Fiołki

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki

Mitologia grecka mówi, że Zeus poprosił Ziemię by stworzyła najpiękniejsze kwiaty dla Io, którą kochał. Tak powstały fiołki (po grecku "Ion"). Starożytni Grecy wierzyli, że fiołek to kwiat płodności, długowieczności i optymizmu.

Fiołek jest symbolem Aten, od kiedy Arystofanes nazwał je miastem fiołkami zwieńczonym (Wł. Kopaliński - jest to gra słów od greckiego íon, oznaczającego fiołek oraz Íōn, czyli imienia legendarnego króla Aten i protoplasty Jonów). W Grecji wierzono w jego właściwości chłodzące i uśmierzające ból głowy, - dlatego noszono na głowach wieńce z fiołków.

Fiołek symbolizował miłość, ale przede wszystkim pokorę, wdowieństwo i ascezę, dlatego w literaturze religijnej Matka Boska bywała określana jako fiołek pokory.

Fiołek jest także symbolem miasta Tuluzy. Złoty fiołek wręczano tam jako symbol uznania najznamienitszym uczonym już w 1323 roku w czasie Igrzysk Kwiatowych. Do dziś jest też wręczany laureatom Académie Française.

Fiołek był kwiatem Bonapartych. Po śmierci Józefiny Napoleon zasadził na jej grobie fiołki. Przed zesłaniem na na wyspę Św. Heleny zerwał kilka kwiatów z jej grobu i nosił je, zamknięte w medalionie, do końca swego życia.

Fiołek (Viola), rodzaj z rodziny fiołkowatych, to około 120 gatunków roślin zielnych, rzadziej półkrzewów, rozmieszczonych w większości w strefie umiarkowanej półkuli północnej. W Polsce występuje ponad 20 gatunków.

Kwiaty fiołka oprócz koloru fioletowego w zależności od gatunku mogą  przybierać fioletowe odcienie niebieskiego, kolor żółty, biały, kremowy, a niektóre są dwukolorowe, najczęściej niebiesko żółte. Fiołek był od wielu wieków wykorzystywany jako składnik perfum, środków farmaceutycznych, afrodyzjaków, słodyczy i likierów.

 

Fiołek trójbarwny - Viola tricolor

Wizerunek fiołka trójbarwnego odkryto na średniowieczych  miniaturach w bibliotece w Brukseli. Pierwszy dokładny opis podał znany botanik Otto Brunfels w 1531 roku. Nazwał on roślinę Herba Trinitatis. Nazwy ludowe fiołka to: bratek polny, macoszka, sierotki i kwiatek Świętej Trójcy.

Łodyga bratka jest pojedyncza lub gałęzista, leżąca, podnosząca się lub wzniesiona, czterokanciasta, delikatnie owłosiona. Osiąga wysokość 10-30 cm.

Liście dolne są sercowate, górne lancetowate lub eliptyczne. Wszystkie mają karbowane brzegi. Kwiaty są pojedyncze, obupłciowe, wyrastają w kątach liści na długich szypułkach. Korona znacznie dłuższa od kielicha, płatki górne fioletowe, boczne i dolne żółte. Ostroga zielonawo-fioletowa. Kielich złożony z 5 lancetowatych działek z przedłużeniami poniżej nasady. Owocem jest trójklapowa torebka z drobnymi, brunatnożółtymi nasionami zawierającymi elajosom.

Wielu autorów jako główne zioło mające zastosowanie w leczeniu trądziku wymienia fiołka trójbarwnego. Kojarzony jest też jako zioło stosowane w leczeniu przewlekłych chorób skóry i zaburzeń przemiany materii. Na rynku, zwłaszcza zagranicznym pojawiły się niezliczone suplementy diety i leki zawierające w składzie zmikronizowane ziele lub ekstrakt z fiołka trójbarwnego.

Surowcem zielarskim jest ziele - Herba Violae tricoloris. Do składników czynnych zawartych w zielu fiołka trójbarwnego należą flawonoidy 0,2-0,4% (rutozyd i kwercetyna), śluzy - 8-10%, kwas salicylowy 0,06-0,30%, salicylan metylu, garbniki 2-5%, sole mineralne - do 11%, olejek eteryczny - 0,01%, antocyjany), kwasy organiczne, wiolaksantyna (karotenoid), zeaksantyna (karotenoid), kwas pirokatechowy i umbeliferon (hydroksykumaryna). Ciekawym składnikiem jest kwas kawowy, posiadający właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne i hepatoprotekcyjne.

Herbata o gorzkim smaku sporządzona ze świeżych lub suszonych kwiatów fiołka trójbarwnego była używana na wiele dolegliwości zdrowotnych. W swoim zielniku z 1597 roku zielarz John Gerard cytował następujące opinie medyczne odnoszące się do tego zioła: fiołek jest efektywny w leczeniu konwulsji u niemowląt, jest znakomitym środkiem leczniczym w czasie infekcji płuc, oraz pisał o skuteczności zioła w leczeniu strupów, swędzenia, wrzodów. Herbatka ziołowa z fiołka trójbarwnego była na porządku dziennym w medycynie ludowej. Za pomocą tej herbatki obniżano gorączkę. Zioła tego używano jako środka przeczyszczającego, wykrztuślnego, uspokajającego. Wyciągiem z fiołka trójbarwnego płukano jamę ustną oraz gardło. Fiołka trójbarwnego używano do oczyszczania krwi lub jako środka skutecznego w pozbywaniu się wszelkich substancji toksycznych z organizmu. Fiołek trójbarwny posiada właściwości moczopędne oraz regulujące przemianę materii. Dzięki obecności rutyny ma działanie zmniejszające łamliwość naczyń krwionośnych.

