POLSKA

Polska od XVI do XVIII pozostawała Rzeczpospolitą szlachecką, co oznaczało, że władza w państwie należy do Narodu, czyli szlachty jako jego reprezentanta. Faktycznie władza pozostawała w rękach magnaterii. Mimo powszechnego przekonania, iż Rzeczypospolita jest republiką, jej ustrój stanowił monarchię.

► Król - władca elekcyjny:

♦ zaprzysięgał tzw. artykuły henrykowskie

♦ zawierał umowę z narodem - tzw. pacta conventa

♦ w razie złamania prawa naród mógł mu wypowiedzieć posłuszeństwo.

► Na szczeblu lokalnym - sejmiki szlacheckie.

Demokracja szlachecka (dwa etapy):

1. II połowa XV wieku - I połowa XVI wieku

2. II połowa XVI wieku - I połowa XVII wieku.

Oligarchia magnacka

I etap demokracji szlacheckiej - wzrost aktywności politycznej średniej szlachty.

→ Posłowie delegowani przez sejmiki ziemskie na Sejm Walny Koronny utworzyli odrębną IZBĘ POSELSKĄ

1505 - konstytucja Nihil novi - usankcjonowała równość posłów ziemskich i senatorów - odtąd konieczna była zgoda posłów ziemskich dla ustanawiania nowych praw.

1537 - rokosz lwowski - szlachta zebrana na pospolitym ruszeniu domaga się od Zygmunta Starego realizacji egzekucji dóbr i praw.

Doktryna szlacheckiego państwa prawnego : KRÓL JAK KAŻDY PODDANY PODLEGA PRAWOM USTANAWIANYM PRZEZ SEJM JAKO REPREZENTACJĘ NARODU POLITYCZNEGO

Zebrany po śmierci Augusta III (1696-1763) Sejm konwokacyjny
i elekcyjny zapoczątkowały proces reform ustroju państwowego w Polsce, co często w literaturze bywa określane mianem odrodzenia z upadku.

►W roku 1764 powołano do życia odrębne jeszcze dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, dwie centralne, resortowe instytucje administracyjne:

♦ Komisję Skarbową

♦ Komisję Wojskową

1764 - Sejm koronacyjny - Konferencja króla z ministrami

1767-1768 - tzw. Sejm repninowski - PRAWA KARDYNALNE

• wolna elekcja,

• liberum veto,

• wyłączność szlachty w zakresie posiadania ziemi i sprawowania urzędów,

• prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,

• pacta conventa,

• neminem captivabimus nisi iure victum,

• władza dominialna nad chłopami,

• akt unii polsko-litewskiej.

→ wobec nich zawsze obowiązywało liberum veto

►W roku 1773 utworzono Komisję Edukacji Narodowej - jako ministerstwo kolegialne, która skupiła w swym ręku funkcje administracyjnej władzy oświatowej, podporządkowując sobie prawie wszystkie szkoły i wprowadzając jedność ich zarządu w całym kraju.

►Powołano również do życia Komisję nad Szpitalami będącą faktycznie pierwszym ministerstwem zdrowia i opieki społecznej w Rzeczypospolitej.

→ Komisje te stanowiły kolegialnie zorganizowane ministerstwa, czym przypominały odpowiednie ciała w innych krajach, ale ich ustrojowe usytuowanie było zupełnie inne. W przeciwieństwie do dominujących tendencji w Europie, gdzie organy takie były ściśle podporządkowane monarchom i nie było nad nimi żadnej kontroli parlamentarnej, w Rzeczypospolitej komisje były powoływane przez Sejm, przed którym ponosiły odpowiedzialność za swoją działalność.

► W roku 1775 powołana została na sejmie Rada Nieustająca, która miała pełnić funkcje rządu centralnego, ograniczając jednocześnie maksymalnie władzę królewską. W jej ręce została złożona cała władza rządowo-administracyjna poza sprawami nauki i szkolnictwa.

♦ Skład Rady: król + 36 członków (tzw. konsyliarzy), powoływanych co dwa lata przez Sejm w drodze wyborów: w połowie przez Senat, w połowie przez Izbę Poselską.

♦ Prace Rady odbywały się w pięciu departamentach, na które się dzieliła:

• Interesów Cudzoziemskich

• Policji, czyli Dobrego Porządku

• Wojskowym

• Sprawiedliwości

• Skarbowym.

W roku 1788 rozpoczął obrady Sejm Czteroletni, który w roku 1791 uchwalił Konstytucję 3 maja. Polska stała się monarchią konstytucyjną i parlamentarną.

