11. Definicje i problemy definiowania

Definiowanie to wyjaśnianie terminów językowych i określanie nazw przedmiotów przy uŜyciu

środków językowych. Definicja jest zdaniem realizującym ten cel: wyjaśnia sens wyraŜenia

językowego za pomocą wyraŜenia równowaŜnego (definicja zakresowa) lub równoznacznego

(definicja treściowa). Definiowanie jest jedną z najwaŜniejszych metod poznawczych, poniewaŜ

pozwala kształtować język drogą uściślania juŜ funkcjonujących wyraŜeń i wprowadzania nowych

terminów.

11.1. Budowa i rodzaje definicji normalnych

Definicja normalna lub równościowa ma budowę trójczłonową i zawiera:

 człon definiowany, łac. definiendum,

 łącznik definicyjny, łac. copula,

 człon definiujący, łac. definiens.

W definiendum występuje termin definiowany, definiens zaś zawiera termin definiujący. Łącznik

ustala równowaŜność lub równoznaczność definiendum i definiensa. Zwyczajowo, definiendum

występuje po lewej stronie, łącznik definicyjny jest środkowym elementem, zaś definiens po prawej

stronie łącznika. W zaleŜności od budowy i sformułowania wyróŜnić moŜna dwa rodzaje definicji

normalnych: wyraźne i kontekstowe.

Definicje wyraźne to definicje, w których definiendum zawiera wyłącznie termin definiowany.

Formułowane i wyraŜane są w trzech stylizacjach językowych, jako definicje:

1) nominalne,

2) semantyczne,

3) realne.

Ad 1) Definicja nominalna to definicja o budowie:

„A” znaczy tyle co „B”.

W tej stylizacji zarówno definiens, jak i definiendum występują w supozycji materialnej (są

nazwami samych siebie), a definicja ma charakter metajęzykowy. Definicja nominalna wyjaśnia

„słowo przez słowo” i jest definicją znaczeniową.

Ad 2) Definicja semantyczna to definicja o budowie:

„A” oznacza B.

W tym przypadku definiendum występuje w metajęzyku, zaś definiens w języku przedmiotowym.

Definicja jest związana z semantycznym stosunkiem oznaczania: wskazuje przedmiot definiowany,

nie podając jego charakterystyki.

Uwaga. Podane schematy definiowania 1) i 2) mają charakter sygnalny i w praktyce

sformułowanie definicji nominalnej lub semantycznej moŜe od nich odbiegać, choćby poprzez

dodanie zwrotów „wyraz”, „wyraŜenie” albo pominięcie - w piśmie - cudzysłowów. O tym, którą ze

stylizacji warto zastosować decyduje charakter definiendum.

Przykład 11.1.1. Definicje nominalne: „Memuar” znaczy tyle co „pamiętnik”. „Archetyp” znaczy

tyle co „pierwowzór”.

Definicje semantyczne: Wyraz „dyrygent” oznacza człowieka prowadzącego orkiestrę. Wyraz

„woziwoda” oznacza człowieka rozwoŜącego wodę.

Ad 3) Definicja realna to definicja o budowie

A jest (to) B (C1, C2, ..., Cn).

Definicja realna jest sformułowana w języku przedmiotowym: oba jej składniki, definiens i

definiendum występują w supozycji zwykłej. Dostarcza informacji o desygnatach terminu A. Celem

definicji realnej jest jednoznaczna charakterystyka danego przedmiotu, podająca jego cechy swoiste

składające się na jego treść charakterystyczną1.

Przykład 11.1.2. Definicje realne:

1) Menora jest to siedmioramienny świecznik uŜywany w synagogach i domach Ŝydowskich dla

celów obrzędowych,

2) Produkt to dobro powstałe w wyniku produkcji.

Szczególnym przypadkiem definicji realnej jest definicja klasyczna: jej zasadę określa tradycyjna

maksyma łacińska

Definitio fit per genus proximum et differentiam specificam

(definiowanie przez rodzaj najbliŜszy i róŜnicę gatunkową).

