Niepracownicze formy zatrudnienia
Z niepracowniczą formą pracy (zatrudnienia) mamy do czynienia wówczas, gdy pracobiorca w sensie prawnym nie jest pracownikiem, ale wykonuje pracę w ramach względnie trwałej więzi prawnej i organizacyjnej z podmiotem zlecającym mu pracę. Stosunek prawny między podmiotami w tych formach pracy ma charakter cywilny (zobowiązaniowy). Rozróżnia się następujące niepracownicze formy pracy:
Prywatna działalność gospodarcza na zlecenie
Ta forma zatrudnienia ma charakter umowy między dwoma podmiotami gospodarczymi. Jednym podmiotem jest zwykle duże przedsiębiorstwo, a drugim jednoosobowa firma, którą prowadzi często były pracownik przedsiębiorstwa. Taka firma jest całkowicie zależna ekonomicznie od przesiębiorstwa-zleceniodawcy, jakkolwiek nie ma zakazu świadczenia usług także dla innych podmiotów. Firma-wykonawca, czyli były pracownik, wykonuje często te same zadania, jakie wykonywał w ramach stosunku pracy, tyle że obecnie robi to w innej formie prawnej. Podstawowym celem stosowania tej formy zatrudnienia jest uniknięcie płacenia składki na ubezpieczenie społeczne, która zostaje ograniczona do ryczałtu płaconego przez osoby prowadzące działalność gospodarczą.
Umowa agencyjna (ajencja)
Jest to umowa, w której przyjmujący zlecenie zobowiązuje się za wynagrodzeniem do wykonania określonych czynności w imieniu zleceniodawcy. Może to być np. stałe pośrednictwo lub zawieranie umów określonego rodzaju.
Do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie oraz do odbierania dla niego oświadczeń agent jest uprawniony tylko wtedy, gdy ma do tego umocowanie.
Jeżeli sposób wynagrodzenia nie został w umowie określony, agentowi należy się prowizja. Jeżeli wysokość prowizji nie została w umowie określona, należy się ona w wysokości zwyczajowo przyjętej w stosunkach danego rodzaju, w miejscu działalności prowadzonej przez agenta, a w razie niemożności ustalenia prowizji w ten sposób, agentowi należy się prowizja w odpowiedniej wysokości, uwzględniającej wszystkie okoliczności bezpośrednio związane z wykonaniem zleconych mu czynności. Agent może żądać prowizji od umowy zawartej po rozwiązaniu umowy agencyjnej, jeżeli propozycję zawarcia umowy dający zlecenie lub agent otrzymał od klienta przed rozwiązaniem umowy agencyjnej.
W razie gdy agent zawierający umowę w imieniu dającego zlecenie nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, umowę uważa się za potwierdzoną, jeżeli dający zlecenie niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy nie oświadczy klientowi, że umowy nie potwierdza.
Jeżeli agentowi zostało przyznane prawo wyłączności w odniesieniu do oznaczonej grupy klientów lub obszaru geograficznego, a w czasie trwania umowy agencyjnej została bez udziału agenta zawarta umowa z klientem z tej grupy lub obszaru, agent może żądać prowizji od tej umowy. Dający zlecenie obowiązany jest w rozsądnym czasie zawiadomić agenta o zawarciu takiej umowy.
W umowie agencyjnej zawartej w formie pisemnej można zastrzec, że agent za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere), w uzgodnionym zakresie, odpowiada za wykonanie zobowiązania przez klienta. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, agent odpowiada za to, że klient spełni świadczenie. W razie niezachowania formy pisemnej poczytuje się umowę agencyjną za zawartą bez tego zastrzeżenia. Odpowiedzialność agenta może dotyczyć tylko oznaczonej umowy lub umów z oznaczonym klientem, przy których zawarciu pośredniczył albo które zawarł w imieniu dającego zlecenie.
Umowę zawartą na czas oznaczony, a wykonywaną przez strony po upływie terminu, na jaki została zawarta, poczytuje się za zawartą na czas nieoznaczony
Umowy agencyjne mają największe zastosowanie w handlu np. przedstawiciele handlowi, w marketingu np. akwizytorzy, w ubezpieczeniach np. agenci ubezpieczeniowi itp. Agent różni się od pracownika tym, że wykonuje swoje czynności samodzielnie, nie pracuje pod bezpośrednim kierownictwem zleceniodawcy. Zleceniodawca stosuje jednak opiekę merytoryczna nad agentem, np. bezpłatnie szkoli go, określa sposób wykonania pracy. Umowa agencyjna podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu. Ajencja nie jest ani prywatną działalnością gospodarczą, ani stosunkiem pracowniczym.
