcji. Marszałkiem został kalwinista - Jan Firllej.
W maju 1573 odbyła się elekcja, wybór padł na Henryka Walezego, brata króla fran.
Warunki, na zasadzie których król miał objąć panowanie dzieliły się na dwa rodzaje :
- tzw. artykuły henrykowskie - coś w rodz. konstytucji, czyli zobowiązania publicznoprawnego, które później monarcha elekcyjny miał poprzysiąc po wstąpieniu na tron ( niezmienne ),
- PACTA CONVENTA - zobowiązanie prywatnoprawne podpisywane przez każdego władcę elekcyjnego ( zależne od kandydata ).
ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE - monarcha zobowiązywał się do :
1. zwoływania sejmu co 2 lata na 6 tyg. ( można było częściej, ale nie żadziej ),
2. postanowienia konfederacji w-wskiej - swoboda wyznania,
3. zachowania poprzednich praw i przywilejów szlacheckich,
4. królowi dodano 16 senatorów rezydentów ( cały czas u boku króla ), bez których nie mógł podejmować ważnych decyzji ( wymieniali się kadencyjnie po 4 ),
! 5. szlachta miała prawo wypowiedzieć posłuszeństwo królowi w razie gdyby chciał niedotrzymywać swoich zobowiązań.
PACTA CONVENTA :
Henryk Walezy zobowiązywał się :
1. podnieść z upadku Akademię Krak (na koszt własny)
2. sprowadzić do Polski gaskońską piechotę ( z Fr. ), (na koszt własny)
3. zbudować flotę, (na koszt własny)
4. poślubienie siostry Zygmunta Augusta - Anny Jagiellonki ( 50-letnia ).
Gdy Walezy przybył do Polski zszokował wszystkich swym wyglądem ( wyperfumowany, kolczyki, koronki ).Walezy szokował też swoimi poczynaniami - bawił się do późna w nocy, całymi tygodniami leżał w łóżku i czekał na śmierć brata.
Panowanie Henryka Walezego nie trwało zbyt dł., bo już w czerwcu nas. roku, na wieść o śmierci brata, uciekł do Fr.(odziedziczył koronę franc.) Szlachta stanęła przed problemem kolejnego bezkrólewia.
II ELEKCJA
Szlachta stanęła wobec ponownego bezkrólewia. Tym razem na tron polski powołano Annę Jagiellonkę.
W 1575 doszło do rozdwojenia elekcji - część szlachty wybrała cesarza Maksymiliana II Habsburga, inna część na męża Anny Jagiellonki wybrała księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.
Zwyciężył Batory, który przybył do Polski wcześniej, Maksymilian zmarł natomiast Gdańsk, który nie uznał elekcji siłą został zmuszony do posłuszeństwa.
Poj. się poważniejszy problem w Inflantach, albowiem car moskiewski korzystając z kłopotu Batorego i wcześniejszego bezkrólewia , zajął Inflanty aż po rzekę Dźwinę. Było to przyczyną długoletniej wojny. Wojna dzieliła się na szereg kampanii i była prowadzona ze zmiennym szczęściem.
Król, żeby mieć pieniądze na wojnę , z jednej str. bez problemu zrzekł się swoich uprawnień sądowniczych, dzięki czemu mógł powstać sąd apelacyjny w postaci trybunału koronnego dla Polski i trybunału litewskiego.
W ręku króla i sądu sejmowego pozostawały takie sprawy jak : zdrada stanu i wykroczenia urzędników w służbie królewskiej.
Co więcej Batory chcąc mieć pieniądze na wojnę pomijał sejm, a odwoływał się bezpośrednio do sejmików, co utrwalało rodzaj decentralizacji.
W czasach Batorego RP zdobyła się na największy wysiłek militarny i na wojny moskiewskie wystawiła ok. 70 tys. żołnierzy. Wojna zakończyła się w 1582 rozejmem w Jamie Zapolskim : 10-letnim rozejmem i zwrotem RP Inflant i ziemi płockiej.
