Władza taka relacja między jednostkami, w której istnieje prawdopodobieństwo, że jedna z nich przeprowadzi swoją wolę nawet mimo oporu drugiej.

Polityka w szerszym rozumieniu każdy rodzaj samodzielnej działalności kierowniczej.

Polityka w węższym rozumieniu kierowanie lub wywieranie wpływu na kierowanie związkiem politycznym (w dobie współczesnej - państwem).

Socjologiczna definicja nowoczesnego państwa może ostatecznie odwoływać się tylko do specyficznego (choć nie jedynego) środka, który właściwy jest państwu (tak jak i każdemu związkowi politycznemu): do przemocy fizycznej.

Państwo taka wspólnota ludzka, która w obrębie określonego terytorium rości sobie z powodzeniem prawo monopolu na wywieranie prawomocnej przemocy fizycznej.

Polityka dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy czy to między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami, jakie ono obejmuje.

„Kto uprawia politykę, ten dąży do władzy, władzy rozumianej jako środek w służbie innych celów (idealnych lub egoistycznych) lub do władzy dla niej samej, po to, by rozkoszować się uczuciem prestiżu, jakie ona daje”.

Państwo to oparty na środkach prawomocnej przemocy stosunek panowania ludzi nad ludźmi. Aby mogło istnieć, ludzie poddani panowaniu muszą podporządkować się autorytetowi, jaki przypisują sobie ci, którzy panują. Kiedy i dlaczego to czynią? Jakie są wewnętrzne podstawy uprawomocnienia tego panowania?

Wewnętrzne uprawomocnienia (podstawy prawomocności panowania):

• panowanie legalne panowanie na mocy wiary w ważność legalnego ustanowienia i uzasadnionej poprzez racjonalnie utworzone reguły „kompetencji” rzeczowej (na mocy nastawienia na posłuszeństwo w wypełnianiu wynikających z ustanowienia obowiązków)

• panowanie tradycyjne autorytet tego, co „bezpowrotnie minione”: obyczaju uświęconego szacunkiem jakim cieszył się od niepamiętnych czasów oraz wynikającym z przyzwyczajenia nastawieniem, by go przestrzegać (np. książę patrymonialny dawnego typu)

• panowanie charyzmatyczne autorytet niecodziennego, osobistego daru łaski (charyzmy), całkowicie osobiste oddanie oraz osobiste zaufanie do objawień, bohaterstwa lub innych właściwości przywódczych jednostki (np. wybrany wódz wojenny, władca plebiscytowy, wielki demagog)

Formy legitymizacji władzy:

• legitymizacja legalna prerogatywy władcze związane z daną pozycją, a także procedury rekrutacji osób zajmujących tę pozycję są ściśle określone przez prawo

• legitymizacja tradycyjna tutaj też władza znajduje swoje umocowanie w regułach, ale nie przepisach prawnych, lecz raczej odwiecznych, powszechnie przyjmowanych, usankcjonowanych swoją trwałością sposobach wyłaniania i realizowania władzy (np. władza dynastycznego monarchy)

• legitymizacja charyzmatyczna oparcie władzy nie na ogólnych regułach (prawnych czy zwyczajowych) lecz na moralnych, intelektualnych lub organizatorskich walorach jednostki; charyzma - zdefiniowanie i zinterpretowanie pewnych zdolności, talentów czy umiejętności jednostki jako niezwykłych, wręcz ponadludzkich

Weberowski trójpodział form legitymizacji ma charakter pewnych konstruktów jednostronnych i przerysowanych (jak mówił Weber - typów idealnych). W realnych sytuacjach społecznych różne formy legitymizacji mogą się na siebie nakładać i tym samym wzmacniać wzajemnie.

Przykład: przepisy prawne mogą kodyfikować i sankcjonować odwieczne tradycje, a na to nałożyć się może jeszcze osobista charyzma monarchy.

