NARKOMANIA

Przyczyny i skutki - dla narkomana, dla rodziny, dla społeczeństwa, dla świata.

SPIS TREŚCI

1. Wstęp.

2. Podstawowe problemy teoretyczne.

2.1 Inicjacja a uzależnienie.

2.2 Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia.

2.3 Czynniki rodzinne, osobowościowe jako wstęp do nadużywania

substancji psychoaktywnych.

3. Skutki narkomanii.

Bibliografia

1. WSTĘP.

Ludzkość używa substancji zmieniających świadomość od kilkudziesięciu tysiącleci. Można stwierdzić, że historia ich używania jest tak długa jak cywilizacja ludzka. Używanie substancji psychoaktywnych w kulturach pierwotnych lub zbliżonych, nie jest jednak problemem społecznym, czego przykładem mogą być Indianie kolumbijscy, którzy żując liście koki (surowiec do wyrobu kokainy) nie zdradzają symptomów występowania uzależnienia.

We współczesnym świecie na niespotykaną wcześniej skalę pojawiło się zjawisko nadużywania substancji odurzających. Szczególnie wśród ludzi młodych, którzy często nie mają świadomości zagrożenia, odurzanie stanowi alternatywę - sposób na życie. Ta plaga społeczna dotknęła wiele krajów, szczególnie na zachodzie i w szybkim czasie dotarła do naszego kraju. Już od samego początku miała charakter dynamiczny.

Zjawisko narkomanii jest bardzo złożone, ma wielorakie uwarunkowania zarówno środowiskowe jak i osobowościowe. Faktem jest, że w samym zjawisku narkomanii można wyróżnić co najmniej trzy elementy składowe: środowisko, narkotyk, człowiek. Z tych trzech najważniejszy jest człowiek, bo to on ostatecznie decyduje się i sięga po narkotyk. Narkomania byłaby zatem bardziej problemem psychologiczno-pedagogicznym niż socjologicznym. W osobowości człowieka i w procesie jego rozwoju oraz wychowania należy szukać istotnych uwarunkowań narkomanii. Narkomania byłaby przejawem nieprawidłowego rozwoju względnie zaburzeń osobowości. Nieprawidłowy rozwój (niedojrzałość) uwarunkowany bywa często patologią środowiska, brakiem odpowiedniej atmosfery w rodzinie, konfliktowym klimatem wychowawczym w domu i w szkole, obniżoną odpornością na frustracje, których nie brak we współczesnej rzeczywistości.

2. PODSTAWOWE PROBLEMY TEORETYCZNE.

W przypadku zjawiska narkomanii największe znaczenie dla profilaktyki ma powstawanie uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

Głównym pytaniem dlaczego, wśród osób, które podjęły próby zażywania substancji psychoaktywnych określanych jako narkotyki, niektóre po jedno- lub kilkakrotnym używaniu danej substancji całkowicie zaprzestały jej zażywania, inne zażywają je tylko sporadycznie, natomiast niektórzy stosują je nałogowo. Trudno jednoznacznie określić, dlaczego ludzie nadużywają substancji psychoaktywnych, nie da się określić czynników osobowościowych stwarzających predyspozycje do uzależnienia. Nie wiadomo też w jakim stopniu wpływa na to podatność biologiczna.

1. Inicjacja a uzależnienie.

Na podjęcie pierwszych prób z narkotykami wpływa kilka czynników. Pojawiła się swoistego rodzaju moda na odurzanie się.

Najistotniejszym czynnikiem, powodującym pierwsze próby wydaje się być bardzo silny wśród młodzieży konformizm. Wiele osób nadzwyczaj łatwo poddaje się presji rówieśniczej, czy też przejmuje pewne wzorce od osób dla siebie istotnych, którym w wieku dojrzewania są najczęściej koledzy i rówieśnicy. Większość ta za najczęstsze źródło inicjacji wykazuje 37,7% - przyjaciół, 19% - bliskich znajomych a 12% - przypadkowe osoby. Mimo iż 1/3 badanej populacji nie ma problemu ze zdobyciem substancji psychoaktywnych z podjęciem pierwszych prób z narkotykiem, bardziej korelują propozycje niż ich dostępczość.

