IX.5 Analiza nowożytnych przedmiotów metalowych (Konrad Kupis)
Na stanowisku Nowe Grocholice 1 odkryto łącznie 41 fragmentów metalowych duża część z nich to niecharakterystyczne fragmenty sztućców, gwoździe, fragmenty drutu. Do dalszej analizy wytypowano 23 zabytków które można podzielić na trzy kategorie: militaria (6 szt.); numizmaty (6 szt.); pozostałe (11 szt.). Zabytki te należy datować na okres nowożytny - od XVIII do XX wieku.
IX.5.1 Militaria
Pocisk typu Minié
Opracowany w 1849 roku stożkowy, samouszczelniający się pocisk karabinowy (tzw. pocisk ekspansywny). Pocisk charakteryzował się średnicą minimalnie mniejszą od kalibru karabinu, oraz wgłębieniem w dennej części. Przy wystrzale denna część pocisku ulegała rozszerzeniu w wyniku działania ciśnienia gazów prochowych, a ścianki pocisku dokładnie przylegały do kanału gwintowanej lufy karabinu. System ten sprawdził się w działaniach zbrojnych, w związku z czym w latach 1850-1860 karabiny systemu Minié zastąpiły starsze, gładkolufowe, karabiny. W armii rosyjskiej system Minié przyjęto w połowie XIX wieku, używano dwóch standardów amunicji: 17,8 mm do karabinu kalibru 7 linii, oraz, od 1856 roku 15,24 mm, dla karabinu 6 linii. Pociski systemu Minié produkowano do broni różnych kalibrów, istniały wersje z żłobkami na zewnętrznej stronie pocisku jak i bez nich. W ostatnich dekadach XIX wieku system Minié ustąpił miejsca amunicji scalonej oraz broni ładowanej odtylcowo. System Minié stanowi, bez wątpienia, ważny rozdział w rozwoju broni strzeleckiej, po raz pierwszy opracowano i wdrożono do służby efektywną broń gwintowaną (wcześniejsze karabiny gwintowane charakteryzowały się bardzo długim procesem załadunku broni). (Czarniawski W. 2004 str. 30-37, Hording D. str. 111, Kwaśnikiewicz W. str. 170-171)
Pocisk odkryty w obiekcie 437 na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 charakteryzuje się czterema żłobkami na zewnętrznej części oraz kalibrem 16,2 mm.
Można założyć iż pocisk ów może mieć związek z powstaniem styczniowym, choć niewykluczone, iż został on zagubiony w innych okolicznościach.
Pocisk karabinowy
Odkryty w obiekcie 365 na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1. Stan zachowania zabytku uniemożliwia dokonanie dokładnych pomiarów długości i kalibru omawianego pocisku.
Można jedynie stwierdzić iż mamy do czynienia z ostrołukowym pociskiem karabinowym o kalibrze ok. 8 mm. Takich pocisków używano w niemal wszystkich rodzajach karabinów powtarzalnych i maszynowych używanych podczas obu wojen światowych, zaś po raz pierwszy ostrołukowe pociski pojawiły pod koniec XIX wieku.
Łuska karabinowa
Odkryta w obiekcie 437 na stanowisku Nowe Grocholice 1. Stan zachowania zabytku należy określić jako zły, łuska jest w dwóch, pogniecionych, częściach. Stopień zniszczenia zabytku uniemożliwia precyzyjny pomiar kalibru i długości łuski.
Łuskę wykonano z mosiądzu, wokół spłonki widoczne, niemal nieczytelne, resztki oznaczeń producenta. Jedynym charakterystycznym elementem pozostaje wystająca kryza. Wśród typów karabinów, które mogły być używane w tym rejonie, za najbardziej prawdopodobny należy uznać karabin Mosin wz. 1891, bądź którąś z jego wersji rozwojowych, kolejną ewentualnością może być karabin Lebel wz. 1886/93. (Zasieczny A. 2010 str.225).
