Klasyczne koncepcje korzyści z handlu
Teorie korzyści z handlu próbują ustalić: jakie czynniki determinują kierunki i strukturę specjalizacji i wymiany; w jaki sposób dokonuje się podział korzyści między partnerami uczestniczącymi w wyminie; w jaki sposób wymiana wpływa na strukturę produkcji i ceny. Kryteria oceny korzyści mogą być różne, co jest szczególnie istotne przy próbach ich oceny.
Korzyść komparatywna jest to zdolność gospodarki do produkowania określonego dobra bardziej efektywnie niż inne gospodarki (jest ona budowana na bazie kosztów wytwarzania). Wyraża się w kierunkach specjalizacji eksportowej i importowej; jest określona przez relatywne (względem innych krajów) wyposażenie kraju w czynniki produkcji, technologię, strukturę kosztów produkcji dóbr w różnych krajach, strukturę popytu, korzyści skali i możliwość różnicowania dóbr. Historyczną podstawą korzyści z handlu jest teoria przewag komparatywnych. Opiera się ona na kilku ważnych założeniach typowych dla zasad wolnego rynku:
Zakres analizy - wymiana dokonuje się między dwoma krajami wytwarzającymi dwa dobra, przy wykorzystaniu jednego lub dwóch czynników produkcji,
Mobilność czynników - czynniki produkcji są jednorodne, podzielne, mobilne w skali kraju między gałęziami, ale nie mobilne w skali międzynarodowej, dobra mają charakter finalnych, nie ma barier handlowych i kosztów transportu,
Struktura rynku jest doskonale konkurencyjna,
Stosowane technologie - są takie same w krajach w produkcji poszczególnych dóbr, ale różne dla tych dóbr, korzyści nie są zależne od skali produkcji,
Struktura popytu - gusty i preferencje w krajach są jednakowe.
A. Smith uważał, że kraje uczestniczące w wymianie czerpią korzyści z tytułu występowania absolutnych różnic kosztów wytwarzania (nakładów pracy). Czynniki podażowe - różnice w kosztach produkcji - związane ze specjalizacją gałęziową są przesłanką rozwoju handlu i osiągania z niego korzyści. Kraj specjalizuje się w produkcji dóbr, w których ma bezwzględną przewagę. Tą drogą zwiększa zatrudnienie czynników produkcji.
Teoria kosztów komparatywnych D. Ricardo pokazuje korzyści ze wzajemnej wymiany oparte na specjalizacji wiążącej się ze względnymi różnicami kosztów wytwarzania różnych dóbr w poszczególnych krajach. Ma ona statyczny charakter (zakłada niezmienną skalę produkcji, model dwóch krajów i dwóch dóbr, doskonałą konkurencją na rynku, podzielność i przenośność czynników produkcji w kraju). Korzyści poszczególnych krajów zależą od relacji cen - względnie równy podział korzyści wystąpi w wymianie między krajami o podobnych obszarach, poziomach rozwoju i strukturze popytu. Kraje bogate, dzięki uprzemysłowieniu, mogą osiągać - na zasadzie malejących kosztów - większe korzyści niż kraje rolnicze, które są narażone na ujemne działanie rosnących kosztów (malejąca produkcyjność krańcowa).
Kraj bogaty może łatwiej przeznaczać część produkcji na eksport, dzięki czemu może zwiększać elastyczność cenową i dochodową podaży eksportowej i łatwiej dostosować ją do wymogów rynku światowego. Wysoka elastyczność podaży umożliwia wyrównanie ewentualnych strat związanych z pogorszeniem terms of trade. Korzystniejszą pozycję mają kraje wyżej rozwinięte poprzez wyższy poziom technologii, elastyczność, wyposażenie w czynniki produkcji, korzyści skali. Warunki wymiany są kształtowane nie tylko przez czynniki podażowe i kosztowe, ale i popytowe - konkurencyjna na rynku światowym może być produkcja tańsza i napotykająca popyt.
W teorii obfitości zasobów (zróżnicowanego wyposażenia krajów w czynniki produkcji) jako przesłance specjalizacji i korzyści z handlu, przyjmuje się nierównomierne rozmieszczenie czynników produkcji między krajami i ich nieprzenośność między nimi. Określone czynniki są tańsze w krajach, w których występują w obfitości; produkcja towarów przemysłowych będzie tańsza w krajach obfitych w zasoby kapitału rzeczowego i wykwalifikowaną pracę, w krajach obfitych w zasoby ziemi będzie preferowana produkcja dóbr rolno - spożywczych, absorbujących względnie dużo nakładów ziemi. Różnice kosztów i cen wytwarzania czynników decydują tu o specjalizacji i korzyściach z handlu zagranicznego. Liberalizacja i rozwój handlu między krajami prowadzi do wyrównywania się cen czynników produkcji;, ponieważ za pośrednictwem towarów handel przesuwa zasoby względnie obfite w danym kraju do krajów, w których są one skromne a więc droższe. Zmiany skali obfitości i względnych cen czynników powodują zmiany cen towarów i ich konkurencyjności, wzrasta produkcja i eksport towarów, do produkcji których stosuje się czynnik, którego zasób względnie rośnie. Zgodnie z tą koncepcją specjalizacji i korzyści z handlu, zmiany w strukturze produkcji i eksportu są powodowane głównie przez czynniki podażowe.