Wiek dojrzewania, charakteryzujący się nie wypracowaniem dojrzałych strategii radzenia sobie z problemami, powoduje wiele frustracji. W obiegowej opinii narkotyki często uważane są, jako środki dające możliwość ucieczki od trudnej rzeczywistości. Strategia ta może powtarzać się, jeżeli rzeczywistość wciąż jest źródłem stresu. Nie można jednak stwierdzić, że to trudności okresu dojrzewania, są przyczyną sięgnięcia po narkotyki. Wiele osób w wieku dojrzewania poszukuje mocnych, niezwykłych wrażeń. Mity dotyczące działania narkotyków, poparte brakiem rzetelnej wiedzy na temat działania środków, a także konsekwencji ich zażywania, częstokroć powodują sięgnięcie po te substancje.

Większość osób zażywających narkotyki ma mały kontakt z rodziną. Można więc uważać, że osoby, które nie posiadają kontaktu z rodziną należą do grupy zwiększonego ryzyka.

Badacze wyróżniają trzy stadia, przez które przechodzi się w drodze do uzależnienia:

- eksperymentowania (doświadczalne) - niewielka ilość prób ze środkiem spowodowana ciekawością , chęcią nowych doświadczeń, podjęcia ryzyka, ze względów towarzyskich, prób okazania odwagi;

- rekreacyjnie (okazjonalnie) - środki używane są od czasu do czasu dla rozrywki, zażywanie ma ścisły związek z wpływami środowiskowymi oraz podatnością jednostki na wpływy otoczenia, rzadko popada się w kłopoty, jeśli zażywający nie osiągnie poziomu zatrucia; przy sprzyjających warunkach społecznych i osobowościowych osoba przechodzi do przymusowego stosowania danego środka;

- nadużywania środka psychotropowego - ilość, w jakiej przyjmowana jest substancja, szkodzi zarówno zdrowiu danej osoby, jak i jej funkcjonowaniu ekonomicznemu i społecznemu.

2.2 Czynniki sprzyjające rozwojowi uzależnienia.

Liczne badania wskazują jako przyczyny i motywy konflikty rodzinne i pozarodzinne, nieumiejętność ich rozwiązywania, silne napięcia emocjonalne, różnice światopoglądowe, kompleksy i łatwość ich redukowania przy pomocy środków narkotycznych, same ich właściwości: wywołanie poczucia ulgi, przyjemności, poczucia euforii to tylko niektóre uwarunkowania współczesnej narkomanii młodzieży. Narkotyk sprawia przyjemność, daje zadowolenie, poczucie siły, pewność, niekiedy bogaty świat przeżyć, wprawdzie iluzyjnych, ale pozwalających zapomnieć o szarej czy trudnej rzeczywistości. Narkotyk przede wszystkim znosi uczucie napięcia powstałe na skutek kumulacji lęku i nieumiejętności odblokowania zahamowań, stresów, depresji. Po ustąpieniu działania środka odurzającego złe samopoczucie pojawia się ze zdwojoną siłą, z poczuciem winy, niezadowolenia, wzmożonego lęku, co zmusza narkomana do ponownego wzięcia narkotyku. Wytwarza się w psychice i w organizmie błędne koło - circulus vitiosus - narkotyk brany jest dla lepszego samopoczucia, a po nim narkoman źle się czując bierze znowu, aby poczuć się lepiej.

Wiek młodzieńczy cechuje także ambiwalencja ocen i nadmierna wrażliwość, częstokroć powodująca bunt przeciw otaczającej rzeczywistości. Charakterystyczne jest poszukiwanie niecodziennych wrażeń spowodowanych ciekawością. Z jednej strony działają czynniki zachęcające do odurzania się, z drugiej powstrzymujące. Do tych pierwszych należą w większości przypadków wspomniane wcześniej charakterystyczne cechy okresu młodzieńczego, wzorce konsumpcyjnego życia lansowane w mass mediach, dochodowość transakcji substancjami psychoaktywnymi, niewykształcone postawy wobec tych środków. Z drugiej strony powstają pewne uwarunkowania związane z obowiązującym prawem, kontrola rodzicielska, informacje o szkodliwości środków odurzających (profilaktyka w szkole i rodzinie). Zaangażowanie się w działanie, o którym otrzymano sprzeczne informacje, powoduje poczucie dyskomfortu. W niektórych przypadkach, do uzasadnienia zachowania niezgodnego z systemem wartości, wystarczy tzw. uzasadnienie sytuacyjne, zewnętrzne charakteryzujące się przekonaniem o konieczności zmiany zdania ze względu na wymogi danego kontekstu sytuacyjnego np. domniemanej kary, w tym przypadku np. braku akceptacji środowiska rówieśniczego. W przypadku podjęcia eksperymentów ze środkami odurzającymi często spotyka się również tzw. dysonans podecyzyjny, charakteryzujący się podwyższeniem atrakcyjności wybranej alternatywy. Nie każda jednostka pod wpływem dysonansu zmienia swą opinię na akceptującą substancje odurzające.