Łuska karabinowa
Kolejna mosiężna łuska karabinowa z wystającą kryzą, podobnie jak w wypadku opisanej powyżej, jej stan zachowania należy uznać za zły - zachowała się jedynie od spłonki do ok. 2/3 swej długości, stąd też pomiar kalibru jest niemożliwy. Za najbardziej prawdopodobną należy przyjąć hipotezę iż to łuska po pocisku do karabinu Mosin wz. 1891, bądź którejś z jego rozlicznych wersji rozwojowych. Omawiany zabytek zalegał w warstwie humusu, i nie można go powiązać którymkolwiek z wydzielonych obiektów archeologicznych. (Zasieczny A. 2010 str.225).
Orzeł wz. 17
Orzeł występuje w polskich oznaczeniach wojskowych od zarania państwowości, egzemplarz odkryty na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 został wykonany wedle wzoru opracowanego w 1917. Emblemat noszono na czapce, zaś jego umiejscowienie i wymiary zostały dokładnie określone w przepisach dotyczących umundurowania opracowanych w 1919 roku. Orzeł może również pochodzić z oznaki Ochotniczej Legii Obywatelskiej z 1920 roku. Pomimo opracowania i przyjęcia szczegółowych przepisów dotyczących umundurowania i oznaczeń, w kwestii orła nie stosowano ich zbyt rygorystycznie. Poszczególne jednostki wojskowe stosowały własne emblematy, a różnice nie ograniczały się do nazwy jednostki. (Ubiór Polowy Wojska Polskiego r. 1919, str.7, tabl. XVI, XVII, XVIII; Moś W. B. 2003 str.166)
Orzeł odkryty w obiekcie 260 A na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 zachował się w stanie który należy określić jako zły, stąd też trudno określić z którego roku pochodzi. Stopień skorodowania uniemożliwia stwierdzenie czy, i ewentualnie jakie oznaczenia znajdowały się w polu pod orłem. Wysokość:..cm, Szerokość:…cm.
Plakietka rosyjska
Odkryty w obiekcie 430 fragment plakietki, będący najprawdopodobniej ułamkiem tabliczki, o nieustalonej na chwilę obecną funkcji. Zachowany fragment pozwala domniemywać, iż tabliczka mogła posiadać kształt profilowanego prostokąta z półokręgiem ujętym dwoma wolutami wystającym u góry pośrodku.
W półokręgu wyraźnie widoczny wizerunek dwugłowego orła z berłem w prawej łapie i tarczą herbową na piersi, oraz, znajdujące się pod nim, resztki napisu: „(ułamane) - EHHOE ОЬ - (ułamane) - РАЧ и ПЕ - (ułamane) - ВАРШ - (ułamane)”. Brak przesłanek dotyczących szerokości tabliczki, w połączeniu z ułamkami słów, skutecznie uniemożliwia stwierdzenie jaki napis się na niej znajdował. Druga strona tabliczki pozbawiona jest śladów zdobień i napisów, można założyć, iż, w okresie użytkowania tabliczki, nie była widoczna.
IX.5.2 Numizmatyka
Trojak Stanisława Augusta Poniatowskiego 1770 r.
W roku 1766 król Stanisław August Poniatowski wprowadził pierwszą, za swego panowania, reformę monetarną. Stanowiła ona próbę ratunku krajowej gospodarki przed zalewem monet-falsyfikatów emitowanych przez Fryderyka II Hohenzollerna, miała również ułatwić obrót handlowy na terenie państwa (duża ilość monet o niskiej wartości powodowała, iż, aby uiścić wysoką opłatę, należało dostarczyć sprzedawcy nieraz i beczkę pieniędzy) . Powstały mennice: „srebrna” w Warszawie, oraz „miedziana” w Krakowie. Mennica toruńska zaprzestała swej działalności, zaś mennica gdańska sporadycznie emitowała niewielkie ilości monet. Jedną z wprowadzonych podówczas monet był trojak, którego pojedynczy egzemplarz odkryto na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 w obiekcie 540.(Szwagrzyk J. A. 1990 str. 150-151).