Według konstytucji:

► władza ustawodawcza należała do dwuizbowego sejmu:

♦ Senat

♦ Izba Poselska

► władzę wykonawczą polegającą na wykonywaniu ustaw sejmu i organizowaniu działalności państwa sprawować miał:

♦ król wraz ze Strażą Praw.

W skład Straży wchodzili:

• król jako przewodniczący i szef rządu,

• prymas jako głowa duchowieństwa polskiego, a zarazem przewodniczący KEN,

oraz 5 ministrów mianowanych na dwa lata:

1. minister policji,

2. minister pieczęci,

3. minister pieczęci do spraw zagranicznych,

4. minister wojny,

5. minister skarbu.

• Ponadto bez prawa głosu następca tronu (dla zapoznania się z tokiem spraw państwowych)

• i marszałek sejmu dla czuwania nad wykonywaniem ustaw i uchwał sejmowych.

► Straż Praw stała na czele całej administracji publicznej. Podlegały jej Komisje Wielkie Rządowe Obojga Narodów (zatem wspólne dla Korony
i Litwy):

• Edukacji Narodowej,

• Policji,

• Wojska,

• Skarbu.

→ Były to kolegialnie zorganizowane ministerstwa, złożone z członków wybieranych przez Sejm. Kierowali nimi ministrowie nie należący do Straży, którzy po kolei w nich przewodniczyli. W skład każdej Komisji wchodziło czternastu lub piętnastu wybieranych na Sejmie, na okres dwóch lat, oraz sześciu plenipotentów miast.

► Ponadto tworząc w Straży urząd ministra spraw zagranicznych nie powołano jednocześnie odpowiedniej komisji. W ten sposób faktyczne prowadzenie polityki zagranicznej pozostawało w ręku króla, który tradycyjnie dysponował wyspecjalizowanym aparatem w postaci swojego gabinetu.

***

Uchwalenie Konstytucji 3 maja oznaczało przezwyciężenie kryzysu państwa polskiego. Niestety wydarzenia, które miały wkrótce po jej uchwaleniu miejsce - konfederacja targowicka, oraz kolejne rozbiory (1793 i 1795) spowodowały, że Rzeczpospolita zniknęła z map świata.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

Po zwycięstwie nad Prusami i Rosją Napoleon zawarł z tymi państwami traktaty pokojowe w Tylży w dniach 7 i 9 lipca 1807 roku. Z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego utworzone zostało Księstwo Warszawskie. W roku 1809 zostało poszerzone o ziemie trzeciego zaboru austriackiego. Było to na wpół suwerenne państwo, uzależnione od Francji i stanowiące element stworzonego przez cesarza francuzów Wielkiego Cesarstwa.

Księstwo upadło wraz z klęską Napoleona w 1813 roku. Formalnie zostało zlikwidowane na Kongresie Wiedeńskim w roku 1815.

ADMINISTRACJA CENTRALNA:

► Księstwu została nadana przez Napoleona dnia 22 lipca 1807 roku ustawa konstytucyjna:

► Najwyższa władza wykonawcza w państwie została powierzona dziedzicznemu monarsze - księciu warszawskiemu.

♦ Król obsadzał wszystkie stanowiska w aparacie państwowym, miał też prawo zwalniania wszystkich urzędników.

♦ Urzędnicy ci odpowiadali przed królem za kierunek swej polityki.

♦ Do króla należało również prowadzenie polityki zagranicznej.

► Zarząd Księstwa został scentralizowany i na szczeblu centralnym spoczywał w rękach powołanych przez króla ministrów stojących na czele pięciu resortów:

1. sprawiedliwości,

2. spraw wewnętrznych i czci religijnych,

3. wojny,

4. przychodów i skarbu,

5. policji,

6. minister sekretarz stanu będący szefem kancelarii królewskiej dla spraw Księstwa i pośrednikiem między rządem a monarchą, stale przebywający u boku króla.

► Władza ministrów była jednoosobowa.

► Konstytucja wprowadziła zasadę ich odpowiedzialności wobec uznania nieodpowiedzialności monarchy. Każdy akt wychodzący od króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność.

► Ministrowie byli odpowiedzialni nie tylko za ustawy i urządzenia, przez nich podpisane, a niezgodne z konstytucją lub szkodliwe dla kraju, lecz również za wydane przez siebie rozkazy szczególne - a przeciwne konstytucji, prawom i urządzeniom lub szkodliwe dla kraju oraz za niewykonywanie praw i urządzeń administracji publicznej. Na wniosek RS do odpowiedzialności konstytucyjnej pociągał ministra król, który wyznaczał specjalny sąd dla rozpatrzenia takiej sprawy.