Fiołek wonny (Viola odorata L.)

Fiołek wonny, fiołek pachnący (Viola odorata L.) to gatunek byliny należący do rodziny fiołkowatych. Występuje w stanie dzikim w Europie. W Polsce średnio pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich. Uprawiany i często dziczejący. Jest rośliną płożącą, ze ścielącymi się rozłogami. Wysokość 5-10 cm. Łodygą fiołka jest kłącze.Liście są omszone, od spodu błyszczące, nerkowate lub jajowate, u nasady sercowate. Przylistki frędzlowate, lancetowate, o szerokości 3-4 mm. W marcu i kwietniu pojawiają się fioletowe kwiaty na długich szypułkach i są one zazwyczaj płonne. W maju natomiast zakwitają niepozorne, prawie bezbarwne kwiaty płodne, wyrastające tuż nad ziemią. Owocem jest torebka kulistawa, owłosiona.

Surowcem zielarskim jest ziele fiołka wonnego z korzeniami (Herba Violae odorate cum radicibus) zawiera wiolinę, wiolatozyd, pochodne delfinidyny (wiolanina), olejek eteryczny, którego głównym składnikiem jest iron, saponiny triterpenowe, śluz. Działa wykrztuśnie, napotnie, moczopędnie, odkażająco, żółciopędnie i rozkurczowo. Upłynnia zalegający śluz w drogach oddechowych, ułatwiając jego wydalenie. Przedawkowanie powoduje nudności, wymioty i biegunkę.

Olejek eteryczny jest używany w kosmetyce, między innymi w perfumach, gdzie oznacza nutę serca. Jest odpowiedni do perfumowania kremów, lotionów, kosmetyków oczyszczających, szminek, pudrów i innych. Produkuje się też perfumy fiołkowe. Składają się one z 4 substancji podstawowych, 17 substancji dających odcień zapachu, 7 substancji czynnych i 6 utrwalaczy.

W produkcji perfum wykorzystywane oprócz kwiatów są również  liście, które mają ziołowy zapach z nutami ziemi. Najwięcej absolutu z fiołkowych liści jest obecnie destylowane w Egipcie. Kwiaty mają bogaty, słodki kwiatowy zapach. Często mieszany jest z tuberozą, bazylią, hiacyntem. Naturalny olejek jest bardzo kosztowny. Coraz częściej stosuje się syntetyczny olejek fiołkowy. 

Fiołek polny (Viola arvensis Murr.)

Fiołek polny (Viola arvensis Murr.) należy do rodziny fiołkowatych i jest gatunkiem rośliny jednorocznej lub dwuletniej. Łodyga fiołka jest ulistniona i dochodzi do wysokości 10-20 cm. Kwiaty wyrastają na szypułkach z kątów liści. Nasiona nie są trawione przez zjadające je zwierzęta i rozsiewają się wraz z wydalanym kałem. Jedna roślina może wydać kilka tysięcy nasion. Fiołek polny w uprawach rolnych jest chwastem. Nie jest wymagającą rośliną, rośnie praktycznie wszędzie. Fiołek polny wykorzystywany też jest jako surowiec zielarski, ma znaczenie odtruwające i moczopędne.

Napar z fiołka trójbarwnego

1-2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 1-2 szklankami wrzącej wody, odstawić na 45 minut i przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie po 100-150 ml. Naparem można przemywać skórę twarzy i szyi 2 razy dziennie.

Zastosowany zewnętrznie napar działa łagodząco, antyseptycznie, przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo i rozjaśniająco (przeciwplamiczo). Doskonałe są także okłady na oczy z naparu (30-minutowe) usuwające obrzęk i stan zapalny oraz cienie pod oczami.

Mieszanka ziołowa zapobiegająca wypryskom alergicznym

Należy zmieszać po 20 g ziela bratka, ziela dziurawca oraz rozdrobnionych owoców róży. Łyżkę mieszanki ziołowej zalewamy szklanką  wrzącej wody. Pozostawiamy pod przykryciem na 15 min. Po następnych 10 min. Przecedzamy i wlewamy do termosu. Pijemy po ˝ - 1 szklanki dwa razy dziennie między posiłkami.

Kąpiel z dodatkiem ziela bratka

Mieszamy dwie łyżki ziela bratka z dwiema łyżkami kwiatów wrzosu i dwiema łyżkami drobno pokrojonej skórki cytrynowej. Całość zalewamy dwoma litrami wody. Podgrzewamy na małym ogniu ok. 20 min. Pozostawiamy pod przykryciem na 5 min. i przecedzamy. Następnie całość wlewamy do wanny wypełnionej ciepłą wodą. Kąpiemy się 5 min. Kąpiel działa pobudzająco, usuwa zmęczenie, wygładza skórę. 

---