Umowa o pracę nakładczą
Umowa o pracę nakładczą zawiera zobowiązanie wykonawcy do wytwarzania określonych wyrobów lub ich części z materiałów dostarczonych przez nakładcę, względnie z materiałów stanowiących własność wykonawcy. Wykonywane czynności mogą polegać również na montażu elementów, obróbce wykończeniowej, naprawie i konserwacji wyrobów, bądź ich części, a nadto na świadczeniu usług. Praca wykonywana jest w określonym terminie, ale poza zakładem pracy np. we własnym mieszkaniu, czyli w chałupie, i dlatego praca nakładcza często nazywana jest chałupnictwem, zaś wykonawcy chałupnikami. Chałupnicy nie są pracownikami, a mimo to mają wiele uprawnień pracowniczych np. prawo do urlopu wypoczynkowego, do zasiłku chorobowego, do emerytury lub renty, jeśli chałupnik zarabiał przynajmniej połowę najniższego wynagrodzenia itp.
System pracy nakładczej jest korzystny zarówno dla nakładców jak i dla wykonawców. Nakładcom umożliwia bez inwestycji rozwinąć dodatkową produkcję, nie muszą organizować pracy, nadzorować, budować lub wydzierżawiać pomieszczeń produkcyjnych itp. Z kolei chałupnictwem są zainteresowane osoby, które ze względu na stan zdrowia lub wychowywanie dzieci nie mogą podjąć pracy podporządkowanej w ramach stosunku pracy. Chałupnictwo zapewnia trwałość zatrudnienia w odróżnieniu od umowy o dzieło, która ma charakter indywidualny i incydentalny. Umowa o prace nakładczą nie wygasa wraz z wykonaniem zadania lecz trwa nadal aż do daty rozwiązania za wypowiedzeniem. Wypowiedzenie takiej umowy może jednak nastąpić bez podania przyczyn i bez konsultacji związkowej.
Umowa o dzieło
Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia za wykonanie dzieła można określić przez wskazanie podstaw do jego ustalenia. Jeżeli strony nie określiły wysokości wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, poczytuje się w razie wątpliwości, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innym nakładom przyjmującego zamówienie.
Jeżeli materiałów na wykonanie dzieła dostarcza zamawiający, przyjmujący zamówienie powinien ich użyć w sposób odpowiedni oraz złożyć rachunek i zwrócić nie zużytą część.
Jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła.
Jeżeli dzieło ma wady, zamawiający może żądać ich usunięcia, wyznaczając w tym celu przyjmującemu zamówienie odpowiedni termin z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu nie przyjmie naprawy. Przyjmujący może odmówić naprawy, gdyby wymagała nadmiernych kosztów.
Forma umowy może być dowolna, gdyż kodeks cywilny nie zastrzega dla ważności umowy o dzieło żadnej formy szczególnej. Tak więc i ustna umowa jest ważna. Gdy jednak wartość świadczenia strony przewyższa 2000 zł, umowa dla celów dowodowych powinna być pisemna. Jeżeli umowa w takiej sytuacji nie będzie stwierdzona na piśmie, wówczas w razie sporu sądowego nie jest dopuszczalny dowód w charakterze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej, przewidzianej dla celów dowodowych, dowód w charakterze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażają na to zgodę albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.
Jest to umowa cywilnoprawna o rezultat, a nie o czynność pracy. Ponadto ma charakter jednostkowy, na jeden rezultat pracy. Rezultat może mieć charakter materialny (np. budowa domu) lub niematerialny (jak np. zorganizowanie imprezy jubileuszowej). Przyjmujący zamówienie odpowiada w pełni materialnie za wady dzieła.
Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.
Umowa o dzieło nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym, dlatego jest korzystna dla zleceniodawcy. Płaci się też o połowę niższy podatek dochodowy, co jest korzystne dla wykonawcy.
Umowa - zlecenie
Przedmiotem tej umowy jest praca w sensie czynnościowym, nie mająca charakteru pracy podporządkowanej. Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. Jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie.
Jeżeli wykonanie zlecenia wymaga wydatków, dający zlecenie powinien na żądanie przyjmującego udzielić mu odpowiedniej zaliczki.
Przyjmującemu zlecenie nie wolno używać we własnym interesie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie. Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzebę wynikającą z wykonywania zlecenia powinien płacić dającemu zlecenie odsetki ustawowe.
Dający zlecenie powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia, wraz z odsetkami ustawowymi; powinien również zwolnić przyjmującego zlecenie od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym.
Przyjmujący zlecenie może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności.
Przyjmujący zlecenie powinien udzielać dającemu zlecenie potrzebnych wiadomości o przebiegu sprawy, a po wykonaniu zlecenia lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy złożyć mu sprawozdanie. Powinien mu wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym.
Jeżeli kilka osób dało lub przyjęło zlecenie wspólnie, ich odpowiedzialność względem drugiej strony jest solidarna.
Z upływem lat dwóch przedawniają się:
1) roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom;
2) roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone.
Zatrudnianie na umowie zleceniu przy pracy podporządkowanej jest zabronione i karane grzywną. Może to być np. pilnowanie mienia albo opieka nad dzieckiem w domu opiekunki. Praca na umowie-zleceniu może być nieodpłatna. Przyjmujący zlecenie nie odpowiada materialnie za rezultat swojej pracy. Umowa zlecenie podlega ubezpieczeniu społecznemu.