► W szeregu organów państwowych, wytworzonych przez Konstytucję Księstwa Warszawskiego, znalazły się dwie Rady:

♦ Rada Ministrów - składająca się z prezesa i pięciu ministrów

♦ Rada Stanu - jako organ kontroli poczynań rządu i ministrów

ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:

► Księstwo dzieliło się na:

♦ departamenty z mianowanym przez króla prefektem na czele i podległym ministrowi spraw wewnętrznych,

♦ powiaty z podprefektami, również mianowanymi przez króla a podległych prefektom.

KRÓLESTWO POLSKIE

Po upadku Napoleona, na Kongresie Wiedeńskim ze zlikwidowanego Księstwa Warszawskiego utworzono:

• Wielkie Księstwo Poznańskie - pozostające pod władzą Prus,

• Wolne Miasto Kraków - pod protektoratem trzech mocarstw rozbiorowych,

• Królestwo Polskie - połączone unią personalną z Rosją.

ADMINISTRACJA CENTRALNA:

►Car Rosji jako król polski był monarchą konstytucyjnym.

► Jego osoba była uznana za nietykalna i świętą, zatem w myśl zasady konstytucyjnej odpowiedzialni byli ministrowie, kontrasygnujący akty, wychodzące od króla.

► Ponieważ król polski nie mógł w tym państwie ciągle przebywać, konstytucja przewidywała mianowanie namiestnika jako zastępcy monarchy w czasie jego nieobecności.

► Władzę namiestnika ograniczały przepisy konstytucyjne, według których każde jego zarządzenie powinno być wydane w radzie administracyjnej, która w stosunku do niego miała charakter doradczy oraz zaświadczone, to znaczy kontrasygnowane przez ministra- naczelnika odpowiedniego wydziału, a także powinno się zgadzać z konstytucją, prawami i pełnomocnictwem królewskim.

►Konstytucja Królestwa Polskiego utrzymała Radę Stanu, którą podzieliła na dwa odrębne ciała:

♦ Radę Administracyjną

♦ Zebranie Ogólne

► W skład Ogólnego Zebrania wchodzili:

• namiestnik królewski,

• pięciu ministrów ( bez ministra sekretarza stanu),

• dziesięciu radców stanu, wśród których było dziewięciu spośród dyrektorów i członków zasiadających w komisjach i jeden jako sekretarz stanu, mający zarządzać kancelarią rady,

• radcy stanu nadzwyczajni t. j. urzędnicy, którym król nadał ten tytuł, zasiadali na Zebraniu Ogólnym tylko na wezwanie namiestnika, a wśród nich z urzędu:

• prezes izby obrachunkowej,

• członkowie trybunału najwyższego zasiadający w komisji

• sprawiedliwości,

• prokurator generalny,

• dziesięciu referendarzy,

• referendarze stanu nadzwyczajni, bez płacy,

• wice-sekretarze, nie mający prawa głosowania.

► W skład Rady Administracyjnej wchodzili:

• namiestnik,

• ministrowie kierujący komisjami rządowymi,

• osoby specjalnie powołane przez monarchę.

► Administracja naczelna kraju należała do pięciu wydziałów rządowych, noszących nazwę komisji rządowych, na czele których stali ministrowie. Były to Komisje:

• Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,

• Sprawiedliwości (wybranej spośród członków Trybunału Najwyższego),

• Spraw Wewnętrznych i Policji,

• Wojny,

• Przychodów i Skarbu.

► Mimo, że Komisji było pięć, ministrów było sześciu, gdyż szósty minister, sekretarz stanu, nie stał na czele żadnej Komisji ale stale przebywał u boku króla i pośredniczył między rządem Królestwa o monarchą.

► Konstytucja wprowadzała zasadę odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów i członków komisji rządowych przed Sądem Sejmowym za naruszenie Ustawy Konstytucyjnej, praw i postanowień królewskich.

ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:

► Kraj dzielił się na:

♦ województwa - z komisją wojewódzką i jej prezesem jako organem wykonawczym na czele. Komisja wojewódzka podlegała radzie Stanu i ministrom,

♦ obwody - z komisarzami obwodowymi, wykonującymi polecenia komisji,

♦ gminy - z wójtami na czele.

► Administracja miejska opierała się na urzędach municypalnych, zwanych od roku 1842 magistratami. Składały się one z:

♦ prezydenta i radnych - w dużych miastach,

♦ burmistrza i ławników - w małych miastach.

► Po powstaniu listopadowym wprowadzono w miejsce województw - gubernie, i zmieniono nazwę obwodów na powiaty - ujazdy.

