Pustynia - teren pozbawiony zwartej szaty roślinnej na skutek małej ilości opadów (do 100-150 mm), wysokich temperatur powietrza (średnie około 30°C, ekstremalne do 50°C - nocą dochodzi do 0°C najwyższa temperatura to 58°C) i znacznych ich amplitud.

Do 10% powierzchni pokrytej roślinnością - pustynia

10-50% powierzchni pokrytej roślinnością - półpustynia

Powstawanie pustyń

Z powstaniem pustyń gorących i suchych wiąże się zawsze ujemny bilans wodny na danym obszarze - możliwości potencjalnego parowania wielokrotnie przewyższają skąpe opady (występujące czasami wręcz raz na kilka lat). Niedostatek wody oznacza skąpą roślinność jak i niemożliwość wykształcenia się pozostających w sprzężeniu zwrotnym z roślinnością gleb. Niskie opady atmosferyczne uwarunkowane są:

- wpływem zimnych prądów morskich (nie występują opady; występują mgły)

Niektóre pustynie związane są z występowaniem zimnych prądów morskich, które u wybrzeży kontynentów schładzają zaległe nad nimi powietrze, nie dopuszczając do intensywnej kondensacji pary wodnej, co uniemożliwia skraplanie się jej i tym samym powoduje zanikniecie opadów. Do pustyń powstałych w związku z występowaniem zimnych prądów morskich należą: Atacama i Namib.

- barierami morfologicznymi (przeszkody typu pasma górskie zatrzymują wilgotne powietrze po jednej stronie) Pustynie mogą się również tworzyć w tzw. „cieniu opadowym”,po zawietrznej stronie gór na obszarach, gdzie panują suche wiatry lub na wybrzeżach, gdzie bryza morska, niosąca wilgotne powietrze, wyzwala wilgoć dopiero w głębi lądu.

- odległością od wielkich zbiorników wodnych (w miarę oddalania się od zbiornika powietrze niesie coraz mniej wilgoci). Gobi, Takla Makan, Kyzył-kum, Kara-kum [pustynie kontynentalne]

- czynniki klimatyczne - suchość klimatu jest rezultatem wytworzenia się pasa wysokiego ciśnienia w strefie około 30° szerokości geograficznej. Sporadycznie tylko pojawia się układ niżowy przynoszący deszcz. Przykładem powstałej z tej przyczyny pustyni jest np. Sahara. Wyróżnia się również pustynie lodowe w strefie polarnej (Antarktyda, Grenlandia, Arktyka).

Opady na pustyniach.

niskie sumy opadów odciskają wyraźne piętno na całym środowisku ziem półsuchych: warunkują stosunki wodne, zwłaszcza jeśli chodzi o wody powierzchniowe i płytsze poziomy wód podziemnych, wpływają na gleby, ograniczają rozwój roślinności i świata zwierzęcego.

Przy skąpych opadach niezmiernie istotny jest ich rozkład w ciągu roku. Bywa zaś on bardzo różnorodny, choć prawie zawsze występuje krótka, wyraźnie wyodrębniona pora wilgotna i znacznie dłuższa sucha.

Temperatury
Obszary półsuche znajdziemy zarówno w bezpośrednim sąsiedztwie równika, jak i sześć tysięcy kilometrów od niego. Cechą wspólną tych terenów są wysokie temperatury latem. Na obszarach półsuchych, podobnie jak na pustyniach, w miesiącach letnich panują upały. Różnice wprawdzie występują, ale nie są one zbyt duże.

Podział pustyń ze względu na ukształtowanie powierzchni:

- pustynie górskie

- pustynie wyżynne

- pustynie nizinne

Podział pustyń na podstawie klasyfikacji klimatyczno - regionalnej.

