Powstanie i budowa geologiczna Sudetów

Sudety wraz z Przedgórzem zostały sfałdowane w orogenezie waryscyjskiiej (jedynie ich wschodnia część mogła być zaangażowana tektonicznie we wcześniejszej orogenezie – kaledońskiej). W mezozoiku i trzeciorzędzie cały obszar bloku dolnośląskiego uległ zrównaniu i dopiero podczas głównych ruchów orogenezy alpejskiej Sudety zostały wypiętrzone. Sudety są typowymi górami zrębowymi, zbudowanymi głównie ze skał magmowych i metamorficznych.

Podprowincja sudecka obejmuje góry, pogórza i odcięte od nich uskokiem, ale wykazujące taką samą budowę geologiczną przedgórze. Wszystkie te jednostki regionalne wchodzą w skład obrzeżenia prowincji Masywu Czeskiego i w granicach Polski obejmują ok. 9,3 tys. (9335) km2 (3% powierzchni kraju). Budowa geologiczna Sudetów jest bardzo urozmaicona, składają się na nią prekambryjskie skały metamorficzne (Góry Sowie, Góry Orlickie, Masyw Śnieżka), sfałdowane skały osadowe z ery paleozoicznej (Góry Kaczawskie, Góry Bardzkie i znaczna część Sudetów Wschodnich), młodopaleozoiczne intruzje granitowe bloku łużycko-karkonoskiego oraz Ślęży, Strzelina i Strzegomia na Przedgórzu Sudeckim, permskie porfiry i melafiry Gór Kamiennych oraz Wałbrzyskich w Sudetach Środkowych, płytowo zalegające kredowe piaskowce Gór Stołowych, wreszcie trzeciorzędowe bazalty. Rzeźba podprowincji związana jest nie tylko z różną odpornością wymienionych skał, ale przede wszystkim z trzeciorzędowymi dyslokacjami tektonicznymi, które zrównany, stary blok lądowy przekształciły w góry zrębowe o wysokościach od 700 do 1602 m n.p.m., porozdzielane zapadliskowymi lub denudacyjnymi kotlinami. W granicach Polski wyróżniamy 5 makroregionów, znajdujących swoje przedłużenie częściowo po stronie czeskiej. Są to: Przedgórze Sudeckie, Pogórze Zachodniosudeckie, Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe i Sudety Wschodnie, a w obrębie tych jednostek 30 mezoregionów, co świadczy o bardzo dużym zróżnicowaniu wewnętrznym podprowincji.
Przedgórze Sudeckie do schyłku oligocenu stanowiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sudetów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku północo-zachód-południowo-wschód i amplitudzie pionowego przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską (zresztą wewnętrznie bardzo zróżnicowaną) i część przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kilkoma twardzielcowymi wzniesieniami.

Przedgórze Sudeckie dzieli się na 7 następujących mezoregionów: Wzgórza Strzegomskie (granitowa intruzja w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicznych, przebita przez żyły trzeciorzędowych bazaltów, które tworzą kulminację tych wzgórz), Masyw Ślęży (twardzielec granitowo-gabrowy, otoczony niższymi grzbietami zbudowanymi ze skał metamorficznych, w tym serpentynitu i magnezytu), Równina Swidnicka (skały metamorficzne i granit z pokrywą utworów pylastycznych na których występują urodzajne gleby), Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie (różne skały krystaliczne i metamorficzne, wśród których na szczególną uwagę zasługuje pionowa intruzja granitów; miejscami występuje koalinowa zwietrzelina skał podłoża, w obniżeniach zaś trzeciorzędowe iły; zachowało się także częściowo pokrycie piaskami i glinami czwartorzędowymi), Obniżenie Podsudeckie (wypełnione ilastymi osadami trzeciorzędowymi oraz plejstoceńskimi z okresu deglacjacji zlodowacenia środkowopolskiego), Obniżenie Otmuchowskie (zapadlisko tektoniczne, rów wypełniają utwory trzeciorzędowe, na których zalegają plejstoceńskie osady rzeczne) oraz Przedgórze Paczkowskie (zbudowane z granitów, po stronie polskiej na powierzchni zalegają żwiry i piaski z okresu deglacjacji zlodowacenia środkowopolskiego). Przedgórze Sudeckie pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do lessu utwory pyłowe, na których powstały dosyć urodzajne gleby brunatnoziemne, co sprawia, że jest to region rolniczy z niewielkimi płatami leśnymi na wyższych wzniesieniach. W związku z eksploatacją surowców skalnych rozwinęło się kilka ośrodków miejsko-przemysłowych.

Pogórze Zachodniosudeckie ciągnie się od okolic Drezna w Niemczech po okolice Wałbrzycha w Polsce. Od Przedgórza Sudeckiego oddzielone jest uskokiem. W zrębowym bloku sudeckim wyodrębnia się część północno-zachodnią, która pod względem krajobrazowym jest wyżyną, zbudowaną z różnych skał paleozoicznych i mezozoicznych, osadowych i krystalicznych, osiągających wysokość od 200 m do ponad 500 m n.p.m.