Można wyróżnić pewną charakterystyczną osobowość podatną na narkomanię. Osoba taka posiada deficyt lub brak systemu wartości, szczególnie dotyczący dwóch czynników, a mianowicie celów życiowych i zainteresowań. Bardzo istotnym czynnikiem są trudności w realizacji akceptowanych społecznie wartości, czyli zaburzona jest socjalizacja. Postawy wobec rzeczywistości są lękowe lub agresywne. Szczególne trudności występują w realizowaniu zadań trudnych. Wydaje się także, że znacznie zaburzona jest struktura „Ja”, charakteryzująca się zaniżonym poczuciem wartości i nieustalonym poczuciem tożsamości. Osoba taka posiada poczucie niewielkiego wpływu na rzeczywistość, niejasne poczucie sprawstwa. Wszystkie czynniki sprzyjają frustracji pochodzącej z poczucia zagrożenia i bezradności. Zarysowując taki model osobowości podatnej na uzależnienie należy zaznaczyć, że nie każdy człowiek odpowiadający tej strukturze musi podjąć nałogowe zażywanie substancji psychoaktywnych. Osobowość taka wydaje się być także charakterystyczna dla członków sekt, można z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że zupełnie możliwe są inne strategie radzenia sobie z problemami wynikającymi z takiej struktury „Ja”. Genezy takiej osobowości można szukać w rodzinnym treningu wychowawczym.

Wychowanie tworzy swoistą konfigurację osobowości, decydująca o późniejszych sposobach funkcjonowania. Podstawowym błędem jest nie uwzględnianie potrzeb psychicznych dziecka, szczególnie dotyczących bezpieczeństwa i przynależności. Prawidłowe ich zaspokojenie umożliwia pozytywny kontakt z otoczeniem. Bardzo istotna jest również odpowiednia stymulacja rozwoju, poprzez stawianie wymagań i oczekiwań, zadań. Zaburzona realizacja potrzeby wzrostu, a mianowicie nadmierne, sprzeczne lub niedostateczne wymagania powodują wzrost napięcia i frustracji.

Można wymienić również pewne oddziaływania środowiska, które mogą wpłynąć na powstanie osobowości podatnej na uzależnienia, a mianowicie warunki bytowe i warunki kulturowe. Wydaje się, że niedosyt w zaspokajaniu potrzeb materialnych jak i ich nadmiar, może spowodować wykształcenie niekorzystnego nastawionego na konsumpcję systemu wartości. Złe warunki bytowe mogą stać się silnym czynnikiem motywującym, by poprawić własną sytuację, w zależności od osobowości. Ważniejszym czynnikiem wydają się być warunki kulturowe, do których zalicza się: przedmioty kulturowe, umiejętność posługiwania się nimi.

Środki masowego przekazu należy rozumieć jako element szeroko rozumianej kultury. Niewątpliwie obecnie massmedia mają bardzo szeroki wpływ na rozwój osobowości. Treści lansowane przez nie, a przenoszone głównie z amerykańskiej „pop-kultury”, są przepojone brutalnością i moralną dwuznacznością. Jest to uboczny produkt kultury cywilizacji konsumpcyjnej, jednak znacznie łatwiej przyswajalny na grunt polski niż pozytywne wzorce. Młodzi odbiorcy, nie wykształceni emocjonalnie przejmują te wzorce szczególnie dlatego, że takie są światowe trendy. Ma to wpływ na zwiększenie atrakcyjności substancji narkotycznych, które są uważane jako środek do stylu życia „amerykańskiego” - luźnego, atrakcyjnego bez żadnej potrzeby odpowiedzialności za cokolwiek i przed kimkolwiek.