Na awersie widoczne wytarte popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego otoczone napisem: „STANISLAVUS AUG. D. C. REX POL. M. D. (uszkodzenie)” - Stanisław August, z Bożej łaski król polski, wieki książę (uszkodzenie - „L” - litewski). Na rewersie widoczna kolista tarcza polsko litewska z herbem Poniatowskich pośrodku, zwieńczona koroną - symbol charakterystyczny dla monet Stanisława Augusta, otoczony wieńcem laurowym oraz napisem: „GROSSUS POLON TRIPLEX 1770” - grosz polski potrójny. Monetę wyemitowano w ilości 1 986 253 egzemplarzy, materiałem użytym do produkcji była miedź. Średnica:2,66cm. (Szwagrzyk J. A. 1990 str.244).
Pół kopiejki 1898 r.
Moneta te stanowiły następczynie monet o nominale ½ kopiejki wybijanych przez poprzednich carów (Mikołaja I, Aleksandra II), a jedynymi różnicami są data wybicia oraz inicjały władcy. Monety te emitowała mennica w Petersburgu. Omawiany egzemplarz okryto w obiekcie 524.
Na awersie widoczne stylizowane inicjały Mikołaja II Romanowa, oraz motyw roślinny. Na rewersie napis: „ ½ KOPIEJKI” oraz data. Średnica: 1,62 cm, waga:1,6098 g, materiał : miedź. Moneta pozostawała w obiegu do lat Pierwszej Wojny Światowej, kiedy to na całym obszarze kraju mieszały się waluty trzech państw zaborczych. (Szwagrzyk J. A. 1990 str. 266).
20 groszy 1923 r.
W roku 1924 wycofano z obiegu marki polskie, wprowadzając, jako jedyną walutę, polski złoty. Monetę 20 groszową zaprojektował W. Jastrzębowski (przy nogach orła widoczna sygnatura W-J), wykonywano ją z niklu. Monety te emitowano bardzo długo. Jeszcze w czasach okupacji niemieckiej, na terenach Generalnego Gubernatorstwa, wprowadzono do obiegu monety 20 groszowe, emitowane przez mennicę warszawską, z niezmienioną datą 1923 (używano polskiego stempla). W trzech okupacyjnych emisjach (1941, 1943, 1944), wybito łącznie ok. 40 000 000 egzemplarzy rzeczonej monety. (Kałkowski T. 1974 str. 410-411; Szwagrzyk J. A. 1990 str. 324-325).
Na awersie widoczne godło państwowe, o nieustawowej formie otoczone napisem: „-1923- RZECZPOSPOLITA POLSKA”. Na rewersie: „20 GROSZY” otoczone motywem roślinnym. Średnica: 2 cm; masa: 3 g; obecna wartość monety zależy od tego z której emisji pochodzi dany egzemplarz. Awers lekko uszkodzony przy krawędzi, ogólny stan zachowania monety można ocenić jako dobry.
Opisywaną monetę odkryto na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1, w obiekcie 437.
5 groszy 1949 r.
W 1945 roku powstał Narodowy Bank Polski, jednak dopiero w 1950 roku, w związku z wymianą emitowanych do 1947 roku banknotów na nowe, wprowadzono monety o nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50 groszy; oraz 1 złoty. Na stanowisku archeologicznym Nowe Grocholice 1 w obiekcie 540 odkryto monetę 5 groszy z datą 1949.
Na awersie widoczne godło państwowe oraz napis: „RZECZPOSPOLITA POLSKA 1949”. Na rewersie napis „5 GROSZY” oraz wawrzyn. Monetę wyemitowała mennica w Bazylei, zaś autorami wzoru byli: A. Peter, A. Ham oraz J. Koreń. Materiałem użytym do produkcji monety była miedź, co odróżnia rzeczoną emisję od kolejnych: aluminiowych i wykonanych z alupolonu. (Szwagrzyk J. A. 1990 str. 298-299, 349).
