Wychowanie w rodzinie a wychowanie w przedszkolu
Data dodania: 2008-04-13 08:37:02
Dziecko rozwija się zarówno psychicznie, jak i fizycznie, przede wszystkim w procesie wychowania. Wychowanie kształtuje, przyśpiesza rozwój poszczególnych procesów psychicznych i cech osobowości. Oddziaływanie wychowawcze rodziny dokonuje się w toku życia codziennego. Efekty tego oddziaływania zależą w dużej mierze od: struktury rodziny, sposobu pełnienia przynależnych ról przez jej członków oraz stopnia uświadomienia sobie przez rodziców wychowawczej roli rodziny wobec dziecka.
Bardzo istotną sprawą jest, iż proces wychowania i kształtowania osobowości dziecka jest procesem długotrwałym, wieloletnim i nade wszystko wymaga systematyczności i konsekwencji kierowania dzieckiem w sposób jednolity tak w domu, jak i w przedszkolu. W przeciwnym wypadku, jeśli oddziaływania rodziców i nauczyciela nie są uzgodnione lub sprzeczne ze sobą, nawet najbardziej słuszne zabiegi wychowawcze nie będą odnosić rezultatów.
Rodzina stanowi podstawowe środowisko wychowawcze. Wpływ, jaki wywiera rodzina na dziecko jest najwcześniejszym i cechuje się znaczną trwałością. Wpływy rodziny na dziecko są systematyczne i ciągłe. Rozpoczynają się już w okresie prenatalnym. Według H.Pielki (Pielka H., 1993) rodzina poprzez zaspakajanie potrzeb fizycznych i psychicznych kształtuje uczucia, postawy i ma istotny wpływ na zachowanie się jednostki, na jej stosunek do innych osób, systemu norm i wzorów postępowania, do świata wartości. To w rodzinie dziecko uczy się odróżniania dobra od zła, sprawiedliwości, uczy się rozumienia co jest pożyteczne, a co szkodliwe.
Rodzice w najszerszym zakresie zaspakajają biologiczne i psychospołeczne potrzeby dziecka, a przede wszystkim potrzebę bezpieczeństwa, kontaktu emocjonalnego, aktywności oraz kształtują nowe potrzeby, jak potrzebę osiągnięć, kontaktów społecznych z innymi ludźmi, potrzebę zaspakajania ciekawości i inne. Rodzina stwarza szczególnie sprzyjające warunki dla współwystępowania takich czynników społecznych jak naśladownictwo, modelowanie, identyfikacja.
Za bardzo istotny aspekt oddziaływania rodziny na rozwój dziecka przedszkolnego należy uznać stymulowanie jego rozwoju. Dokonuje się to dzięki odpowiedniej organizacji życia rodzinnego, pobudzającego go do wszechstronnej aktywności. Dobry kontakt emocjonalny z rodzicami stanowi niezbędny warunek prawidłowego rozwoju dziecka i to zarówno rozwoju fizycznego jak i umysłowego, czy emocjonalnego i społecznego - wyrażającego się w działaniu.
Dla dziecka w wieku przedszkolnym rodzice stanowią bezwzględny autorytet i wzory zachowania. Dziecko potrafi się podporządkować wymaganiom innych osób, ponieważ chce postępować zgodnie z zasadami reprezentowanymi przez osoby, które darzy szacunkiem. Wychowanie dziecka wymaga określenia sobie celu oddziaływań, a także znajomości warunków, od których zależy realizacja tego celu.
Celem wychowania dziecka zawsze będzie ukształtowanie takich wewnętrznych wyznaczników zachowania człowieka, które umożliwią mu prawidłowe funkcjonowanie poznawcze i emocjonalno-społeczne w kolejnych okresach jego życia. Według Z. Skornego (Skorny Z., 1972) za podstawowe dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania dziecka możemy przyjąć następujące potrzeby:
potrzeba kontaktu emocjonalnego,
potrzeba bezpieczeństwa,
potrzeba aktywności, samodzielności i poznawania,
potrzeba kontaktu społecznego,
potrzeba poznania społecznego.
"Wychowanie to takie postępowanie w stosunku do dziecka, które zapewnia mu zaspokojenie potrzeb, a przez to umożliwia właściwe kształtowanie wyższych mechanizmów regulacyjnych, do których należą:
poczucie własnej wartości,
samoocena,
związek zależnościowy,
potrzeba osiągnięć,
motywacja egocentryczna lub prospołeczna" (Reykowski J., 1977).
Rodzina wprowadza dziecko w mowę ojczystą, uczy słów, pobudza intelektualnie i dostarcza elementarnego zasobu wiedzy umożliwiającej spostrzeganie i interpretację zachowań ludzi i zjawisk społecznych.