Wydaje się, że problem wyboru środka odurzającego, można oprzeć o pewne możliwe do wyselekcjonowania kryteria, raczej nie charakteryzujące się całkowitą przypadkowością. S.Robinson i H.Z.Winnik twierdzą, że wybór ten wynika ze struktury osobowości i reakcji organizmu na daną substancję.

Czynnikiem, który najbardziej wzmacnia narkomana jest subkultura narkomańska. Jej głównym atutem, podobnie jak każdej innej podkultury jest sam fakt istnienia. Grupa jest źródłem gratyfikacji, zaspokojone zostają potrzeby przynależności, a więc kontaktu, który jest jedną z podstawowych potrzeb psychicznych. Wzrasta poczucie ważności poprzez komunikaty „jesteś dla mnie ważny”. Grupa daje pewne środki do działań, ale ogranicza wolność poprzez konieczność bycia od niej zależnym. Pojawiają się charakterystyczne dla grupy: cele (niezależnie od ich wartości w społeczeństwie), środki (sposoby osiągania celów), ważność (oddzielanie obiektów ważnych i nieważnych dla grupy). Na tej podstawie jednostka tworzy projekty życiowe, praktyczne umiejętności. Każdy członek grupy w mniejszym lub większym stopniu identyfikuje się z grupą, do której przynależy.

2.3 Czynniki rodzinne, osobowościowe jako wstęp do nadużywania substancji

psychoaktywnych.

Rodzina, która jest częścią środowiska wychowawczego oddziałuje na jednostkę przez bardzo długi okres czasu. Wraz z wiekiem jednostki maleje jej wpływ na nią, jednak przez kilkanaście lat życia rodzina jest środowiskiem najsilniej oddziałującym na jednostkę. Wychowanie jest bardzo trudną sztuką, a rodzicom bardzo trudno właściwie dobrać oddziaływania by właściwie ukształtować osobowość dziecka. Rodzinne oddziaływania dokonują się w naturalnych warunkach życiowych tzn. w różnorodnych sytuacjach codziennych i mają one charakter socjalizujący (uspołeczniający), stwarzają warunki sprzyjające rozwojowi dziecka lub hamujące go. Zaburzenia związane z nadużywaniem substancji psychoaktywnych, częściowo tkwią w błędach wychowawczych rodziców. Najczęstszą przyczyną jest nieumiejętny dobór metod wychowawczych uwzględniających predyspozycje dziecka. Innym źródłem zaburzeń jest nie uwzględnianie potrzeb psychicznych dziecka. Najczęściej w przypadku narkomanów można mówić o niezaspokojeniu potrzeby bezpieczeństwa i przynależności. W przypadku większości osób zażywających środki odurzające widać wyraźnie brak prawidłowej realizacji zaspokajania potrzeby bezpieczeństwa, rozumianej jako chęć kontaktu z rodzicami, a także otrzymywania miłości. Brak tego uniemożliwia pozytywny kontakt z otoczeniem.

Wśród rodziców osób odurzających się można spotkać niewielkie zainteresowanie dziećmi. Są one pozostawione samym sobie, narażone na działanie nie zawsze pozytywnie działającego środowiska rówieśniczego. W subkulturach narkomańskich, często spotyka się osoby z rozbitych rodzin, szczególnie wyraźnie można mówić o braku kontroli ze strony rodzica, który nie potrafi zapewnić kompletnych oddziaływań wychowawczych. Potrzeba wzrostu, bardzo istotna w prawidłowym kształtowaniu osobowości, wymaga odpowiedniego wzmacniania poprzez stawianie adekwatnych wymagań, oczekiwań i zadań. Szczególnie nadmierne, sprzeczne lub niedostateczne wymagania powodują wzrost napięcia i frustracji. W przypadku narkomanów pochodzących z rodzin, które nie wykazują dysfunkcjonalności, właśnie nieodpowiednie wymagania wydają się być często przyczyną niewłaściwego kształtowania osobowości.

Oczywiście zbyt dużym uproszczeniem wydaje się, że jednoznacznie takie błędy wychowawcze powodują narkomanię. Należy raczej stwierdzić, że zaburzają autonomię jednostki, która staje się znacznie bardziej podatna na wpływy środowiska zewnętrznego i jest mniej autonomiczna. Zależy też na jakie oddziaływania napotyka, gdyż nie zawsze potrafi obiektywnie ocenić, jak korzystne dla niej są czynniki na nią oddziałujące. Czasami by zrekompensować potrzebę miłości i bezpieczeństwa, poddaje się oddziaływaniom grup podkulturowych.