3 kopiejki
Omawiany zabytek odkryto w obiekcie 365. Stan zachowania należy określić jako zły, jedynymi widocznymi śladami stempli są okręgi widoczne tak na rewersie, jak i na awersie monety. Są to wyjątkowo niecharakterystyczne elementy, występujące zarówno na monetach Jana III Sobieskiego, jak i, dla przykładu, monetach 3 kopiejkowych z końcowego okresu panowania Mikołaja II. Biorąc pod uwagę wymiary i wagę numizmatu, należy identyfikować omawiany zabytek jako monetę o nominale 3 kopiejek, wyemitowaną pod koniec XIX, bądź na początku XX wieku. (Szwagrzyk J. A. 1990 Katalog) Średnica: 2,62 cm; masa: 11 g; monetę wykonano z miedzi.
Niezidentyfikowana moneta miedziana
Moneta ta odkryta była w obiekcie 437. Na awersie widoczny mocno zatarty orzeł (nie widać czy dwugłowy), z emblematem (krzyża maltańskiego?) na piersi. Rewers nieczytelny. Średnica: 1,5 cm, monetę wykonano z miedzi.
IX.5.6 Pozostałe zabytki metalowe
Plomba ołowiana
Odkryta w obiekcie 260A ołowiana plomba o średnicy ok. 2 cm. Krawędzie plomby uszkodzone, z jednej strony widoczny napis: „KOS (nieczytelne) K”, z drugiej: 1/ (nieczytelne). Brak dat i oznaczeń państwowych, opisany powyżej napis jest najprawdopodobniej oznaczeniem przedsiębiorcy - producenta bądź handlarza. Zabytek należy datować na XIX bądź XX wiek.
Plomba ołowiana
Odkryta w obiekcie 559 plomba zaciskowa. Z jednej strony czytelny fragment napisu: „CZ(nieczytelne)”. Strona druga gładka. Średnica: 1,5 cm. Nad napisem zachowane uszko do zamocowania plomby.
Zabytek należy datować na XIX bądź XX wiek.
Plomba ołowiana z zawieszką
Odkryta w obiekcie 430 ołowiana plomba z zawieszką. Z jednej strony nieczytelne resztki napisu okalającego plombę wzdłuż jej krawędzi, strona druga zniszczona. Krawędzie zabytku uległy uszkodzoniu, stąd też trudno dywagować jaki napis się na nich znajdował. Średnica: 2,5 cm.
Zabytek należy datować na XIX bądź XX wiek.
Plomba młyńska rodziny Krausse
Odkryta w obiekcie 540, dobrze zachowana plomba ołowiana. Z jednej strony czytelny napis: „BRACIA Krausse LUBLIN”, z drugiej: „1/0”, otoczone: „-MŁYN-PAPIERNIA”. Średnica: 2,2 - 2,5 cm.
Młyn ów stał się własnością braci Adolfa i Henryka Krausse w 1874 roku, nowi właściciele inwestowali w rozwój przedsiębiorstwa, w 1880 roku wybudowali nowy młyn wodno-parowy z turbiną o mocy 200 KM, zaś w 1898 zainstalowano oświetlenie elektryczne. Przedsiębiorstwo pozostawało własnością rodziny Krausse aż do upaństwowienia w okresie po Drugiej Wojnie Światowej. (Michalska G. 1995 str.1-12).
Medalik z Matką Boską
Noszony na szyi owalny, złoty medalik z uszkiem i z wyobrażeniami Przemienienia Pańskiego oraz Matki Boskiej. Tego typu dewocjonalia są, po dziś dzień, bardzo popularne w społeczeństwie polskim.
Po jednej stronie medalika widoczne tradycyjne przedstawienie wydarzenia opisanego w Ewangeliach wg Świętych Mateusza, Marka i Łukasza. Unoszący się w powietrzu Jezus rozmawia z Mojżeszem i Eliaszem (na medaliku wyglądających jak anioły?), u ich stóp leżą przerażeni uczniowie Jezusa: Piotr, Jakub i Jan. Powyżej opisanego wizerunku, wokół krawędzi zabytku widnieje czytelny napis: „PRZEMIENIENIE PAŃSKIE”.