Przykładem takiej definicji jest zdanie

„Dom jest to budynek mieszkalny”.

gatunek łącznik rodzaj róŜnica gatunkowa

Wyjaśnianie oparte na definicji klasycznej jest wzorcowym sposobem ustalania znaczeń i zakresów

niepustych wyraŜeń o charakterze nazwowym. Polega ono na doborze rodzaju (nazwy nadrzędnej

względem gatunku) oraz róŜnicy gatunkowej (własności wyróŜniającej gatunek z rodzaju). NaleŜy

przy tym dąŜyć do moŜliwie najlepiej słuŜącego celom poznawczym i informacyjnym dopasowania

obu elementów definicji. Maksyma nakazuje operowanie „najbliŜszym” rodzajem dla

zminimalizowania róŜnicy gatunkowej i przez to uczytelnienia otrzymanego wyjaśnienia.

Przykład 11.1.2. RozwaŜmy dwie poprawne definicje nazwy „kwadrat”:

(i) Kwadrat jest to czworokąt równoboczny i równokątny,

(ii) Kwadrat jest to prostokąt równoboczny.

Porównanie (i) i (ii) pokazuje róŜne proporcje rodzaju i róŜnicy gatunkowej: wskazany w (ii)

rodzaj jest „bliŜszy” definiowanemu gatunkowi. Konsekwencją jest to, Ŝe róŜnica gatunkowa (ii) jest

„mniejsza”.

Definicje normalne, w których termin definiowany nie występuje samodzielnie, lecz jest uwikłany

w pewien splot językowy (kontekst) to definicje kontekstowe. Rozmaitość moŜliwych ich konfiguracji

i stylizacji oraz to, Ŝe w praktyce nie występują one samodzielnie, skutecznie utrudnia jakiekolwiek

klasyfikacje. NajwaŜniejszym kontekstowym sposobem wyjaśniania i konstruowania pojęć jest

definiowanie przez abstrakcję - dopracowana w teorii mnogości metoda powszechnie stosowana w

naukach formalnych2.

Definicja przez abstrakcję określa nazwy cech obiektów przez odwołanie się do relacji między

tymi obiektami według schematu

(ab) W(a) = W(b) wtedy i tylko wtedy, gdy a R b,

1 Zob. podrozdział 2.6.

2 Zob. podrozdział 14.5.

gdzie W jest definiowaną własnością, a i b obiektami, zaś R dwuargumentową relacją równowaŜności,

tj. R jest zwrotna, symetryczna i przechodnia3.

Przykład 11.1.3. Definicja cięŜaru4: CięŜar ciała a jest równy cięŜarowi ciała b wtedy i tylko wtedy,

gdy a i b równowaŜą się na wadze rzetelnej.

Definicja jest egzemplifikacją schematu (ab). Własność „cięŜar” W jest definiowana przy uŜyciu

relacji równowaŜenia się R na wadze rzetelnej.

11.2. Typy definicji

Typ definicji jest ustalony przez zadanie definicji, wyznaczone aktualnym stosunkiem sensu lub

zakresu terminu definiowanego do sensu lub zakresu tego terminu w języku uŜytkownika. Definicja

moŜe być5:

a) analityczna (sprawozdawcza),

b) syntetyczna (projektująca),

c) regulująca.

Ad a) Definicja analityczna, zwana teŜ sprawozdawczą, wyjaśnia znaczenie lub wskazuje zakres

wyraŜenia funkcjonującego w danym języku. Budowana jest wtedy, gdy chcemy sobie uwidocznić

sens terminu o ustalonym wcześniej znaczeniu, niedostatecznie uprzytamnianym, i wtedy, gdy chcemy

poinformować kogoś o znaczeniu tego terminu.

