Procesy górotwórcze

Niegdyś uważano, że góry są nie tylko niebezpieczne lecz także tajemnicze. Jednak \v ostatnich dwudziestu latach rewolucyjna teoria o ruchu płyt tektonicznych rozwiązała zagadkę kształtowania się powierzchni Ziemi

Góry tworzą się w wyniku wybuchów wulkanów lub na skutek działania ol­brzymiego nacisku bocznego, który wypiętrza oraz przemieszcza płaskie masy skalne. Zjawiska takie można zaobserwować w rejonach aktywnych sejsmicznie czyli na krawędziach płyt tektonicznych tworzących skorupę ziemską.

Góry wulkaniczne

Na krawędziach oddalających się od siebie płyt tektonicznych, w głębinach oceanów powstają góry wulkaniczne. W miarę rozsuwania się płyt, wrząca magma (płynna skała) wydostaje się na powierzchnię skorupy ziemskiej, by po zastygnięciu wypełnić powstającą szczelinę.

Magma zastyga na dnie morza w postaci wysokiego stożka, który wypiętrzony ponad powierzchnię wody tworzy wyspę.

W miejscu, gdzie dwie płyty zderzą się ze sobą, krawędź jednej z nich zostaje wepchnięta pod drugą, a na granicy powstaje rów oceanicz­ny. Warstwa skal, która znajduje się w głębi ziemi topi się i w postaci magmy wydobywa się na powierzchnię, ostatecznie dając początek łańcuchom wysp wulkanicznych takich jak wyspy Pacyfiku — w Japonii, Indonezji czy na Filipinach.

Zdarza się, że magma nie tworzy wulkanu tylko wypiętrza się pod powierzchnią ziemi w postaci wzniesienia — tzw. kopuły granitowej. Czarne Wzgórza Dakoty w Sta­nach Zjednoczonych są dobrym przykładem tego typu granitowych ostańców, które naj­dłużej opierają się niszczącej sile wietrzenia.

Najdłuższe i najpotężniejsze łańcuchy górs­kie świata, takie jak Himalaje, Andy, Góry Skaliste czy Alpy to sfałdowane masy skalne, utworzone w wyniku wypiętrzenia zgroma­dzonych na dnie prehistorycznych oceanów materiałów osadowych. Część skał osadowych powstała na dnie płytkich mórz z gliny, piasku oraz mułu naniesionego przez rzeki. Na więk­szej głębokości, ze szczątków żywych orga­nizmów, uformowały się skały wapienne. Szczątki te przetrwały w postaci skamielin.

Góry fałdowe

Osadzające się przez 100 min lat na dnie mors­kim materiały utworzyły warstwę grubości dziesiątek kilometrów. Pod wpływem tego gigantycznego ciężaru dno morskie stopniowo osiadło i powstał zbiornik zwany geosynkliną. Początkowo naukowcy byli zdania, że w miarę zapadania się, osadowe warstwy skał sfałdowały się i po wypiętrzeniu utworzyły góry.

Obecnie jednak większość specjalistów skłania się ku teorii, iż fałdowanie jest efektem nacisku spowodowanego ruchem płyt tektonicznych.

Płyty przesuwają się jedynie o kilka centy­metrów rocznie. Jednak, gdy tak olbrzymie masy lądu zderzą się ze sobą, skały na obrze­żach płyt zarówno na lądzie jak i te osadowe z dna oceanu są wypychane ku górze tworząc łańcuchy górskie.

Towarzyszące ruchom płyt tektonicznych wysokie temperatury i olbrzymie ciśnienie osłabiają i deformują wiele warstw skalnych. Masy skał, elastyczne jak plastik, formują wielkie fałdy. Warstwy odporniejsze na de­formację pękają i kruszą się. W trakcie proce­sów górotwórczych, pod wpływem wysokiej temperatury, tuż pod powierzchnią skorupy ziemskiej tworzy się magma. Stygnąca magma formuje twardy granitowy rdzeń pod miększymi warstwami fałdów.

Stare góry fałdowe, ostatecznie uformowa­ne, jednak nie zniszczone jeszcze przez erozję, są żywym dowodem na kolizje prehistorycz­nych kontynentów. Na przykład góry północno-wschodniej części Ameryki Północnej, wschodniej Grenlandii, zachodniej Irlandii i Szkocji oraz góry Norwegii i Szwecji pow­stały w jednym momencie jako efekt zderzenia Ameryki Północnej i Europy i połączenia ich w jeden wielki ląd.

Z czasem, około 100 milio­nów lat temu, ten gigantyczny masyw górski został rozczłonkowany przez tworzący się Ocean Atlantycki. Fałdy są dobrze widoczne w terenie górzystym na urwiskach i ścianach skalnych.

Najprostsze ich formy to synklina (wklęsła część fałdu) i antyklina (wypukła część fałdu). Niektóre fałdy przechylają się formując fałdy obalone. Oderwane od podłoża przeniesione o wiele kilometrów fałdy to płaszczowiny.

Pod wpływem przemieszczania się płyt tektonicznych niektóre masy skalne pękają i tworzą długie szczeliny (uskoki).

Bloki skalne przesuwają się względem siebie, niektóre wy­pychane są ponad pozostałe wzdłuż uskoków i dają początek górom zrębowym takim jak np. Sierra Nevada w Kalifornii. Zdarza się rów­nież, że skała ograniczona z dwóch stron przez mniej więcej równoległe pęknięcia zostaje wy­niesiona w górę i wyraźnie odcina się od ota­czającego terenu swymi pionowymi zrębami

^ Klasyczny stożek wulkaniczny, malowniczy element krajobrazu, powstaje na skutek

długotrwałej erupcji popiołów, skał piroklastycznych i ciekłej lawy.

^Gigantyczne pasma gór fałdowych powstają na styku płyt tworzących skorupę ziemską.

Wypiętrzone masy skalne górują tysiące metrów nad poziomem morza.

^ Pod wpływem silnego nacisku wierzchnie warstwy skały nie fałdują się, lecz pękają. Powstały uskok stromo wznosi się ponad równinę

LITERATURA:

Świat wiedzy:

Planeta Ziemia 9 — WĘDRÓWKA KONTYNENTÓW

Planeta Ziemia 23 — SKAŁY I KRAJOBRAZ

---