Krzysztof Zieliński gr. VI
K. Kubiak „Nordyckie terytoria autonomiczne”,
Sprawy Międzynarodowe 4/2002
Obecnie dwa państwa skandynawskie posiadają terytoria autonomiczne:
Należące do Finlandii Wyspy Alandzkie
Podległe Danii Wyspy Owcze i Grenlandia
Autonomię kulturalną posiadają także Lapończycy, (czyli Samowie), zamieszkali w płn. Finlandii, Szwecji i Norwegii. Ze względu na ich rozproszenie, nie ma możliwości nadania im autonomii terytorialnej. Szczególny status posiada także Spitsbergen.
Obszar nordycki
Na początku XX w. nastąpiło przebudzenie świadomości narodowej na Islandii i Wyspach Owczych. Dania zmuszona była nadać w 1923 r. większe uprawnienia lokalnemu parlamentowi Wysp Owczych. W 1918 Islandia stała się niepodległym państwem, połączonym unią personalną z Danią.
W 1917 r. niepodległość uzyskała Finlandia (wcześniej pod władzą Rosji). Finlandia traktowała Wyspy Alandzkie jako swoje terytorium, a jedynym sposobem poszanowania praw ludności szwedzkojęzycznej było nadanie im autonomii w 1921 r.
W czasie II wojny światowej doszło do zerwania kontaktu między niemiecką Danią a duńskimi posiadłościami na Atlantyku: Wyspami Owczymi, Islandią i Grenlandią. W 1940 r. Wyspy Owcze zostały opanowane przez Anglię, a Grenlandia przez Amerykanów, którzy później zastąpili Amerykanów na Islandii. Umowy między Amerykanami a Islandią, dotyczące stacjonowania na wyspie wojsk amerykańskich, uczyniły z Islandii niezależny podmiot stosunków międzynarodowych. Kraj przekształcono w republikę, co oznaczało zerwanie więzów z Danią.
Wyspy Owcze, gdzie występował też ruch separatystyczny, zadowoliły się autonomią, nadaną im w 1946 roku.
Wyspy Alandzkie
Jest to archipelag leżący u wylotu Zatoki Botnickiej, między wybrzeżem Finlandii i Szwecji. Obejmuje on ok. 60 zamieszkałych wysp i 6400 bezludnych wysepek. Łączna powierzchnia wysp to 1527 km2. Mieszka tu 26 tys. osób. Językiem urzędowym jest szwedzki, ponad 90% mieszkańców to luteranie, należący do narodowego kościoła szwedzkiego.
Status Alandów w UE reguluje protokół do fińskiego traktatu akcesyjnego, na mocy którego wyspy pozostają poza wspólnotową unią celną i unijnymi regulacjami podatkowymi.
Głównym źródłem przychodów mieszkańców Alandów są usługi transportowe, głównie żegluga - stanowi to 45% narodowego PKB.
Zgodnie z postanowieniami Aktu Autonomii Wysp Alandzkich (zatwierdzonego w 1951 roku, ostatnie poprawki w 1993) w gestii Finlandii pozostają sprawy zagraniczne i obronne, sądownictwo, polityka celna, monetarna i podatkowa. Władze alandzkie decydują o edukacji, kulturze, ochronie zabytków, ochronie zdrowia, rozwoju przemysłu i ochronie środowiska, lokalnej administracji.
Lokalna legislatywa zwana Lagtingiem tworzy 30 deputowanych wybieranych na 4letnią kadencję. Deputowani spośród siebie wybierają prezydium złożone z przewodniczącego i dwóch zastępców. Zasadnicze prace parlamentu są prowadzone w komitetach i stałych komisjach. Prezydent Finlandii dysponuje prawem weta wobec decyzji Lagtingu, natomiast Alandom przysługuje prawo wprowadzenia dwóch deputowanych do fińskiego parlamentu - Eduskunty. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje osobom posiadającym lokalne obywatelstwo, które traci się po 4letniej nieobecności w prowincji.
Parlament powołuje Komitet Wykonawczy, czyli lokalny rząd i przedstawia izbie kandydata na przewodniczącego KW, który obecnie liczy 6 osób. Sytuacja polityczna na Alandach jest ustabilizowana, a mieszkańcy akceptują autonomię.
Wyspy Owcze
Jest to archipelag w północnej części Atlantyku, między Szkocją a Islandią, o powierzchni 1399 km2. Ludność liczy 45 tys. osób. Stolicą jest Thorshavn, a językiem urzędowym duński, ale powszechnie używany jest dialekt farerski. Większość mieszkańców to luteranie, należący do narodowego kościoła duńskiego. Wyspy Owcze nie wstąpiły do UE, z powodu braku zgody na wspólną politykę w zakresie rybołówstwa oraz na dopuszczenie kutrów unijnych do lokalnych łowisk. Relacje handlu z UE są oparte na umowie o wolnym handlu z 1997 r. Podstawą gospodarki jest rybołówstwo; bolączką jest jednak ujemny bilans w handlu zagr. Deficyt jest pokrywany z dotacji duńskiej i pożyczek zaciąganych w bankach komercyjnych.