Ad b) Definicja syntetyczna, zwana teŜ projektującą, jest propozycją terminologiczną dla nowo

wprowadzanych wyraŜeń językowych. Buduje się ją w przypadku potrzeby nazwania dotychczas

nieistniejących lub dotąd nienazwanych obiektów, własności, relacji etc. oraz wtedy, gdy zmieniło się

w sposób zasadniczy znaczenie wyraŜenia funkcjonującego w języku. Zaakceptowane przez

uprawniony autorytet definicje syntetyczne stają się analitycznymi. Warto teŜ odnotować, Ŝe definicje

syntetyczne mają z reguły charakter nominalny.

Ad c) Definicja regulująca zaostrza lub modyfikuje zakres wyraŜenia nie zmieniając w zasadniczy

sposób jego dotychczasowego znaczenia. Głównym powodem, dla którego taką definicję się buduje

jest konieczność uściślenia pojęć stosowanych w okolicznościach wymagających decyzji

kwalifikacyjnych.

Przykład 11.2.1. Batyfotometr jest to przyrząd do pomiaru oświetlenia w wodzie na duŜych

głębokościach, stosowany do badań hydrograficznych i biologicznych (definicja analityczna). Logikoterapia

to metoda leczenia przy uŜyciu zagadek logicznych (definicja syntetyczna). Pełnoletni to

osoby, które ukończyły 21. rok Ŝycia (definicja regulująca).

Definicje wszystkich trzech typów są zdaniami oznajmującymi. MoŜna zatem pytać o to, czy są

zdaniami w sensie logicznym. Spośród rozwaŜanych grup definicji jedynie definicje analityczne

podlegają ocenie z punktu widzenia prawdy i fałszu, w przypadku pozostałych moŜna mówić jedynie

o trafności propozycji terminologicznej (definicje syntetyczne) lub teŜ zasadności sugerowanej

modyfikacji (definicje regulujące).

Podana typologia powinna zostać uzupełniona informacją o spokrewnionej z definiowaniem

procedurze eksplikacji. Eksplikacja to procedura, której celem jest uściślenie znaczenia niejasnego

pojęcia potocznego i włączenie go do szerszego systemu pojęć, stanowiącego np. teorię naukową.

3 Zob. s. 189.

4Przykład pochodzi od K. Ajdukiewicza.

5 Niektórzy autorzy dzielą definicje na dwie kategorie: analityczne i syntetyczne, a z kolei syntetyczne na

konstrukcyjne (arbitralne) oraz regulujące (kontrolowane zwyczajem językowym). Przy takiej klasyfikacji

definicję regulującą moŜna traktować jak „częściowo projektującą”, kontrolowaną zwyczajem językowym.

Związek eksplikacji i definicji regulującej jest oczywisty - definicja regulująca jest zwykle etapem

eksplikacji6.

11.3. Sposoby budowania definicji analitycznych

Na gruncie nauk formalnych budowanie definicji analitycznych uŜywanych i wcześniej

wprowadzonych terminów na ogół nie nastręcza trudności. Problem definiowania sprowadza się

najczęściej do gruntownej znajomości dyscypliny. Definiowanie w humanistyce, naukach

przyrodniczych, czy teŜ w naukach społecznych nastręcza wiele trudności. MoŜna łatwo się o tym

przekonać sięgając do dowolnej encyklopedii specjalistycznej.

NajwaŜniejszymi metodami budowania definicji analitycznych są:

a) metoda indukcyjna (sokratyczna),

b) metoda słowotwórcza (etymologiczna),

c) metoda kontekstowa (filologiczna).

Ad a) Metoda indukcyjna, zwana teŜ sokratyczną polega na:

 uprzytomnieniu sobie desygnatów terminu definiowanego,

 szukaniu cech wspólnych jego desygnatów,

 opisaniu tych cech w definiensie.