- pustynie lodowe (Grenlandia, Antarktyda)

- pustynie kontynentalne (Gobi, Takla Makan, Kyzył-kum, Kara-kum)

- pustynie obszarów strefy zwrotnikowej (Sahara, Wielka Pustynie Wiktorii)

- pustynie związane z zimnymi prądami morskimi -nadbrzeżne (Atacama - prąd peruwiańki, Namib - prąd benguelski)

Podział pustyń ze względu na materiał budujący:

1) pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi,

Ergi zazwyczaj powstają w wielkich kotlinach, do których piasek zwiewany jest ze wzniesień terenu. Działalność wiatru tworzy malownicze wydmy przemieszczające się wraz z kierunkiem wiatru. Przy przewadze wiatrów z jednego kierunku powstają tzw. barchany - łagodne po zawietrznej i strome po nawietrznej części wydmy.

2) pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha, playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior,

3) pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi,

4) pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał,

Hamada to pustynia skalista powstająca szczególnie na wzniesieniach - cały drobny materiał ulega wywianiu, zaś na miejscu pozostaje swoisty bruk kamienny. Obszar pocięty jest stromymi dolinami erozyjnymi.

5) pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym.

Ciągnący się kilometrami teren jest prawie idealnie płaski i pokryty kamiennym żwirem różnej grubości.

Wadi

Śladem po lepszych pod względem wody czasach są suche doliny zwane najczęściej wadi lub uedy. Latami pozostają suche, aby po życiodajnym deszczu gwałtownie i na krótko napełnić się wodą. Przy odrobinie "szczęścia" można więc i na środku pustyni utopić się rozbijając obóz na dnie takiej doliny.

Szoty i sebcha

Z żywiołem wody związane są także słone jeziora. Słone cały rok, nazywane szotami lub sebcha, jeziorami są tylko w porze opadów. Wypełniają duże obszarowo obniżenia terenu tworząc duże, płaskie przestrzenie pokryte skorupa solną.

Oaza

Miejsca starannie zaplanowanej gospodarki rolnej opierającej się na źródle (często artezyjskim) wody, która pozwala nawadniać roślinność. Wiele oaz to dziś całkiem spore miasteczka.

Występowanie pustyń

Pustynie i półpustynie kuli ziemskiej (bez pustyń lodowych) zajmują obszar około 31,4 mln km², co stanowi 22% powierzchni lądów. Za pustynie i półpustynie uważany jest tutaj obszar o skrajnie suchym klimacie (poniżej 200 - 250 mm nieregularnych opadów rocznie i znacznie wyższych możliwościach potencjalnego parowania). Sieć rzeczna jest w zaniku, widać wyraźnie suche doliny rzeczne - zwane uedy lub wadi, czasami przez tereny pustynne przepływają rzeki tranzytowe np. Nil. Gleby często są zasolone lub pokryte skorupami solnymi. Rolnicze wykorzystanie gleb możliwe jest jedynie przy zastosowaniu skomplikowanych systemów nawodnień w rejonach oaz. Na pustyniach żyje tylko około 4% ludności świata, a pod uprawy rolne wykorzystywane jest do 3% ich powierzchni.

Pustynnienie

Półpustynia - teren o bardzo skąpej roślinności, pokrywającej od 10 do 50% powierzchni. Występują tu gatunki przystosowane do warunków dotkliwej suszy - podobnie jak w obszarach pustynnych są to suchorosty i sukulenty. Obszary półpustynne występują głównie w strefach brzeżnych pustyń.

Roślinność jest uboga, ale wiele roślin przystosowała się do tak skrajnych warunków klimatycznych, poprzez skrócenie okresu wegetacyjnego na okres pory deszczowej, gromadząc wodę (tzw. sukulenty) czy wydłużając system korzeniowy, tak by sięgał do zasobów wody podziemnej na znacznych głębokościach. Roślinność taka nie zajmuje jednak więcej niż 10% powierzchni. Większe płaty roślinność występują w oazach.

Pustynie właściwe występują głównie w strefie zwrotnikowej: w Afryce północnej i południowej, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Południowej i centralnej Australii, a także w strefie podzwrotnikowej, np. w Azji Środkowej czy Ameryce Północnej.