Trzy typy panowania:

• władza legalna (racjonalna) oparta na naszych przekonaniach, wyborach

• władza tradycyjna oparta na przekonaniu, że tak było zawsze, oddziaływanie tradycji

• władza charyzmatyczna oparta na wierze, mocy, charyzmie

Dla socjologii polityki najważniejsza jest analiza zależności pomiędzy władzą a jej legitymizacją. Głównym pojęciem jest panowanie, które wynika z siły ekonomicznej i wiąże się z wydawaniem rozkazów. Panowanie jest więc relacją między rządzącym, a rządzonym, możnością wydawania rozkazów (władca narzuca swoją wolę w drodze wiążących rozkazów) i nie jest wynikiem posiadania siły lecz opiera się na autorytecie władzy; panowanie zakłada, że ten, któremu zostało wydane polecenie, wykona je.

Weber wyróżnił trzy typy panowania:

• legalne istnienie władzy i jej zakres są zależne od ustanowionych norm prawnych; kompetencje panującego są określone prawnie; rządzeni są wolnymi obywatelami winnymi posłuszeństwo prawu, a nie władcy

• tradycyjne wiara poddanych, że panowanie opiera się na tradycji (rodzina panująca posiadała, posiada i będzie posiadać władzę; władcy to panowie, poddani to słudzy); gdy władca narusza tradycję naraża legalność własnej władzy (tradycja legitymizuje władzę, ale także ją ogranicza); typy panowania tradycyjnego:

• patrymonializm odpowiedni słudzy odpowiadają danej dziedzinie życia

• sułtanizm pełny nieskrępowany despotyzm - uwolnienie się władcy od ograniczeń tradycyjnych (system despotyczny opiera się na wojsku i popada w uzależnienie od niego)

• charyzmatyczne opiera się na cechach władcy i wierze poddanych w „magiczne” właściwości przywódcy, wódz ma do spełnienia misję, w imię której poddani muszą mu być posłuszni; typy przekazywania władzy:

• następca musi spełnić określone kryteria

• poprzedni wódz wyznacza następcę

• zwolennicy wodza lub najważniejsi uczniowie wyznaczają następcę

Weber twierdził, że organizacje stają się coraz bardziej racjonalne, tzn. podporządkowują swoją działalność instrumentalnej efektywności: dążeniu do uzyskania jak największych rezultatów w możliwie jak najmniej kosztowny sposób. Służy temu odpowiednie konstruowanie pozycji społecznych i związanych z nimi ról, a także odpowiednie kształtowanie stosunków społecznych między pozycjami. Organizacje społeczne przybierają więc coraz częściej szczególną postać, którą Weber określił mianem biurokracji.

Weber skonstruował typ idealny organizacji biurokratycznej, czysty model, który w rzeczywistości nigdy w takiej postaci nie występuje. To właśnie powszechne odstępstwa od modelu prowadzą do nieskuteczności, dysfunkcjonalności i wadliwości działania, które są źródłem potocznego potępiania biurokracji. Tym więc, co jest w istocie krytykowane, jest nie tyle sama biurokracja, ile patologia biurokracji.

Właściwości biurokracji w czystej, idealnej formie:

• „urzędy” czy „stanowiska” są rozlokowane hierarchicznie, a hierarchia ma charakter wieloszczeblowy (występuje „drabina biurokratyczna”)

• występuje daleko posunięta specjalizacja i podział funkcji - każdy urząd ma wyraźnie określony podział kompetencji w stosunku do potencjalnych adresatów swoich decyzji (niższych urzędników i petentów)

• całkowita depersonalizacja stosunków pomiędzy urzędnikami i pomiędzy urzędnikami, a petentami - stosunki te mają być pozbawione elementów osobistych, intymnych, emocjonalnych i koncentrować się wyłącznie na sprawie będącej przedmiotem postępowania; wszystko powinno się toczyć według kryteriów uniwersalistycznych

• wymóg, aby rekrutacja na stanowiska urzędnicze była prowadzona według kryteriów uniwersalistycznych, a nie partykularystycznych (brała pod uwagę tylko talenty, umiejętności, wiedzę fachową itp.)