Osobistą kulturę pedagogiczną rodziców stanowi zdolność do reagowania w sytuacjach wychowawczych zgodnego z potrzebami dziecka, określona przez wiedzę, system wartości, norm i sposobów zachowania jednostki. Poziom kultury pedagogicznej rodziców znajduje wyraz przede wszystkim w przejawianych przez nich postaw rodzicielskich. Postawy rodzicielskie według Roe'a (Roe A., Siegelman M., 1979) to: postawa akceptacji, uznania praw dziecka w rodzinie, współdziałania, dawania rozumnej swobody.
Na kulturę pedagogiczną rodziców składa się niejako całokształt ich postępowania z dzieckiem, organizacja życia w rodzinie, jego atmosfera i wytworzony styl. Posiadana przez rodziców wiedza o psychice dziecięcej, rozwoju dziecka, organizacji i metod wychowania pozwala na trafniejsze i skuteczniejsze oddziaływanie na osobowość dziecka. Na prawidłowy rozwój i wychowanie dzieci ogromny wpływ ma atmosfera życia rodzinnego, jest ona zjawiskiem niewymiernym i trudnym do zdefiniowania składa się bowiem na nią wiele czynników, przy czym te wewnętrzne, takie jak osobowość ojca i matki, ich wzajemne współżycie oraz układ stosunków między członkami rodziny, odgrywają najważniejszą rolę. Na wytworzenie atmosfery rodzinnej wpływają wszystkie składniki rodzinnej egzystencji, zarazem wpływa ona na kształtowanie się nowych sytuacji i rzutuje na całokształt funkcjonowania rodziny. Panująca w domu atmosfera serdeczności, życzliwości, wzajemnego zaufania, okazywanie miłości, akceptacji, sprzyja kształtowaniu się więzi uczuciowej między rodzicami i dziećmi, daje dziecku poczucie pewności, bezpieczeństwa, kształtuje w nich takie cechy charakteru i osobowości, które w przyszłości będą wielce pożądanymi cechami człowieka dorosłego.
Aby wyrosnąć na pełnowartościowego człowieka, dziecko musi mieć rodzinę, a w niej miłość, akceptację i dobry przykład. Rodzice, którzy chcą jak najlepiej ukształtować swoje dziecko, muszą je znać i cieszyć się u niego autorytetem. Wychowanie jest procesem trudnym i złożonym, a pozycja rodzica nie jest równoznaczna z posiadaniem autorytetu. Dzieci nie są biernymi odbiorcami - obserwują, oceniają, wchodzą w interakcję z rodzicami. Rodzice, by prawidłowo kształtować osobowość dziecka, powinni posiadać określoną wiedzę na ten temat, dlatego powinni sięgać do pozycji o charakterze wychowawczym i wzbogacać swą wiedzę o wychowaniu dzieci, co pozwoli im trafniej rozwiązywać problemy wychowawcze.
W wychowaniu każdy krok ma znaczenie, do każdego działania, każdego składnika życia rodzinnego i każdej w nim sytuacji trzeba przywiązywać dużą wagę, gdyż stanowią one dla dzieci wzór życia, składają się na zasób doświadczeń, umożliwiając im ocenę i świadomy wybór własnych zachowań związany z procesem samookreślenia się, z procesem wyboru i rozumienia przez wychowanka własnej roli społecznej.
Wysokie poczucie własnej wartości utrwala się u dziecka w wyniku pozytywnego nastawienia rodziców. Wysokie, ale dostosowane do możliwości dziecka, wymagania, połączone z niską kontrolą umożliwiają rozwój samodzielności dziecka, co korzystnie wpływa na rozwój jego samooceny. Wysokie wymagania przy zapewnionej zachęcie i pomocy ze strony dorosłego, połączone ze wzmocnieniami pozytywnymi, pozwalają na rozwój potrzeby osiągnięć i na kształtowanie się wysokiego poczucia własnej wartości. Adekwatna dla wieku i rozwoju dziecka siła związku zależnościowego z rodzicami jest wynikiem pozytywnego nastawienia do dziecka, zapewniającego mu poczucie bezpieczeństwa.
Pod pojęciem metody wychowania H. Muszyński rozumie, że: "jest to każdy wyodrębniony sposób postępowania polegający na wywieraniu określonego wpływu na aktywność wychowanka, związany zawsze z dokonywaniem określonych zmian w obrębie układu nagród i kar w danej sytuacji wychowawczej." (Muszyński H., 1978).
Rodzice i nauczyciele w procesie oddziaływania na dziecko przyjmują wiele metod wychowawczych. Wszystkie metody można podzielić na trzy podstawowe grupy:
metody natury intelektualnej,
metody natury emocjonalnej,
metody mieszane.