FORMACJA PUSTYNNA- typowe dla niej są kserofity (suchorosty). Roślinność występuje głównie w oazach. Przedstawicielami tej formy są suche ostre trawy, kolczaste i liczne sukulenty (gatunki suchoroślowe): w Afryce aloesy, w Ameryce kaktusy i opuncje. Spotyka się też rozchodniki, drzewa butelkowe, tamaryszki, akacje i palmy daktylowe. W czasie rzadkich bardzo obfitych opadów roślinność rozrasta się bardzo szybko i szybko gnije (efemerydy).

Roślinność pustyń to kserofity, czyli rośliny przystosowane do gromadzenia pobranej wody oraz efemerydy, czyli rośliny przystosowane do odbywania całego cyklu życiowego nieregularnie, w krótkim okresie sprzyjających warunków. Zwierzęta pustyń potrafią np. wykorzystywać wodę skroploną w czasie chłodnych nocy.

Typ pustyni		Nazwa lokalna	Charakterystyka	Objaśnienie	Roślinność	Przykłady
Pustynie obszaru górskiego i wyżynnego
kamienista	hamada (arab.)		powierzchnia pokryta blokami skalnymi, porozcinana dolinami okresowych rzek, brak piasku, pyłów	obrywanie bloków skalnych wskutek wysokich dobowych amplitud temperatury (wietrzenie fiz.), gruz skalny ulega szlifowaniu, drobniejsze okruchy wywiewa wiatr	kolczaste suchoroślna, występujące tylko w szczelinach skalnych i wąwozach	Al-Hamada, Al-Hamra (Libia), płaskowyż Ustiurt
żwirowa	serir, azrir (arab.) gobi (mong.) reg (irań.)		płaski obszar pokryty obtoczonymi drobnymi kamieniami i żwirem, zwykle barwy czerwonawej	materiał pochodzi z wietrzenia skał i nanosów rzecznych; wiejące wiatry wygładzają okruchy skalne i wywiewają drobniejsze ich części	występuje głównie w dolinach wypełnionych piaskami	Gobi Mongolska (Azja Centralna), Pustynia Simpsona (Australia), Ałaszan (Azja Centralna)
Pustynie występujące na nizinach
piaszczysta	kum, barchan (tur.) erg, tomahawk (arab.) szamo (chin.) elsiun (mong.)		obszar piaszczysty z licznymi wzniesieniami w postaci ruchomych wydm	rozległe obniżenia terenu wypełnione piaskami pochodzenia rzecznego i morskiego; piaski podlegają stałemu przemieszczaniu przez wiatr	w obniżeniach międzywydmowych (woda łatwo wnika w piaski, co hamuje parowanie)	Wielki Erg Zachodni, Wielki Erg Wschodni (pn. Sahara), Wielka Pustynia Piaszczysta (Australia), Kara-Kum(Azja)
pylasta	Takyr (turkmeń.) szott, sebka, sabcha (arab.) kewir (iran.) sor, szor (turec.)		niewielka powierzchnia w czasie suszy pokryta spękanym iłem, z wytrąceniami wapienia, gipsu, soli kuchennej, po epizodycznych deszczach zmienia się w trzęsawisko	środkowa część kotliny wypełniona osadami ilastymi przyniesionymi przez wiatr oraz wody okresowel płytko zalegające wody gruntowe ulegają wysychaniu, dochodzi do wytrącenia soli	brak pokrywy roślinnej	niewielkie obniżenie w obrębie innych rodzajów pustyń np. Szatt al Dżarid (Tunezja), Szatt Malghigh (Algieria), Dasht-e Kawir (Wyż. Irańska), Minbułak (Kyzył-Kum)

Zamieszczona poniżej mapka przedstawia rozmieszczenie pustyń na świecie.

 

a) Rozpoznaj nazwy ważniejszych pustyń świata oznaczonych numerami:

1 - ..............................

2 - ..............................

3 - ..............................

4 - ..............................

5 - ..............................

b) wymień przynajmniej dwa czynniki wpływające na powstanie pustyń

.................................................................................................................................................

c) wymień rodzaje pustyń występujących na kuli ziemskiej:

.................................................................................................................................................

---