Wizerunek, delikatnie rzecz ujmując, nie sprawia wrażenia dzieła wybitnego artysty. Postacie przedstawione są schematycznie, jak już wspomniałem, prorocy wyglądają jak anioły.
Na drugiej stronie widoczne wyobrażenie Św. Marii z Dzieciątkiem Jezus, wzorowane na obrazie znanym z klasztoru OO Paulinów w Częstochowie. Otoczone napisem: „(nieczytelne) MARIA CZĘSTOCHOWSKA”. Jakość wykonania wizerunku jest zauważalnie wyższa niż opisanego powyżej wyobrażenia Przemienienia Pańskiego.
Jest to luźne znalezisko, nie powiązane z żadnym z obiektów archeologicznych, datowane na XX wiek.
Figurka ołowiana
Odkryta w obiekcie 40 figurka, przedstawiająca mężczyznę niosącego worek. Zabytek zachował się fragmentarycznie - brak nóg, korpus uległ zgnieceniu, dobrze zachowane głowa oraz ręce figurki. Obecna wysokość ok. 7 cm, pierwotnie zapewne ok. 12 cm.
Na dobrze zachowanej twarzy figurki widoczne wąsy oraz broda a także źrenice oczu. Nakrycie głowy: czapka lub hełm. Prawa ręka zwisa swobodnie wzdłuż ciała, lewa przytrzymuje dwa, niezidentyfikowane przedmioty. Przewieszony przez lewe ramię pasek podtrzymuje niesiony na plecach worek. Mężczyzna jest ubrany w płaszcz z stojącym kołnierzykiem. Ogólnie, jakość wykonania figurki nie budzi zastrzeżeń.
Opisana figurka była najprawdopodobniej zabawką, ewentualnie bibelotem. Zabytek należy datować na XIX bądź XX wiek.
Guzik z pruskiego munduru
Odkryty w obiekcie 260A wypukły, mosiężny guzik z wizerunkiem czarnego orła pruskiego w tarczy herbowej, oraz koroną ponad nią. Guzik nosi ślady uszkodzenia i naprawy: na awersie widoczne pęknięcie przebiegające wzdłuż dolnej krawędzi korony, rewers został wypełniony ciemną masą (ołowiem ?), z której wystaje oczko do przyszycia guzika. Z powodu zasłonięcia rewersu, oznaczenia producenta pozostają niewidoczne.
Guzik ów pochodzi z munduru urzędnika pruskiego, przy czym, warto wspomnieć, iż takie guziki są bardzo częstymi znaleziskami na pierwszowojennych pobojowiskach.
Zabytek ów należy datować od końca XIX wieku do lat Pierwszej Wojny Światowej, przy czym mógł on być w użytku również w późniejszym okresie. (Czerniewicz D. 2010 str.7-10).
Fragment niezidentyfikowanego mechanizmu
W ob. 260A znaleziono również fragment bliżej niezidentyfikowanego mechanizmu. Niestety stan zachowania przedmiotu nie pozwolił ustalić jego funkcji. Autor nie wyklucza, że mógł to być fragment zegarka (kształt kolisty). Przedmiot ten nie posiadał żadnych cech charakterystycznych i może być datowany ogólnie na XX wiek. Artefakt miał kolisty kształt i wymiary ?? na ?? na ?? cm.
Nożyczki
W ob. 365 znaleziono fragment żelaznych nożyczek o długości ok. 15 cm. Biorąc pod uwagę militarny charakter obiektu 365, można założyć, że nożyczki te mogły pochodzić z apteczki wojskowej i mieć zastosowanie w trakcie opatrywania żołnierzy (cięcie bandaży itp.) Przedmiot ten mógł pochodzić z wyposażenia armii rosyjskiej lub z czasów niewiele późniejszych i pochodzić z wyposażenia nowo sformowanej polskiej armii.
Łyżka żelazna
W ob. 365 znaleziono fragment łyżki żelaznej o długości ok. 18,5 cm. Przedmiot ten nie posiadał żadnych cech charakterystycznych i może być wydatowany zarówno na koniec XIX wieku, jak i na na okres wieku XX. Mając jednak na względzie militarną funkcję ob. 365, można z dużą dozą prawdopodobieństwa datować ten przedmiot na początek wieku XX.