W przypadku osób odurzających się można mówić o nie wykształconej osobowości. Młode osoby bezkrytycznie absorbują wpływy środowiska zewnętrznego. Brakuje konstruktywnych podstaw dla prawidłowej osobowości. Można stwierdzić, że obowiązki szkolne, pracownicze, posiadanie zainteresowań czy też związek z pozytywnymi wzorcami moralnymi kształtowanymi przez religię są fundamentem dla powstania hierarchii wartości sprzyjającej konstruktywnej działalności w środowisku społecznym. Wyraźnie zarysowuje się niechęć do podejmowania obowiązków na jakiejkolwiek płaszczyźnie. Wiele osób używających środków psychoaktywnych nie kontynuuje nauki, przerywając ją całkowicie lub też kontynuując ją w szkołach wieczorowych. Większość z odurzających się traktuje pracę jako źródło dochodów potrzebnych dla uzyskania gratyfikacji finansowej koniecznej, by móc zakupić substancje psychoaktywne. Osoby odurzające się posiadają deficyt lub brak systemu wartości, szczególnie dotyczy dwóch czynników, a mianowicie celów życiowych i zainteresowań. Religia ma bardzo duży wpływ na system wartości ludzi. We współczesnym świecie często odchodzi się od tradycyjnych form kultu, jednak różnorakie sekty i ich możliwość wpływu na ludzi, z całą wyrazistością ukazują, jak ważna jest to potrzeba w życiu człowieka. Religia jest odpowiedzią na poszukiwanie „niecodzienności” czegoś nieuchwytnego i abstrakcyjnego, jednak wrastając w przeżycie codzienności, staje się jej trzonem pozwalając odnaleźć sens egzystencji.

3. Skutki narkomanii.

Zagrożenie narkomanią dotyczy wszystkich grup i kręgów społeczeństwa, niezależnie od rejonu, wieku uzależnionych, poziomu wykształcenia i statusu materialnego. Obniża się wiek narkomanów i wzrasta liczba osób zażywających środki odurzające oraz psychotropowe. Narkomania w Polsce staje się coraz groźniejszym problemem społecznym.

Społeczne niebezpieczeństwa narkomanii objawiają się w następstwach ogólnospołecznych, skutkach zdrowotnych i kryminogennych. Powoduje ona łamanie i niszczenie wartości społecznych. Obniża wartość moralną i społeczną jednostki, czyniąc ją nieprzystosowaną społecznie. Następuje zanik ambicji, zasad i norm moralnych. Narkotyki degradują psychicznie powodując agresję i drażliwość, nieprawidłowy rozwój osobowości, zaburzenia emocjonalne a także degradację intelektualną: trudności w logicznym myśleniu, spowolnienie toku myślenia, zaburzenia pamięci, brak wytrwałości w realizowaniu zamierzonych celów.

W zaawansowanej fazie narkomanii cała aktywność życiowa jest skierowana na zdobycie środka narkotycznego, dlatego też osoby uzależnione odsuwają się od normalnego społeczeństwa, w którym nie mogą już prawidłowo funkcjonować, a więc uczyć się, pracować, wypełniać obowiązki rodzinne. W miarę rozwoju uzależnienia zaburzeniu ulega zatem nie tylko funkcjonowanie społeczne osoby narkotyzującej się, lecz także jej otoczenie, zwłaszcza najbliższe, tj. rodzina pochodzenia lub rodzina własna. Ze względu na niezdolność osób uzależnionych do efektywnego działania, do pracy poziom życia tych osób i ich rodzin jest bardzo niski. Niezwykle groźną konsekwencją nałogu jest zagrożenie przyszłych pokoleń: wpływ narkotyków odbija się niekorzystnie na potomstwie narkomanów. Dość częstym następstwem są samobójstwa, a także śmiertelne zatrucia w wyniku przedawkowanych narkotyków. Nadużywanie większości środków odurzających prowadzi do zaburzeń w sferze osobowości: osłabia wolę, krytycyzm, sprawność umysłową, wpływa na rozwój, powoduje głębokie depresje.