Polska część Pogórza Zachodniosudeckiego zajmuje powierzchnię około 2,6 tys. km2 i została podzielona na 4 mezoregiony: Obniżenie Żytawsko-Zgorzelskie (zapadlisko tektoniczne wypełnione trzeciorzędowymi osadami jeziornymi z grubymi pokładami węgla brunatnego, pagóry bazaltowe), Pogórze Izerskie (zbudowane z granitoidów batolitu izersko-karkonoskiego z otoczką skał metamorficznych; po stronie czeskiej występują młodotrzeciorzędowe intruzje wulkaniczne), Pogórze Kaczawskie (niecka geologiczna, wypełniona utworami cechsztynu, triasu i kredy, które tworzą charakterystyczne kwesty), Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie (zbudowany z różnorodnych skał paleozoicznych i częściowo mezozoicznych)

Sudety Zachodnie. Ich budowa geologiczna jest bardzo charakterystyczna: środkową część tworzy wielki batolit granitowy, związany z orogenezą hercyńską, w otoczce mniej lub bardziej zmetamorfizowanych paleozoicznych serii skalnych, przy czym na północnej peryferii regionu występują kaledońskie struktury fałdowe Gór Kaczawskich. Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania starych struktur, odsłonięcia granitoidów i selektywnego wypreparowania bardziej odpornych partii skalnych, które tworzą mniej lub bardziej wysokie formy wypukłe. Trzeciorzędowe dyslokacje wypiętrzyły nierównomiernie część środkową regionu w postaci grupy górskiej Karkonoszy, wznoszących się na znacznej powierzchni ponad 1400 m n.p.m. Inne części Sudetów Zachodnich nie osiągają wysokości 1000m lub ją nieco przekraczają.

Mezoregiony Sudetów Zachodnich: Góry Izerskie ( zbudowane z granitoidów batolitu izersko-karkonoskiego z otoczką skał metamorficznych; po stronie czeskiej występują młodotrzeciorzędowe intruzje wulkaniczne; w zmetamorfizowanych utworach gór występują żyły kwarcu i półszlachetne minerały ozdobne), Góry Kaczawskie ( krystaliczne wapienie kambryjskie, kwarcyty, łupki i różne skały pochodzenia wulkanicznego – profiry oraz keratofiry), Kotlina Jeleniogórska (wypreparowana w granitach batolitu izersko-karkonoskiego, tworzących izolowane garby i kopuły), Karkonosze ( główne pasmo zbudowane z granitów batolitu izersko-karkonoskiego; część czeska bardziej zróżnicowana geologicznie – zmetamorfizowane skały prekambryjskie i paleozoiczne), Rudawy Janowickie (zbudowane ze skał, które wytworzyły się na kontakcie intruzji granitowej i jej otoczki paleozoicznej, dlatego też odznaczają się dużym urozmaiceniem mineralogicznym i występowaniem kruszców, m.in. żelaza i ołowiu, ale już wyeksploatowanych).

Sudety Środkowe pod względem geologicznym stanowią nieckę, której oś przebiega zgodnie z ogólnym kierunkiem Sudetów – z północno-zachodu na południowo-wschód. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkunastometrowej grubości płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej, która objęła środkową część Masywu Czeskiego i wtargnęła w nieckę środkowosudecką. W permie (cechsztynie) nastąpiły warstwowe i żyłowe intruzje magmy, z której powstały odporne na denudację porfiry, budujące izolowane wzniesienia Gór Wałbrzyskich i pasmo Gór Kamiennych. We wschodniej części Sudetów Środkowych paleozoiczne struktury fałdowe dały początek Górom Bardzkim, zaś trzeciorzędowe zapadlisko tektoniczne, uwarunkowało powstanie Kotliny Kłodzkiej. Obrzeże niecki tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki Gór Sowich na północno-wschodzie oraz Gór Orlickich i Bystrzyckich na południowo-zachodzie. Na tym podłożu zalegają wypełniające nieckę utwory dewonu, karbonu produktywnego i permu, zaś najmłodszą formacją przedstawiają kredowe piaskowce ciosowe, z których zbudowane jest inwersyjne pasmo Gór Stołowych. Występujące w spodzie niecki mało odporne utwory karbońskie wyłaniają się na jej brzegach, tworząc pasy subsekwentnych obniżeń śródgórskich, do których należy Brama Lubawska i Obniżenie Nowej Rudy.

Sudety Wschodnie mają odmienną budowę geologiczną niż dwóch poprzednich części tych gór. Główny blok na wschodzie stanowią tu zrównane fałdy herecynidów, złożone ze skał dewońskich i karbońskich, przy czym południkowy kierunek tych fałdów jest prawie prostopadły do trzeciorzędowych uskoków, które wypiętrzyły Sudety w postaci dzisiejszej. Zachodnia część Sudetów Wschodnich, obejmująca najwyższe masywy Śnieżnika i Pradziada, zbudowana jest ze skał metamorficznych – gnejsów i łupków krystalicznych.

Podział Sudetów Wschodnich na mezoregiony przedstawia się następująco: Góry Złote (sjenity w części północno-zachodniej oraz gnejsy, granity, wapienie i łupki krystaliczne, a także bazalty w części południowo-wschodniej; z tego względu ich formy grzbietowe są dobrze zaakcentowane, a zbocza strome), Masyw Śnieżnika ( zbudowany z gnejsu, główną kulminację tworzy wzniesiona ponad górną granicę lasu kopuła samego Śnieżnika, od której odchodzą w 5 kierunkach niższe odgałęzienia. W dolinie Kleśnicy występują w skałach metamorficznych soczewy wapienia krystalicznego (marmuru), w których powstały piękne jaskinie) oraz Góry Opawskie.

Cały górotwór Sudetów ma złożoną i różnorodną budowę geologiczną, obejmującą formacje skalne od prekambru po czwartorzęd.