Co prawda Batory snuł b. ambitne plany, chciał pokonać Rosję, połączyć się z nią i w oparciu o zasoby Polski i Rosji rozprawić się z Turcją i uwolnić się od zależności lennej księstwo Siedmiogrodu, a może i całe Węgry .Na to jednak nie uzyskał, ani pieniędzy, ani poparcia.
Po śmierci Batorego również powstaje problem następstwa tronu i elekcji.Kandydatów było kilku :
- największą popularnością cieszyła się kandydatura "Piasta", - szczególnie taką kandydaturę forsował Kanclerz Wielki koronny hetman Jan Zamoyski,
- najpoważniejszym kontrkandydatem był Maksymilian Habsburg,
- Anna Jagiellonka upatrzyła sobie kandydaturę Zyzia (syn jej siostry Katarzyny Jagiellonki, żony Jana III Wazy , władcy Szwecji).
Szlachta przystała na Zyzia, bo uważano, że płynie w nim zacna krew jagiełłowa.
Zygmunt III Waza (1587 - 1632 ) został koronowany w 1587 przy poparciu Jana Zamoyskiego. Ten sam Zamoyski w bitwie pod Byczyną w 1587 zadał klęskę drugiemu kandydatowi Maksymilianowi.
ZYGMUNT III WAZA ( 1587-1632 )
Był on wychowany w duchu fanatycznego katolicyzmu. Imponowały mu wzorce monarchii absolutnej, szczególnie Habsburgów. Bardziej czuł się Szwedem niż Polakiem i Wazą, a nie Jagiellonem.
W I fazie swoich rządów odsunął od wpływów Jana Zamoyskiego, który przeszedł do opozycji.
Próbował odsprzedać koronę polską innemu z Habsburgów - Ernestowi .Rzecz cała się wydała.
Monarcha został postawiony przed tzw. sejmem inkwizycyjnym, gdzie zobowiązał się nie handlować tronem polskim i nieopuszczać kraju bez zgody stanów.
POLITYKA WAZÓW
Zygmunt III nie czuł się związany z tronem polskim, dlatego po śmierci swego ojca w 1596 wyprawił się do Szwecji mając przy tym poparcie stanów RP.
W Szwecji jednak nie utrzymał się zbyt dł., bo jako katolik nie zdobył sobie poparcia ludności szwedzkiej ( protestanci ).
Został zdjęty z tronu, korona została powierzona bocznej linii Wazów - księciu Karolowi Sudermańskiemu ( brat ojca ).
Zygmunt nie zrezygnował z korony szweckiej, mimo, że musiał uchodzić z tego kraju.
Aby uzyskać poparcie RP jako król szwedzki, przekazał Polsce Inflanty w 1600 ( Inflanty szweckie - Estonię ).
To stało się powodem wojny polsko-szwedzkiej toczonej ze zmiennym szczęściem w 1600-1605.
W 1605 Polska odniosła zwycięstwo pod wodzą Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem koło Rygi.
Jednak mimo tego zwycięstwa sytuacja monarchy nie była zbyt dobra, bo nie miał pieniędzy na zorganizowanie i wyekwipowanie silnej armii.
Zygmunt III wysunął program reform przewidujący utworzenie stałego, niezależnego od sejmu, skarbu i w oparciu o to stałej armii.Dążył też do tego, aby sejmy kończyły się uchwałami.
Monarcha miał poparcie polit. w pewnej grupie senatorów i magnatów tzw. regalistów, a także większości episkopatu.Poparcie episkopatu kupił sobie król polityką eliminowania innowierców z życia publicznego unią brzeską.
Przeciw królowi opowiedzieli się wybitni działacze stronnictwa egzekucyjnego - Jan Zamoyski, Mikołaj Zebrzydowski, Stanisław Żółkiewski, wspierani przez obóz protestantów i prawosławnych.
Do otwartego konfliktu nie dochodziło dokąd żył Jan Zamoyski. Po jego śmierci w 1605 izba poselska odrzuciła program reform królewskich, w odpowiedzi na to król zablokował ustawy wykonawcze do konfederacji warszawskiej i
W takiej sytuacji w 1606 doszło do tzw. rokoszu Zebrzydowskiego, pod hasłem obrony wolności i praw RP.