• regularne, z góry ustalone kryteria i procedury awansowe

• wymóg, aby urzędnicy otrzymywali ustalone z góry wynagrodzenie, związane tylko z rodzajem urzędu, jaki pełnią; wszelkie gratyfikacje dodatkowe muszą być przyznawane zgodnie z ustalonymi z góry zasadami i kryteriami

• pisemna forma wszelkich czynności (także taśma magnetofonowa, dyskietka komputerowa, nagranie video); ważne jest, aby wszystko zostało zarejestrowane (rejestracja jest niezbędna do kontroli)

Najczęstsze schorzenia biurokracji:

• linie zależności pionowej mogą nie być ściśle przestrzegane

• kompetencje mogą być nadużywane lub wyznaczane luźno i nieprecyzyjnie

• nepotyzm, korupcja lub frakcyjność mogą podważać zasadę depersonalizacji i uniwersalności procedur

• rekrutacja na stanowiska może następować na niemerytorycznych, partykularnych zasadach

• wynagradzanie i premiowanie urzędników może być terenem znacznej arbitralności

• urzędnicy mogą maskować i nadawać anonimowość swoim działaniom przez unikanie ich rejestracji i dokumentacji

Dysfunkcjonalne konsekwencje biurokracji działającej zgodnie z założeniami:

• nadmierna specjalizacja skutkuje zawężeniem perspektywy

• sztywność procedur uniemożliwia uwzględnienie przypadków/sytuacji nietypowych

• inercja procedur uniemożliwia adaptację do nowopowstających sytuacji

• wyuczona bezradność i pasywność w obliczu decyzji ryzykownych i nierutynowych

• przesunięcie celów - nadanie samym procedurom rangi wartości autotelicznej, a nie tylko instrumentalnej

• fenomen myślenia grupowego - nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji

• syndrom „Paragrafu 22” - mnożenie szczegółowych, nieskoordynowanych, a nawet wzajemnie sprzecznych przepisów

• konserwatyzm, rytualizm i opór przeciwko innowacjom

• tendencja do oligarchizacji - opanowywania kontroli nad organizacją przez niewielkie, często nieformalne grono

• zagrożenia antyhumanistyczne - uprzedmiotowienie (reifikacja) administrowanych zbiorowości ludzkich

Zasady budowy organizacji biurokratycznej:

• ciągłość organizacyjna funkcji (jednostka może odejść, ale instytucja funkcjonuje nadal)

• ścisły podział zadań i działań

• hierarchiczna organizacja stanowisk (każdemu stanowisku odpowiadają określone prawa i obowiązki)

• techniczny sposób kierowania (standaryzowane, pisemne rozkazodawstwo)

• brak własności do rzeczowych zasobów

• pisemna forma komunikowania

• zasady zatrudniania i pracy ludzi:

• członkowie organizacji są osobowo i formalnie wolni

• hierarchia w zakresie uprawnień i obowiązków

• podział kompetencji dotyczących pracy

• organizacja ma swobodę w doborze kandydatów, a oni w przyjmowaniu stanowisk i podpisywaniu kontraktów o pracę

• pracownicy otrzymują wynagrodzenie zależne od stanowiska

• organizacje zapewniają swym członkom możliwość kariery w postaci nabywania nowych kwalifikacji i awansu na lepiej płatne stanowiska

• nie ma możliwości przywłaszczania sobie stanowisk organizacyjnych

• organizacja winna być jedynie miejscem pracy zawodowej

• członkowie organizacji są w jej ramach poddani systematycznej, formalnej dyscyplinie i kontroli

Istotą organizacji biurokratycznej są zatem jej cztery podstawowe cechy - zorganizowanie i podział pracy/wysiłku członków organizacji biurokratycznej:

• jest zgodny z ich umiejętnościami i kwalifikacjami

• obowiązuje w nim hierarchia (odpowiednie stanowiska mają odpowiednie prawa i obowiązki)

• praca ta jest podstawowym źródłem dochodu członków organizacji

• te trzy powszechne cechy objęte są bezosobowymi zasadami

W sensie sposobu skoordynowania wysiłku ludzi Weber podkreślał „blaski” (członkowie są osobowo i formalnie wolni, a jeśli poddani są dyscyplinie to tylko w ramach organizacji, a bezosobowe przepisy zapewniają wolność). Z drugiej zaś strony mówił o „żelaznej klatce”, czyli tych bezosobowych przepisach, dzięki którym niby każdy ma możliwość awansu, ale które jednocześnie uniemożliwiają modyfikowanie działań organizacji i tym samym sprzyjają patologii.

Typy biurokracji:

• gospodarcza (przedsiębiorstwo kapitalistyczne) mniej więcej odpowiada typowi idealnemu; działa zgodnie z prawem i regułami gospodarki co sprawia, że racjonalizacja działań jest łatwa (gospodarka poprzez dochody weryfikuje działalność przedsiębiorstwa)

• państwowa (administracja) trudno stwierdzić, na ile jest to organizacja racjonalna (jest finansowana z budżetu państwa); należą do niej szpitale, szkoły itp.

Przy panowaniu legalnym Weber uwzględnia pojęcie biurokracji jako najczystszego typu sprawowania władzy.

Właściwości biurokracji:

• sprawy oficjalne kierowane są w sposób ciągły, za pomocą pewnych norm i zasad

• środki służące wykonywaniu władzy stanowią własność organizacji a nie prywatną własność

• stanowiska i urzędy nie stanowią prywatnej własności tych którzy je zajmują

• cały proces funkcjonowania biurokracji opiera się na obiegu dokumentów

Funkcjonariusz pracownik instytucji biurokratycznej, człowiek osobiście wolny i wyznaczony na odpowiednie stanowisko na zasadzie umowy, sprawujący władzę na zasadzie bezosobowych reguł, mianowany na stanowisko z uwagi na kwalifikacje, regularnie opłacany.

Socjologia rozumiejąca orientacja teoretyczno - metodologiczna zapoczątkowana przez Maxa Webera; w ujęciu tym podkreśla się, że zasadniczą cechą wyjaśniania zjawisk społecznych (a zwłaszcza działań) jest tzw. rozumienie (verstehen), oznaczające próbę poznania motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot (aktor); tylko w ten sposób badacz może zrozumieć w pełni czyjeś działania.

Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych. Niekiedy podkreśla się, że typem rozumienia działań społecznych jest empatia. Rozumienie nie jest jednak tożsame z empatią, ani nie jest przez nią warunkowane. Z uwagi na specyfikę zjawisk społecznych, która nie występuje w obszarze nauk przyrodniczych, przeciwstawia się niekiedy wyjaśnianie i rozumienie. W gruncie rzeczy jednak rozumienie jest pewnym rodzajem wyjaśniania. Orientację tę zalicza się do humanistycznego, a zarazem antynaturalistycznego nurtu w socjologii (wyjątkiem jest stanowisko teoretyczne F. Znanieckiego).

Weber uważał, że socjologia musi dążyć do wytłumaczenia czyli zrozumienia zjawisk i procesów na poziomach „aktorów” uczestniczących w owych zjawiskach i procesach, a więc uwzględniać należy to, co widzą i odczuwają oni znajdując się w określonych sytuacjach społecznych, ekonomicznych, religijnych i prawnych. Należy także uwzględniać większe, bardziej złożone struktury klasowe, kulturowe i administracyjno - biurokratyczne.

Polityka jako zawód i powołanie M. Webera

Socjologia P. Sztompki

wykład z socjologii organizacji i zarządzania

wykład z socjologii polityki

Socjologia P. Sztompki

wykład z socjologii polityki

1

---