Teorie neo czynnikowe wprowadzają czynnik zasobów naturalnych, pracy prostej i złożonej. Teoria 4 czynnikowa zakłada, że o specjalizacji i korzyściach z handlu decydują względne różnice między krajami z punktu widzenia dysponowania zasobami naturalnymi, kapitałem rzeczowym, zasobem pracy prostej i kapitałem ludzkim.
Prosty model korzyści z handlu (takim jest model przewag absolutnych, względnych i obfitości zasobów) istnieje przy braku mobilności czynników produkcji między krajami, a korzyści wynikają z ukształtowania się innych niż bez wymiany relacji cen wymienianych dóbr opartych na zróżnicowanych cenach czynników produkcji. Ważne założenia to: całość dochodów jest realizowana na bieżąco; analizę prowadzi się w jednostkach naturalnych; wielkości mają charakter agregatowy. Problem korzyści i strat w prostym modelu handlu przedstawia się następująco:
Korzyści przypadają głównie konsumentom
Mogą tracić właściciele różnych czynników produkcji,
Tracą ci właściciele czynników, których produkty przed podjęciem wymiany były sprzedawane po względnie wysokich cenach,
W wyniku wymiany i specjalizacji (otwarcia gospodarki) zmienią się relacje cen, ceny jednych dóbr spadną, a drugich dóbr wzrosną,
Działania polityki handlowej i gospodarczej są odpowiedzialne za dobry podział korzyści i rekompensat,
Efekty wymiany (otwarcia gospodarki) są różne dla gałęzi w każdym kraju; aby chronić mniej wydajne gałęzie i dochody właścicieli mniej wydajnych czynników potrzebna jest polityka państwa,
Skala strat (korzyści) zależy od ukształtowanej relacji cen dóbr- czy są bliżej tej w jednym czy w drugim kraju, czy są wypośrodkowane
Konieczny jest przepływ części korzyści do tracących,
Największe straty ponoszą gałęzie schyłkowe, schodzące z rynku.
Korzyści z handlu przy realokacji zasobów między gałęziami pojawiają się, gdy kraj koncentruje wysiłki w gałęzi, w której ma przewagę komparatywną, a produkcyjność zasobów w różnych gałęziach jest zróżnicowana. Wymaga ona spełnienia następujących warunków: korzyści i oczekiwania kraju pokrywają się z korzyściami i oczekiwaniami zagranicy, co oznacza odpowiedniość struktury i wielkości popytu. Specjalizacja i ograniczenie różnorodności produkcji przesuwa w kraju krzywą transformacji w prawo. Handel i otwarcie gospodarki wymusza specjalizację i ograniczenie gamy produkowanych dóbr, poszerzając ofertę dóbr do konsumpcji. To, czy relacje cen obrazują relacje kosztów krańcowych zależy od rodzaju konkurencji (występują w zasadzie tylko w wolnej konkurencji). Efekt substytucyjny zmian relacji cen oznacza przesunięcia na tej samej krzywej obojętności, a efekt dochodowy wiąże się z przejściem na inną, wyższą krzywą obojętności (każda zmiana cen wpływa na zmiany dochodów realnych).
Na wzrost popytu na import wskutek spadku ceny dóbr importowanych (poprawa terms of trade) składają się: efekt substytucyjny w konsumpcji (zwiększa się popyt na import wzdłuż dotychczasowej krzywej obojętności); efekt dochodowy (spadek ceny dóbr importowanych podnosi realny dochód, konsument przechodzi na wyższą krzywą obojętności i rośnie popyt na import); efekt zmiany struktury produkcji (obniżka ceny dobra importowanego prowadzi do przesunięcia zasobów do innych sektorów). Urealnienie prostego modelu handlu wynika z faktu, że handel obejmuje więcej niż dwa dobra, więcej niż dwa czynniki produkcji, więcej niż dwa kraje, inny niż wolnokonkurencyjny model gospodarki. Skala korzyści zależy od relacji ilości dóbr konsumowanych i produkowanych. Koncentracja na wybranych dobrach daje szansę efektywnej alokacji i szerokiej konsumpcji oraz podnoszenia dochodu realnego. Poszerza się handel dobrami produkcyjnymi (kapitałowymi), co jest efektem integracji światowych procesów produkcyjnych. Rynki nie cechują się mechanizmem swobodnej konkurencji, ceny nie muszą być równe kosztom krańcowym, preferencje nie muszą pokrywać się z relacjami cen, ceny są zróżnicowane, bo dobra nie są jednorodne, nasila się konkurencja na tych samych rynkach.