***

Przedstawiony tutaj model administracji centralnej funkcjonował jedynie w pierwszych latach istnienia Królestwa polskiego i był w dużej mierze fikcją. Sytuacja faktyczna w Królestwie odbiegała znacznie od konstytucyjnych zapisów.

Dnia 4 grudnia 1830 roku ówczesna Rada przekazała swoje uprawnienia Rządowi Tymczasowemu będącemu najwyższą instancją władz wykonawczych w okresie powstania listopadowego. Decyzja ta nie została uznana przez cara. Upadek powstania zapoczątkował kilkudziesięcioletni proces unicestwiania Królestwa jako odrębnego podmiotu państwowego.

Ostatecznie po upadku powstania styczniowego zlikwidowano wszystkie komisje rządowe oraz zniesiono urząd namiestnika. Praktycznie wszystkie struktury państwowe w terenie zostały podporządkowane centralnym władzom w Rosji. Ujednolicona została również administracja terenowa z systemem funkcjonującym w Cesarstwie.

II RZECZPOSPOLITA

W wyniku klęski państw centralnych, obalenia caratu w Rosji oraz dzięki wysiłkowi militarnemu Polaków państwo polskie odzyskało niepodległość pod koniec 1918 roku.

► 11. XI. 1918 roku Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad armią;

► 14. XI. 1918 roku Rada regencyjna rozwiązała się i przekazała kompetencje władzy zwierzchniej Naczelnemu Dowódcy Wojsk Polskich;

► Józef Piłsudski wydaje dekret, w którym obejmuje rządy w państwie, nazwanego Republiką Polską, zaznaczając jednocześnie prowizoryczny charakter rządu, do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego → nastąpiło zatem legalne, z zachowaniem ciągłości przejęcie władzy;

► 21. XI. 1918 roku Rada ministrów uchwaliła dekret o Najwyższej Władzy Reprezentacyjnej Republiki Polskiej;

► Wybrany 26. I. 1919 roku w demokratycznych, pięcioprzymiotnikowych wyborach Sejm Ustawodawczy, po złożeniu przez Józefa Piłsudskiego na jego ręce władzy, podjął 20 .II. 1919 roku uchwałę o dalszym jej powierzeniu Piłsudskiemu, która przeszła do historii jako Mała Konstytucja:

♦ władzą suwerenną i ustawodawczą w państwie jest Sejm Ustawodawczy,

♦ odejście od podziału władz,

♦ Naczeln8ik Państwa jest jego przedstawicielem i najwyższym wykonawcą uchwał sejmu,

♦ przyjęto zasadę odpowiedzialności, ale nie sprecyzowano sposobu jej realizacji,

► tzw. ustawa przechodnia z 18.V. 1921 roku przedłużyła moc obowiązującą Małej Konstytucji do czasu wyboru najwyższych władz: parlamentu i prezydenta.

► 17 marca 1921 roku odrodzone państwo przyjęło nazwę Rzeczypospolitej Polskiej, na mocy uchwalonej tego dnia konstytucji:

♦ Konstytucja Marcowa wprowadzała model państwa prawnego, opartego na demokratycznych i liberalnych zasadach ustrojowych,

♦ władza ustawodawcza została powierzona dwóm organom reprezentacyjnym:

• Senatowi

• Sejmowi

♦ władza wykonawcza:

• Prezydent

• rząd

♦ prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej, ani cywilnej,

♦ każdy urzędnik w państwie był podporządkowany określonemu ministrowi, który ponosił konstytucyjną i polityczną odpowiedzialność za funkcjonowanie powierzonego mu obszaru życia państwowego,

♦ każdy minister był odpowiedzialny indywidualnie, a cała Rada Ministrów ponosiła polityczną odpowiedzialność solidarną przed Sejmem.

► 2. VIII. 1926 - tzw. Nowela sierpniowa, zmieniająca konstytucję:

♦ wzmacniała uprawnienia prezydenta i rządu kosztem Sejmu i Senatu.

► Rządy sanacji.

► 23. IV. 1935 nowa konstytucja:

♦ zachowując republikańską formę państwa odrzucała zasadę suwerenności narodu,

♦ odeszła od zasady trójpodziału władz,

♦ zerwała z systemem parlamentarno-gabinetowym,

♦ zwierzchnikiem wszystkich władz został prezydent, wyposażony w liczne kompetencje (m.in. prawo wydawania dekretów z mocą ustawy) i zwolniony od wszelkiej odpowiedzialności,

♦ ministrowie ponosili odpowiedzialność:

• polityczną przed Sejmem i Prezydentem,

• konstytucją przed Trybunałem Stanu

---