W przeciwieństwie do Wysp Alandzkich, tu żywe są tendencje separatystyczne. Mieszkańcy mają ukształtowane poczucie językowej, kulturalnej i narodowej odrębności. Pierwszym państwem, które uznało flagę Wysp Owczych, była Wielka Brytania w czasie II wojny światowej. Po wojnie zdecydowano, że o dalszych losach wysp rozstrzygnie referendum, w którym można było wybrać autonomię bądź niepodległość (za niepodległością opowiedziało się 50,7%, a za autonomią 49,3% ludności, przez co rezultatów referendum nie uznano za wiążące. W 1948 Dania nadała Wyspom szeroką autonomię.
W gestii parlamentu duńskiego pozostają sprawy obronne, polityka zagr., sprawy walutowe i sądownictwo prowincji. Rząd duński reprezentuje na Wyspach urzędnik, noszący tytuł wysokiego komisarza. Wyspy Owcze wyłaniają 2 deputowanych do parlamentu duńskiego - Folketingu.
Podstawą ustroju jest ustawa generalna z 26 lipca 1994 r. Władzę ustawodawczą sprawuje parlament Foroya Logting. Liczy on od 27 do 32 deputowanych wybieranych na 4letnią kadencję. Prace parlamentu koncentrują się w stałych komisjach.
Władzę wykonawczą sprawuje rząd, w skład którego wchodzi premier i nie mniej niż 2 ministrów.
Problemem Wysp jest gospodarka, która w latach 1975-1990 znalazła się w głębokiej recesji. Obecnie sytuacja została opanowana, co uaktywniło zwolenników autonomii. Jeśli jednak rozpocznie się eksploatacja odkrytych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, ruch niepodległościowy może zyskać nowych zwolenników. Część obserwatorów nordyckiej sceny politycznej jest przekonana, że niepodległość Wysp Owczych jest przesądzona, kwestią jest tylko, kiedy do niej dojdzie.
Grenlandia
Wyspa na północnym Atlantyku o powierzchni 2 175 tys. km2. Ludność liczy 56 tys. Językiem urzędowym jest grenlandzki i duński. Stolicą jest Godthab (po grenlandzku Nuuk). Większą część ludności stanowią Grenlandczycy (82%) czyli ludność pochodzenia inuicko-europejskiego. Wśród grup wyznaniowych dominują luteranie.
Podstawą gospodarki jest rybołówstwo. Jeśli chodzi o ustrój, to w gestii władz autonomicznych pozostaje całość spraw prowincji, z wyjątkiem zagadnień obronnych, polityki zagr., sądownictwa i systemu monetarnego. Grenlandia posiada lokalny parlament (Landsting). Wybierany jest na 4letnią kadencję, maksymalnie obsadza się 32 mandaty, minimalnie 27, a prace parlamentu odbywają się w stałych komisjach. Władzę wykonawczą sprawuje rząd wyłaniany przez ugrupowania, które w wyborach otrzymały większość głosów. Grenlandczycy również wprowadzają 2 deputowanych do Folketingu.
Sytuacja wew. na Grenlandii jest dużo bardziej złożona niż w innych terytoriach autonomicznych. Występuje tu znaczne rozwarstwienie społeczne i rozpiętość dochodów. Koszty utrzymania są wysokie, a dochody znacznie niższe niż w Danii. Poważnym problemem jest tu brak mieszkań, spowodowany migracją ludności do ośrodków miejskich, niski poziom szkolnictwa, wzrost liczby uzależnień od alkoholu i narkotyków.
Kontrowersyjna jest także sprawa amerykańskiej bazy wojskowej w Thule. USA chce dokonać jej rozbudowy, przeciwko czemu na arenie międzynarodowej protestuje Rosja, grożąc pogorszeniem stosunków duńsko-rosyjskich. USA oświadczyło jednak, że w razie braku zgody na rozbudowę baza zostanie zamknięta, co byłoby wielkim problemem, jako że stanowi ona największe źródło pracy na Grenlandii oraz zasila finanse wyspy 100 milionami koron duńskich rocznie.
Spitsbergen
Spitsbergen to archipelag o powierzchni 61 200 km2. Ma 3 tys. mieszkańców. Na mocy traktatu paryskiego z 1920 r. archipelag przyznano Norwegii, zakazano jednak wykorzystywania go do celów militarnych i zalecono zachowanie międzynarodowej swobody prowadzenia badań naukowych i eksploatacji zasobów, i tak np. ZSRR otworzył tam kopalnię węgla.
Terytoria autonomiczne uczestniczą w pracach Rady Nordyckiej i Nordyckiej Rady Ministrów.
Radę Nordycką tworzy 87 delegatów z deputowanych do krajów członkowskich i terytoriów autonomicznych. Alandy, Wyspy Owcze i Grenlandia mają prawo wystawić po dwóch delegatów do Rady.
W Nordyckiej Radzie Ministrów każdemu krajowi i terytorium przysługuje jeden głos, jednak w obu tych organizacjach delegaci terytoriów autonomicznych nie mogą głosować inaczej niż kandydaci z państw macierzystych.
3