Niektórzy z rokoszu chcieli detronizacji króla, inni, bardziej umiarkowani, tylko nacisku.Za królem opowiedzieli się hetmani.
W 1607 doszło do bitwy pod Guzowem, gdzie wojska monarchy odniosły zwycięstwo nad rokoszanami, ale część magnatów nie biorąca udziału w rokoszu twierdziła, że król zwycięski będzie groźny, a pokonany - bezużyteczny. Doprowadzono więc do kompromisu, w wyniku którego król zachował swoją władzę, ale przyrzekł nie przeprowadzać reform, oraz wybaczył buntownikom.
Rokosz Zebrzydowskiego jest pierwszym symptomem rozdźwięku między libertatem a majestatem. Wtedy też po raz pierwszy pojawiło się hasło, że monarcha dąży do władztwa absolutnego - absolutium dominium i jeśli szlachta zgodzi się na zbyt wysokie podatki i zbyt silną armię, to armię niczym miecz "król rychło na karki poddanych obróci". Zwolenników szlachty nazywano popularystami, króla regalistami.
SPRAWA ROSJI
Tymczasem, niezależnie od wojny domowej, w Polsce miały miejsce inne wydarzenia. Początek XVIIw. to okres wyżu demograficznego, jeśli chodzi o populację szlachecką. Pojawił się więc problem zatrudnienia bądź posiadania dla młodzieży szlacheckiego pochodzenia. Tymczasem Rosja przeszła okres kryzysu. Po śmierci Iwana IV Groźnego i jego syna Fiodora - ostatnich Rurykowiczów, nastąpił kryzys dynastyczny połączony z kryzysem społ.-gosp.
Po objęciu tronu przez Borysa Godunowa, ujawniło się niezadowolenie chłopów z narzuconych im ograniczeń. Wystąpiła przeciw niemu też opozycja bojarska.
Wtedy w Polsce objawił się niejaki Dymitr (Samozwaniec), który obwieścił, że jest cudownie ocalonym dzieckiem cara ros., i że jeśli otrzyma wsparcie i odzyska należną mu koronę, to zaprowadzi w Rosji katolicyzm, a tych którzy mu pomogą sowicie wynagrodzi.
Dymitr uzyskał poparcie po cichu dworu królewskiego, a jawnie kilku wielkich magnatów polskich, min. wojewody sandomierskiego - Jerzego Mniszka, który wydał za Dymitra swą córkę Marynę.
Tłumy szlachty poparły roszczenia samozwańca i Dymitrowi udało się odebrać Moskwę 1604-1606.
Nie utrzymał się dł. u władzy, bo obaliło go powstanie ludowe. Bojarzy osadzili na tronie Wasyla Szujskiego.
Ale b. Szybko objawił się drugi Dymitr cudownie ocalony niczym pierwszy. Rozpoznała go sama Maryna.
II Samozwańcowi udało się opanować znaczne połacie Rosji, zagroził Moskwie. Na pomoc II Dymitrowi pospieszyły wojska dawnych rokoszan.
Wobec takiego obrotu spraw Szujski zwrócił się z prośbą o pomoc do Szwecji, co z kolei stało się powodem już oficjalnej wojny polsko-ros. 1609-1611.Zygmunt III był bowiem za interwencją w Moskwie, bo w podporządkowaniu sobie Moskwy widział środek do przywrócenia sobie korony szwedzkiej.
Kluczowym momentem tej wojny było zwycięstwo hetmana St. Żółkiewskiego w bitwie pod Kłuszynem ( 4.07.1610 ).Zajął on Moskwę, a tam bojarowie zaproponowali, aby carem ros. został Władysław, syn Zygmunta, oczywiście pod warunkiem przejścia na prawosławie, na co z kolei nie zgodził się Zygmunt, który chciał korony dla siebie.
Przewlekające się rokowania doprowadziły do tego, że w 1612 padł broniony przez Polaków Kreml, a w Moskwie koronowano na cara Mikołaja Romanowa ( 1613 ).