Istnieje wiele różnych sposobów zażywania narkotyków. Można je zażywać doustnie, wdychać, palić lub wstrzykiwać. Przyjmowanie narkotyków w zastrzykach niszczy żyły, wywołuje wiele infekcji z AIDS na czele. Poza ich szkodliwym wpływem na centralny układ nerwowy, mogą powodować trwałe zmiany w nosie, gardle, płucach i nerkach. Ponadto narkotyki w większości powodują całkowitą utratę łaknienia. Prowadzi to do pozbawienia zdolności obronnych organizmu. Nawet najdrobniejsze przeziębienie może zakończyć się śmiercią.

Istnieje ścisłe powiązanie pomiędzy przyjmowaniem środków odurzających a zachowaniem przestępnym. Następstwa kryminogenne bardzo ściśle są związane z ogromną potrzebą zdobycia środka narkotycznego w fazie głodu lub w momencie lęku przed nim. Narkoman jest w stanie zrobić wszystko, by zdobyć ten środek, a więc również popełnić czyn przestępny. Do najczęstszych przestępstw popełnianych w celu zdobycia narkotyków lub środków na ich zakup należą: nielegalna produkcja, kradzież z włamaniem, rozbój, fałszerstwo recept. Następstwa kryminogenne narkomanii wiążą się także z innymi przestępstwami dokonywanymi przez osoby trzecie, zajmujące się przemytem i nielegalnym handlem środkami odurzającymi.

Nadużywanie narkotyków przynosi szkody zarówno osobom je zażywającym, jak i społeczeństwu, w którym one żyją. Może bowiem powodować bardzo poważne problemy natury fizjologicznej, psychologicznej, emocjonalnej, socjalnej i finansowej. Następstwem nadużywania narkotyków mogą być m.in. napięte i nieudane związki interpersonalne, zwłaszcza w rodzinie. Stosunki między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi stają się nieprzyjazne i mogą się tylko pogarszać, bardzo często bowiem dochodzi do zaniedbywania i wykorzystywania małżonka lub dziecka. Obniżają się wyniki w nauce i pracy. Narkomania kobiet w ciąży może spowodować uzależnienie ich dzieci. Nadużywanie narkotyków obniża ogólną jakość życia społeczeństwa. Rozpowszechniający się handel narkotykami wzmaga lęk społeczeństwa i przyczynia się do jego degradacji.

Utrzymanie służb zajmujących się narkomanią jest kosztowne i pochłania ogromne środki potrzebne na inne cele społeczne a także koszty leczenia i resocjalizacja narkomanów tysiąckrotnie przewyższają nakłady przeznaczone na zapobieganie narkomanii oraz tworzenie alternatywnych wzorów życia i spędzania wolnego czasu.

BIBLIOGRAFIA

1. Aronson E.: „Człowiek istota społeczna”, PWN, Warszawa 1987.

2. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: „Psychologia społeczna”, Zysk i S-ka, Poznań 1997.

3. Rosenhan D., Seligman M.: „Psychopatologia”, PWN, Warszawa 1994.

4. Janczur A.: „Wybrane czynniki kształtujące styl życia młodzieży”, Wyd. WSP w Rzeszowie, Rzeszów 1988.

5. Obuchowska I.: „Okres dorastania”, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983.

6. Wojciechowski M.: „Psychologiczne i społeczne mechanizmy uzależnienia od narkotyków”; Nowiny Psychologiczne 3, 1994; Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1994.

7. Cekiera Cz.: „Toksykomania- narkonania, lekomania, alkoholizm, nikotynizm”, PWN, Warszawa 1985.

8. Rybczyńska D.: „Młodzież a problem narkomanii”, Wyd. WSP im. Tadeusza Kotarbińskiego w Zielonej Górze, Zielona Góra 1994.

9. Łuczak E.: „Narkomania a środowisko”, Wyd. Wyższej Szkoły Informatyki i Ekonomii w Olsztynie, Olsztyn 1998.

10. Kogala-Obłękowska J.: „ Przyczyny narkomanii-wyjaśnienia teoretyczne”, Uniwersytet Warszawski, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Warszawa 1999.

11. Mocarska D.: „Kryminologiczne i psychologiczne skutki narkomanii w Polsce”, Przegląd Policyjny 1999 nr 3/4.

1

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---