Nowe formy pracy
Kontrakt menedżerski.
Jest to forma zatrudnienia naczelnego kierownictwa firm. W odróżnieniu od powołania celem kontraktu menedżerskiego nie jest zarządzanie w sensie czynności lecz jako usługa. Z tego względu kontrakt menedżerski ma charakter umowy cywilnej, ale jednocześnie podlega ubezpieczeniu społecznemu. Kontrakt polega na powierzeniu całej firmy lub jej jednostki w zarząd określonej osoby lub grupy osób. Celem kontraktu może być przykładowo - osiągnięcie poprawy kondycji ekonomicznej firmy, komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych, przygotowanie do prywatyzacji itp. Treść i zakres kontraktu może być kształtowana swobodnie, ponieważ nie ma w Polsce szczegółowych uregulowań ustawowych. Podstawą formalną zawierania kontraktów menedżerskich jest Kodeks Cywilny i Kodeks Handlowy.
Leasing pracowników.
W razie konieczności nagłego i krótkotrwałego zatrudnienia dodatkowego personelu np. na zastępstwo w czasie urlopu lub choroby stałych pracowników albo w przypadku chwilowego spiętrzenia robót przedsiębiorstwo wypożycza odpowiednich pod względem kwalifikacji pracowników od specjalnej firmy, zatrudniającej pracowników tylko po to, by ich wypożyczać innym firmom. Za uzgodnione wcześniej wynagrodzenie jedno przedsiębiorstwo wypożycza swoich pracowników innemu pracodawcy na dokładnie ustalony czas. Firmą leasingową może być zarówno firma, która wyłącznie zajmuje się leasingiem, lub która okresowo wypożycza swoich pracowników tylko wówczas, gdy sama przejściowo nie ma dla nich odpowiedniej pracy. Umowa leasingowa najbardziej przypomina starożytną umowę o wynajem niewolników. Dwa podmioty umawiają się o pracę w sensie czynności wykonaną przez trzeci podmiot za wynagrodzeniem pobieranym przez pracodawcę, za pracę która nie jest świadczona na jego rzecz. Nie ma natomiast indywidualnych umów o pracę między przedsiębiorstwem przyjmującym pracowników a nimi samymi. Przedsiębiorstwa ustalają między sobą wynagrodzenie za tę usługę i prawo rozporządzania pracownikami. Pracownicy wypożyczani wyrażają jednak zgodę na warunki zawarte w umowie leasingowej, której treścią jest m. in.
rodzaj czynności do wykonania w nowym miejscu pracy,
termin rozpoczęcia i zakończenia wypożyczenia,
świadczenia urlopowe, chorobowe i za okres braku zatrudnienia.
W krajach zachodnich pracownicy wypożyczani kosztują od 25 do 33% drożej niż zatrudnieni na stałe. Mimo to takie dorywcze zatrudnianie może być korzystne dla podmiotu wypożyczającego pracowników.
Telepraca.
Jest to nowy rodzaj zatrudniania i zarządzania pracą umożliwiony rozwojem telekomunikacji. Telepraca polega na wykonywaniu pracy poza siedzibą firmy i przesyłanie jej wyników do biura dzięki zastosowaniu nowoczesnych systemów łączności. Telepraca to nie tylko zmiana lokalizacji, ale także zmiana sposobu organizacji, wykonywania oraz społecznego kontekstu pracy. Telepraca może być wykonywana w domu, w podróży, w innych przedsiębiorstwach, na konferencjach i w wielu innych nie kontrolowanych przez pracodawców miejscach. Telepracownicy stawiają się w określonym czasie w biurze, gdzie otrzymują zadania do wykonania oraz niezbędny sprzęt np. notebook, telefon komórkowy, komputer, oprogramowanie, faks itp. Po pewnym czasie powracają z efektami swojej pracy.
Telepraca może mieć różną postać prawną. Może to być okresowa umowa o prace, zatrudnienia na własny rachunek itp. Telepracownik może być także wspólnikiem właściciela firmy, może być członkiem spółdzielni lub pracować na umowie zleceniu lub umowie o dzieło. Formą telepracy jest zatrudnienie w internecie. Ta praca może być wykonywana w biurze, ale polega na łączeniu się i angażowaniu współpracowników na dużą odległość.
Generalnie telepracowników dzieli się na dwie grupy:
home-based teleworking. Jest to personel wykonujący większość swojej pracy w domu, komunikując się za pomocą komputera lub telefonu z pozostałą częścią załogi pracującej w biurze lub poza nią.
nomadic teleworking. Są to inżynierowie serwisowi, handlowcy, akwizytorzy, ankieterzy itp. którzy pracując na etacie przez większość czasu pracy są poza biurem oraz poza domem.
Literatura:
T. Stalewski, Zarządzanie pracą i personelem,
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny - tekst ujednolicony po zmianie z 27 lipca 2002 roku. Stan prawny na 1 stycznia 2003 roku
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks Pracy - tekst ujednolicony po zmianie 26 lipca 2002 roku. Stan prawny na 1 lipca 2003 roku