Po pewnym czasie doszło też do zmiany sojuszów, albowiem wrogiem Rosji stała się również Szwecja. W takiej sytuacji Rosjanie zdecydowali się na rozejm w Dywilinie ( 1619 ) mocą którego Wielkie Księstwo Litewskie odzyskało ziemię smoleńską, siewierską i czernihowską.
Warunki tego pokoju przeszły w tzw. pokój wieczysty w Polanowie w 1634 - zawarty już przez następcę Władysława IV .
STOSUNKI POLSKO-TURECKIE
W latach 20-tych doszło do skomplikowania sytuacji na kresach poł-wsch RP - Zygmunt III chcąc dochować sojuszu Habsburgom ( od 1618 ), którzy byli uwikłani w wojnę 30-letnią ( 1618-1648 ), posłał im na pomoc nieregularne oddziały Lisowczyków.
Lennik turecki, książę Siedmiogrodu - Gabor Bethlem razem z powstańcami czeskimi i węgierskimi obległ Wiedeń. I kiedy oblegał Wiedeń, na Siedmiogród spadł najazd Lisowczyków. Bethlem musiał zakończyć oblężenie by ratować Siedmiogród, który był lennem Turcji, co stało się przyczyną wojny.
Były i inne powody, a mian. nad Dnieprem, na Dzikich Polach mieszkała społeczność Kozaków. Byli to ludzie wolni, bitni, posiadali własną organizację wojskową, a w sezonie trudnili się napadami na tureckie wybrzeża Morza Czarnego, a na swoich łodziach potrafili dotrzeć nawet do przedmieść Konstantynopola. W odpowiedzi na to, często lennicy sułtana tureckiego, tzw. Tatarzy Krymscy najeżdżali na poł.-wsch. kresy RP.
Tak więc powodów do zadrażnienia nie brakowało.
Sytuację komplikował jeszcze fakt wypraw polskich magnatów na lenna tureckie w Mołdawii i Wołoszczyźnie.
Doszło do wojny z Turcją, gdzie w 1620 armia polska poniosła klęskę w bitwie pod Cecorą ( 28.IX.1620 ), gdzie zginął St.Żółkiewski.
1620.9.X. wyprawa turecka dotarła pod Chocim , gdzie opór stawił hetman Jan Karol Chodkiewicz i właśnie wtedy został zawarty pokój potwierdzający granicę polsko-turecką, gdzie str. polska zobowiązywała się do nieingerowania w sprawy Mołdawii i Wołoszczyzny.
SPRAWY POLSKO-SZWEDZKIE
Korzystając z zaangażowania Polski w sprawy poł.-wsch. Szwecja w 1617 wznowiła wojnę.
W 1622 armia szwedzka zajęła polskie Inflanty, aż po rzekę Dźwinę. Zawarto rozejm w Mitawie.
W 1626 Szwecja wznowiła wojnę przerzucając działania wojenne na tereny Prus Książęcych i Pomorza Gd.
Wojna przebiegała niepomyślnie i w 1629 zawarto ze Szwecją rozejm w Altmarku - Szwedzi :
- zatrzymali porty pruskie z wyj. Pucka, Gdańska i Królewca,
- zatrzymali też znaczną część Inflant na płn. od Dżwiny,
- uzyskali prawa do pobierania części ceł z handlu pols.
Rozejm został przedłużony w 1635, ale Szwedzi wycofali się z twierdz na wybrzeżu pruskim i zrezygnowali z pobierania ceł.
Były to już efekty polityki Zygmunta III, które nastąpiły . po śmierci w 1632.
Następca został wybrany bezkonfliktowo jego syn Władysław. Czuł się on przede wszystkim Wazą, spadkobiercą korony szwedzkiej, ale nie czuł się już tak gorliwym katolikiem, z tym że marzyła mu się wielka wojna z Turcją w wyniku której zdołałby na ziemiach odebranych Turcji utworzyć własną monarchię dziedziczną, a może nawet wzmocnić władzę w RP. Dlatego robił co mógł, aby sprowokować taką wojnę.