W prostym modelu korzyści z handlu właściciele czynników produkcji są wynagradzani stosownie do produktywności, więc wynagrodzenie jest wyższe w sektorach o wyższej produktywności (w praktyce korzyści z wyższej wydajności mogą być niwelowane wyższym kosztem wynagrodzeń). Czynniki produkcji przepływają do sektorów o wyższej wydajności i wynagrodzeniu. W skali świata wynagrodzenia są bardzo zróżnicowane, co prowadzi do ruchu czynników produkcji między gałęziami, wynagradzania poniżej lub powyżej wydajności, co ma konsekwencje dla możliwości czerpania korzyści z uczestnictwa w rynku światowym i konkurencyjności. Jeżeli lokalne techniki produkcji i poziom wynagrodzenia czynników znacznie odbiegają od światowych, to kraj będzie wytwarzać małą gamę dóbr, zrezygnuje z wielu dóbr, skupi się na specjalizacji w dobrach, w których ma szansę na uzyskanie przewagi komparatywnej, przy założeniu wynagradzania czynników stosownie do ich wydajności.
Ważne są uwagi dotyczące przepływu czynników między sektorami:
W wyniku wzrostu rynkowej ceny danego dobra mobilny czynnik produkcji będzie przemieszczał się do sektora wytwarzającego drożejące dobra (tu będą też wyższe wynagrodzenia). Właściciele nie mobilnego czynnika w tym sektorze zyskują na wzroście krańcowego produktu tego czynnika (jego krańcowa produkcyjność rośnie, bo do powiększającej się liczby zatrudnionych dołączona jest taka sama wielkość kapitału - na jednostkę czynnika nie mobilnego przypada więcej czynnika mobilnego). Właściciele nie mobilnego czynnika w sektorze, na produkt którego ceny nie rosną, odczuwają spadek krańcowej produkcyjności, ponieważ ubywa czynnika mobilnego (obniża się krańcowa produkcyjność czynnika nie mobilnego). Na otwarciu gospodarki tracą właściciele nie mobilnego czynnika w sektorze, w którym ceny dóbr spadły albo nie wzrosły, właściciele mobilnego czynnika na konkurencyjnym rynku nie zyskują wiele, najwięcej korzystają właściciele nie mobilnego czynnika zaangażowanego w produkcję dóbr, na które ceny światowe rosną.
Należy zauważyć, że w dłuższym okresie każdy z czynników może przyjąć charakter nie mobilnego poprzez specjalizację i możliwość zastosowania w określonym rodzaju działalności. Dla czerpania korzyści konieczne jest utrzymanie rosnącej tendencji poziomu cen tych dóbr. Jeżeli rośnie w czasie zasób czynnika mobilnego, to dopływa on do poszczególnych sektorów, rośnie podaż dóbr, cena tego czynnika raczej obniży się, ale wzrosną dochody właścicieli pozostałych czynników nie mobilnych. Właściciele czynników nie mobilnych są zainteresowani powiększaniem się podaży czynnika mobilnego, właściciele czynnika mobilnego nie są taką tendencją zainteresowani.
Dochód właścicieli czynników nie mobilnych między gałęziami zależy od skali i wzrostu popytu na wytwarzane przezeń dobra. Wzrost ceny dobra eksportowanego podnosi realne dochody konsumentów, przez co ich popyt na różne dobra może wzrosnąć. Zmiany układu przewag komparatywnych są konsekwencją zmian - na rynku światowym - cen dóbr eksportowanych i technik ich wytwarzania. Utrata przewagi może stać się rezultatem szybszej poprawy techniki wytwarzania w innych sektorach, korzystniejszych zmian relacji cen albo wzrostu wynagrodzeń właścicieli czynnika mobilnego.
Wzrost cen dóbr wynikający z otwarcia gospodarki podnosi ceny czynników wówczas, gdy uczestniczą one w wytwarzaniu dóbr eksportowanych. Ma to miejsce w sytuacji, gdy kraje stosują taką samą technikę produkcji. Tymczasem w praktyce jakość, produkcyjność czynników produkcji jest różna i ich ceny między poszczególnymi krajami są zróżnicowane. Poszukiwanie dowodów empirycznych na dominację w eksporcie czynników występujących w obfitości, musi łączyć się z uwzględnianiem cech jakościowych tych czynników. Inną determinantą jest udział danego kraju w światowych zasobach danego czynnika. Najistotniejsze słabości tej koncepcji wiążą się z poszukiwaniem jednego najważniejszego wyznacznika kierunku specjalizacji, gdy tymczasem decydujący jest pewien system, układ czynników (cechujących mikro konkurencyjność). Czy utrzymuje się tendencja do wyrównywania się płac, rent, procentu, zysku w krajach stosujących takie same techniki produkcji? Kraj zasobny w kapitał będzie stosował techniki kapitało chłonne także z tego powodu, że jego wysoko wydajna siła robocza jest wyżej opłacana i względnie droga.