Ta metoda moŜe istotnie wspomóc definiowanie nazw oznaczających. Warunkiem skutecznego jej

zastosowania jest znajomość jej braków. Po pierwsze, nazwa moŜe posiadać nieskończenie wiele

desygnatów, w tym niejednorodnie charakteryzowanych. Ograniczoność ludzkiej percepcji i

przeszkody techniczne skutecznie teŜ utrudniają lub uniemoŜliwiają dostęp do wszystkich desygnatów

pojęcia  z tych powodów stosowanie metody sokratycznej skutkować moŜe ominięciem niektórych

cech desygnatów definiowanego pojęcia. Inne niebezpieczeństwo tkwi w wieloznaczności:

niedokładne wyodrębnienie jednego ze znaczeń jako zakres wskazać moŜe zbiór przedmiotów o

róŜnych charakterystykach. Zalecane metodą poszukiwanie cech wspólnych moŜe zakończyć się

niepowodzeniem.

Ad b) Metoda słowotwórcza, zwana teŜ etymologiczną polega na:

 rozbijaniu wyraŜenia (wyrazu) na części składowe, lub teŜ

 badaniu źródłosłowu wyraŜenia

i domyślaniu się jego znaczenia na podstawie jego części składowych lub w oparciu o źródłosłów.

RównieŜ metoda słowotwórcza ma swoje niedostatki: rozbicie wyrazu na części składowe moŜe nie

informować właściwie o jego znaczeniu, a źródłosłów moŜe sugerować zbyt mały zakres. Jej

zawodność moŜna zilustrować przykładem analizy słowa „wieloryb”. Metoda słowotwórcza jest

najbardziej skuteczna przy dochodzeniu do definicji analitycznych nazw złoŜonych

(wielowyrazowych) oraz nazw o wyraźnym źródłosłowie. Najlepsze zaś wyniki uzyskać moŜna

stosując ją do badania neologizmów językowych, które z zasady wprowadzane są jako zbitki

pojęciowe.

Ad c) Metoda kontekstowa, zwana teŜ filologiczną polega na domyślaniu się znaczeń słów z treści

kontekstów, w których słowa te występują. Tę metodę dochodzenia do definicji stosuje się przy

odczytywaniu języków martwych i pism klinowych. Jej uŜycie skutecznie wspomaga naukę języków

obcych metodą naturalną - w trakcie takiego treningu nauczyciel nie podaje wprost przekładu nowych

słów, prezentując ich poprawne uŜycie w „prawie”, zrozumiałych dla ucznia zdaniach.

Skuteczność metody filologicznej powaŜnie osłabia wieloznaczność poddawanych analizie

wyraŜeń językowych oraz to, Ŝe konteksty nie zawsze dostatecznie wyznaczają treść tych wyraŜeń.

6 Zob. podrozdział 12.5.

Przykład 11.4.1. Ad b) Kierując się etymologią łatwo ustalić znaczenie terminu „telewizja”.

Pierwsza część wyrazu „tele” kojarzy się z odległością, druga zaś część „wizja” sugeruje, Ŝe chodzi o

widzenie, obraz. Zbierając te dwie sugestie, domyślamy się, Ŝe „telewizja” to system przekazywania

(przesyłania) wizji na odległość bądź teŜ oglądania obrazu na odległość.

By się przekonać, Ŝe taka metoda moŜe zawieść, wystarczy rozwaŜyć dowolny termin, którego

językowe znaczenie uległo zmianie. RozwaŜmy wyraz „listonosz”. Podział wyrazu na dwie części

„listo-nosz” sugeruje, Ŝe chodzi o „człowieka roznoszącego listy”. PoniewaŜ współcześnie zakres

obowiązków listonosza jest szerszy, opierając się na metodzie etymologicznej znaczenie rozwaŜanego

terminu ustalilibyśmy jedynie częściowo.

Definiowanie jest sztuką. Dla zagwarantowania mu wysokiego stopnia skuteczności stosuje się

dodatkowo specjalne, nie definicyjne zabiegi wyjaśniające. Najczęściej stosowanymi są:

 wyjaśnianie deiktyczne (poglądowe),

 wyjaśnianie przez przykład,

 wyjaśnianie przez odwołanie się do podobieństw lub róŜnic znaczeniowych.