Do grupy metod natury intelektualnej należy zaliczyć: przekonanie, nakazy i zakazy. Przekonanie dotyczy wyjaśniania dziecku istoty norm i reguł zachowania się oraz uczy dziecko postępowania zgodnego z regulaminami, zwyczajami.
Do grupy metod natury emocjonalnej należy zaliczyć: nagrodę, wyróżnienie, aprobatę, pochwałę i karę. Jest to zespół metod dążący do wywołania przyjemnych bądź przykrych napięć emocjonalnych w celu zachęcenia dziecka do właściwego postępowania oraz prawidłowego reagowania na bodźce pozytywne lub negatywne.
Do grupy metod mieszanych zaliczamy przede wszystkim przykład osobisty, współzawodnictwo, samorządność, opinię i ocenę. Oprócz tego "metody wychowania można podzielić na dwa główne rodzaje:
metody oddziaływania bezpośredniego,
metody oddziaływania pośredniego” (Ziemska M., 1979).
Za metody oddziaływania bezpośredniego uznaje się te metody, które są realizowane w bezpośrednim kontakcie wychowawcy z wychowankiem. Ważnym warunkiem skuteczności stosowania tych metod jest przede wszystkim autorytet wychowawcy wobec wychowanków oraz swobodna, szczera atmosfera i zaufanie wychowanka do wychowawcy. Do tej grupy metod należą metody wyjaśniania i przekonywania, metoda sugestii i perswazji, metoda kary i nagrody. Stosowanie wymienionych metod wymaga ze strony rodziców i wychowawców szczególnie dużego taktu, życzliwości i znajomości potrzeb psychicznych dzieci. Umożliwia to wychowankowi nieskrępowany sposób bycia, szczerość wypowiedzi i pytań. Właściwe stosowanie wymienionych metod wymaga od wychowawcy dużego zaangażowania i częstych interakcji z dzieckiem.
Metody pośredniego oddziaływania wychowawczego polegają na: takim celowym organizowaniu warunków i sposobu życia dziecka, aby jego przeżycia, reakcje, zachowania i zdobywane doświadczenia przybliżyły wychowanka do tego, co stanowi cele wychowawcze, przyczyniły się do właściwego rozwoju jego osobowości.
W tej grupie do głównych metod należą: metoda organizowania wielostronnej działalności wychowanka oraz metoda organizowania środowiska społecznego. W pierwszej z wymienionych metod dużą rolę odgrywa pobudzanie wychowanka do różnorodnej aktywności dotyczącej spraw ważnych dla jednostki, rodziny i środowiska.
Poprzez metodę organizowania środowiska społecznego wychowanków rodzice i wychowawcy wpływają na osobowość dziecka poprzez podejmowanie zabiegów zmierzających do włączenia go w życie grup wychowawczo wartościowych.
Omawiane przeze mnie metody są stosowane zarówno w rodzinie przez rodziców czy opiekunów jak też w przedszkolu przez nauczycieli. W większości krajów przedszkole pełni funkcję wychowawczą, propedeutyczną i opiekuńczą. U nas obok nich wymienia się jeszcze funkcję wyrównawczą, sprawnościową. Jak każda instytucja działająca w społeczeństwie, przedszkole ma swoje określone cele, czyli świadomie założone skutki, jakie zamierza osiągnąć w procesie wychowania. Cele te wiążą się głównie z sytuacją polityczno-społeczną, która narzuca społeczeństwu pewien system naczelnych wartości.
Cel wychowania przedszkolnego określa się bardzo ogólnie jako dążenie do wszechstronnego rozwoju dziecka. Osiąganiu tych celów służą zespoły czynności określanych jako zadania wychowawcze, do których zalicza się czynności związane z ochroną i wzmocnieniem zdrowia, kształtowaniem sprawności ruchowej i rozwojem umiejętności poznawczych, kształtowaniem zachowań społeczno moralnych i postaw estetycznych, tudzież z poznawaniem i rozumieniem urządzeń technicznych.
Nauczyciel w pracy wychowawczej korzysta z Programu Wychowawczego, który określa zakres zadań i treści, które wyznaczają kierunek działań wychowawczych nauczyciela wobec dzieci. Program ten określa zadania wychowawcze dla każdego rocznika wieku przedszkolnego, czyli dla dzieci trzy-, cztero-, pięcio- i sześcioletnich. W programie każdej grupy wieku obowiązuje podział na zadania i treści podporządkowane głównym kierunkom rozwoju psychofizycznego dziecka: zdrowotnemu, społeczno - moralnemu, umysłowemu i estetycznemu. Zadania wychowawcze dostosowane są do poziomu rozwoju każdej grupy, wieku, do potrzeb rozwojowych dzieci i funkcji, jakie przedszkole pełni wobec wychowanków. Nauczyciel w codziennej pracy z dziećmi korzysta równolegle ze wszystkich działów programu, które znajdują odbicie w każdej niemal sytuacji dnia przedszkolnego, powodując intensywne uczestniczenie dziecka w działaniu, przeżywaniu i poznawaniu otaczającego świata.