Łyżka żelazna
W ob. 540 znaleziono fragment łyżki żelaznej o długości ok. 5 cm (zachował się tylko . Przedmiot ten nie posiadał żadnych cech charakterystycznych i może być wydatowany zarówno na koniec XIX wieku, jak i na na okres wieku XX.
IX.5.4 Podsumowanie
Analizie poddano 22 zabytki metalowe datowanych na okres nowożytny. Wśród militariów zauważalną jest przewaga ilościowa zabytków datowanych na pierwsze dekady XX wieku. Obiekty militarne ze stanowiska Nowe Grocholice 1 mogły pochodzić zarówno z czasów I WŚ, jak i z lat 20-tych XX wieku. W takim wypadku użytkowane byłyby podczas wojny polsko-bolszewickiej. Nie wyklucza się również możliwości, że posterunek wojskowy złożony z kilkunastu obiektów militarnych z czasów I WŚ należący do wojsk rosyjskich został opuszczony, a następnie wtórnie zaadoptowany na potrzeby Armii Polskiej. W tym przypadku stacjonowały by tu wojska rezerwowe mające ubezpieczać „tyły” armii broniącej Warszawy w przypadku próby otoczenia miasta.
Jedynym zabytkiem militarnym, który nie może mieć związku z czasami Pierwszej Wojny Światowej jest pocisk ekspansywny typu Minié, w armii carskiej zaprzestano ich użycia po wprowadzeniu do uzbrojenia karabinów Bredan około 1870 roku. Pociski tego typu są częstymi znaleziskami na pobojowiskach datowanych na okres powstania styczniowego.
Dyskusyjną jest kwestia orła wz. 17. Należy przyjąć iż nie ma on związku z ewentualnym posterunkiem, choć niewykluczone iż istniejące już pierwszowojenne okopy zostały ponownie wykorzystane podczas wojny 1920 roku.
Kolejnym zabytkiem budzącym wątpliwości pozostaje plakietka z inskrypcją. Była to, najprawdopodobniej, tabliczka informacyjna, zaś zakwalifikowanie jej do kategorii militariów wynika z fragmentu napisu: „EHHOE” - najprawdopodobniej: „ВОЕННОЕ”. Z pozostałych słów, jedynym zachowanym w stopniu wystarczającym dla dywagacji dotyczących jego brzmienia, jest: „ВАРШ” - najprawdopodobniej: „ВАРШАВА”. Fragmentaryczne zachowanie zabytku uniemożliwia stwierdzenie tak elementarnych faktów jak długość inskrypcji.
223 nr inw. zab.
215A nr inw. zab.
216B nr inw. zab.
251 nr inw. zab.
204A nr inw. zab.
220 nr inw. zab.
246 nr inw. zab.
250 nr inw. zab.
216A nr inw. zab.
248 nr inw. zab.
Materiał ceramiczny znaleziony w rowie 540 wskazywał na wcześniejszą metrykę obiektu (przed XX wiekiem). Wydaje się, że moneta ta znaleziona na powierzchni rowu 540 mogła pochodzić z warstwy ornej bezpośrednio nad obiektem.
208 nr inw. zab.
226 nr inw. zab.
204C nr inw. zab.
247 nr inw. zab.
221 nr inw. zab.
245 nr inw. zab.
249 nr inw. zab.
90 nr inw. zab.
204B nr inw. zab.
Tego typu guziki stosowano często w polskiej armii w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, zwłaszcza w oddziałach ochotniczych lub pomocniczych, gdzie niekompletne bądź nieregulaminowe umundurowanie było rzeczą spotykaną dość często.
204D nr inw. zab.
215B nr inw. zab.
215C nr inw. zab.
244 nr inw. zab.
Zapewne po ofensywie niemieckiej z roku 1914.
„Wojskowy” ros.
„Warszawa” ros.