Wyjaśnianie deiktyczne polega na unaocznianiu czegoś za pomocą pokazów, często towarzyszy

mu gest wskazujący przedmiot, który jest reprezentatywnym desygnatem wyjaśnianego pojęcia. Ten

sposób wyjaśniania parafrazuje popularne powiedzenie „Koń, jaki jest kaŜdy widzi”. Na przykład,

chcąc przybliŜyć komuś znaczenie terminu „pies” wskazujemy konkretny jego egzemplarz, np. psa

Fido. Drugi sposób polega na słownym, a nie fizycznym, przedstawianiu obiektów, zdarzeń lub

sytuacji „podpadających” pod dany termin i stanowić moŜe dobre uzupełnienie nawet poprawnej

definicji analitycznej. Trzeci sposób ilustruje poniŜszy przykład:

„Ludobójstwo tym się róŜni od zabójstwa, Ŝe jest skierowane przeciwko całemu narodowi lub duŜej

grupie etnicznej”.

W praktyce, równieŜ przedstawione wcześniej metody budowania definicji nie są stosowane

odrębnie. Najlepsze wyniki daje równoczesne zaangaŜowanie więcej niŜ jednej z nich, w razie

potrzeby wspomagane odpowiednimi zabiegami o charakterze niedefinicyjnym. MoŜna się o tym

przekonać wertując wydawnictwa encyklopedyczne.

11.4. Błędy definicji

Najczęściej spotykane błędy definicji moŜna zaliczyć do jednej z następujących kategorii błędów:

 zakresowe,

 treściowe,

 pragmatyczne,

 formalne.



Definicja obarczona błędem zakresowym jest nieadekwatna  zakresy terminów definiowanego A i

definiującego B, są róŜne. Wówczas mówimy, Ŝe definicja jest:

 za szeroka, jeśli A jest podrzędny względem B,

 za wąska, jeśli A jest nadrzędny względem B,

 definicja krzyŜująca, jeśli zakres A krzyŜuje się z zakresem B,

 rozłączna, jeśli zakres A jest rozłączny z zakresem B.

Przykład 11.4.1. Pióro wieczne jest to przyrząd do pisania (definicja za szeroka). Dyskietka jest to

elektroniczny nośnik informacji (definicja krzyŜująca). Wspólnota Europejska jest to Europa (definicja

rozłączna).

NajwaŜniejsze błędy treściowe to:

 błąd nieistotności,

 błędne koło.

Błąd nieistotności polega na umieszczeniu w definiensie definicji cech nieistotnych z punktu

widzenia środowiska, w którym definicja występuje. Klasycznym juŜ przykładem jest, przypisywana

Platonowi, charakterystyka człowieka:

„Człowiek to jest stworzenie dwunoŜne, bezpióre”.

Błędne koło (łac. idem per idem, circulus in definiendo) polega na definiowaniu terminu przy

całkowitym lub częściowym uŜyciu terminu zdefiniowanego. Występuje w dwóch odmianach, jako

błędne koło:

 bezpośrednie,

 pośrednie.

Błędne koło bezpośrednie polega na uŜyciu terminu definiowanego w definiensie definicji. Realna

definicja wyraźna obarczona takim błędem ma postać „A jest to F(A)”, np.

„Kobieta jest kobietą”,

„Nazwa jest to nazwa indywidualna”.

Pierwszy przypadek dokładnie realizuje zasadę idem per idem (to samo przez to samo). ZauwaŜyć

jednak naleŜy, Ŝe takie wypowiedzi są dość powszechne w języku propagandy - ich celem jest jednak

nie zwykłe definiowanie, lecz perswazja. Drugie zdanie jest obarczone podobnym błędem. W

pewnych okolicznościach mogłoby ono zostać potraktowane jako „luźna” propozycja ograniczenia

pojęcia nazwy, a więc rodzaj definicji regulującej. Wówczas jednak oba terminy „nazwa” i „nazwa

indywidualna” musiałyby być wcześniej zdefiniowane.

Błędne koło pośrednie ma miejsce wówczas, gdy ciąg powiązanych ze sobą definicji wyjaśnia

kolejno terminy definiujące poprzednich definicji i ostatnim elementem tego ciągu jest definicja, w

której definiensie znajduje się „początkowy” termin definiowany. Sytuacje tego rodzaju opisać moŜna

następującymi schematami:

A1 jest to A2 A1 jest to F1(A2)

A2 jest to A3 A2 jest to F2(A3)

A3 jest to A4 A3 jest to F3(A4)

. .

. .

. .

An1 jest to An An1 jest to Fn1(An)

An jest to A1 An jest to Fn(A1)

Przykładem wyjaśniania obarczonego tym błędem jest nieporadna definicja waŜnego pojęcia

sylogistycznego:

„Przesłanka większa jest to zdanie zawierające termin większy, zaś terminem większym nazywamy

termin występujący w przesłance większej”.

NaleŜy jednak zauwaŜyć, Ŝe w praktyce naukowej usterka, o której mowa, moŜe być „subtelnie”

wpleciona w tekst i przez to być trudno dostrzegalna. Wykrycie błędnego koła i ustalenie jego źródeł

moŜe być wówczas niełatwe. Warto teŜ dodać, Ŝe w tezaurusach i słownikach jednojęzycznych błędne

koła pośrednie są nieuniknione.

Błędy pragmatyczne związane są z relacją między formułującym definicję i jej adresatem. Skutkują

brakiem komunikacji. Podstawową wadliwością pragmatyczną jest błąd niezrozumiałości (łac.

ignotum per ignotum, nieznane przez nieznane). Definicja, nawet poprawna pod kaŜdym innym

względem, moŜe być tak sformułowana, Ŝe jej adresat nie będzie w stanie zrozumieć treści zawartych

w definiensie. Następująca definicja

„Aspiryna jest to kwas acetylosalicylowy”

przygotowana na uŜytek przedszkolaka z pewnością nie wyjaśni zainteresowanemu terminu

„aspiryna”.

Błędy formalne definicji to usterki wypowiedzi definicyjnych, widoczne przy odniesieniu definicji

do jakiegoś konkretnego zbioru zdań lub teorii. Zatrzymajmy się przy błędzie

 sprzeczności,

Definicja jest w danej teorii sprzeczna, gdy jej dołączenie do niesprzecznego zbioru zdań prowadzi

do sprzeczności. Przykładem sprzecznej w dziedzinie liczb rzeczywistych definicji jest następujące

określenie funkcji pierwiastka kwadratowego liczby nieujemnej a:

„ a = b wtedy i tylko wtedy, gdy b2 = a”.

Przyjęcie tej definicji spowodowałoby sprzeczność. KaŜda liczba róŜna od zera posiadałaby dwa

moŜliwe pierwiastki o tej samej wartości bezwzględnej i róŜnych znakach. Na przykład pierwiastkami

z 4 byłyby liczby -2 i +2. PoniewaŜ -2  +2 otrzymujemy sprzeczność.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

11.6. Ćwiczenia

1. Jaki charakter językowy mają następujące definicje:

a) Kitara jest udoskonalonym typem liry,

b) Opus Dei jest organizacją kościelną,

c) „Kizeryt” znaczy tyle co „uwodniony siarczan magnezu”,

d) Termin „monosymfonia” oznacza dwuczęściowy utwór jednogłosowy.

2. Do którego typu naleŜą następujące definicje:

a) Psem doskonałym jest pies, który tropi,

b) Opus Dei jest organizacją kościelną,

c) „Kizeryt” znaczy tyle co „kwas acetylosalicylowy”,

d)Monosymfonią nazwiemy dwuczęściowy utwór jednogłosowy.

3. Oceń poprawność definicji. Jeśli nie jest poprawna, wskaŜ rodzaj błędu i jego przyczynę:

a) Marchew jest warzywem,

b) Oportunizm jest postawą polityczną,

c) Magister to absolwent Uniwersytetu,

d) „Logika” znaczy tyle co „rachunek logiczny”.

---