Nauczyciel steruje działalnością dziecka poprzez tworzenie sytuacji wychowawczych, przez dostarczenie treści, przez stosowanie różnorodnych metod i form pracy oraz przez organizowanie środowiska wychowującego.
Przedszkole kształtuje osobowość dziecka przez wychowanie go w najbliższym kręgu środowiskowym - w rodzinie i w grupie przedszkolnej - rozszerzając stopniowo kontakty z otoczeniem o takie elementy społeczne, które dostępne są doświadczeniu małych dzieci i poziomowi ich pojmowania. W systemie tych oddziaływań dziecko nie stanowi jedynie przedmiotu, który podlega kształtowaniu. Poprzez swoją własną aktywność przyswaja sobie otaczający świat i przystosowuje się do niego. Jest ono czynnym uczestnikiem procesów wychowawczych, współtworząc w ten sposób wychowujące środowisko przedszkola.
Posługując się terminem wychowanie w przedszkolu mamy na myśli o tyle szerokie znaczenie tego pojęcia, że obejmuje ono także proces kształcenia. Wszystkie sytuacje związane z pobytem w przedszkolu, z samoobsługą, zabawą, pracą i zajęciami dziecka mają charakter wychowawczy, oddziałują na rozwój całej jego osobowości.
Kształcenie w przedszkolu włączone jest w działalność wychowawczą, organizowaną w formach i za pomocą metod przyjętych w pedagogice przedszkolnej. Wśród tych metod przeważają metody czynne, oparte na działalności dziecka oprócz tego stosowane są metody percepcyjne i słowne. Do metod czynnych zaliczamy (Kwiatowska M.,1988):
metodę samodzielnych doświadczeń,
metodę kierowania własną działalnością dziecka,
metodę zadań stawianych dziecku,
metodę ćwiczeń.
Wśród metod percepcyjnych wyróżniamy:
metodę obserwacji i pokazu,
metodę przykładu,
metodę uprzystępniania sztuki.
Do metod słownych należą:
rozmowy, opowiadania, zagadki,
objaśnienia i instrukcje,
sposoby społecznego porozumienia,
metody żywego słowa.
Podana klasyfikacja jest tylko ogólnym zarysem metod, który pozostawia pole dla własnej inwencji nauczycielek. Metody stosowane wobec dziecka służą bezpośrednio doskonaleniu działalności pedagogicznej i twórcza w tym rola należy przede wszystkim do praktyki. Każda nauczycielka zaangażowana w swoją pracę poszukuje optymalnych metod wychowawczych, dających możliwie najlepsze wyniki.
Wychowanie osiągnie swoje cele, gdy wzbudzi poczucie sensu życia oparte na zespole wartości, w które człowiek wrasta, znajdując drogę do własnego szczęścia i motywację dla swojej działalności w społeczeństwie.
Niezmiernie ważnym zadaniem dla nauczycielki przedszkola jest osiągniecie takiego zaufania i sympatii dzieci, aby czuły się w przedszkolu dobrze i bezpiecznie, aby nauczycielka była przez nie traktowana jak bliska osoba, do której można zwrócić się z każdą trudnością.
Podstawową umiejętnością pedagogiczną kadry przedszkola jest rozumienie potrzeb dziecka (rozwojowych i indywidualnych) znajdowanie trafnych dróg ich zaspakajania w specyficznych warunkach placówek zbiorowego wychowania małych dzieci. Przekazywanie dziecku spuścizny kulturalnej, wprowadzanie go w krąg wartości dorosłego społeczeństwa najskuteczniej przebiega wtedy, gdy przyjmuje ono te wartości za własne, znajdą się w polu jego działania, posiądą jego uczucia i staną się w jego życiu miernikiem i zła. Do naczelnych założeń należy uwzględnianie w procesie wychowania współzależności biologicznych i psychicznych dziecka.
Potrzebą i motorem rozwoju osobowości dziecka, naturalną formą jego aktywności, jest przede wszystkim zabawa. W wychowaniu zbiorowym warunkiem zabawy jest swoboda, którą jednak ogranicza prawo innych dzieci do takiej samej swobody. Zabawa jest bardzo ufnym czynnikiem stymulującym społeczne dojrzewanie dziecka do pracy i obowiązków. Powiązanie funkcji opiekuńczych i wychowawczych przedszkola skłania nauczyciela do głębszego poznania dzieci, indywidualnego ich traktowania oraz nasilanej współpracy z rodziną dziecka.
Choć na środowisko rodzinne dziecka przedszkole ma wpływ pośredni, to istnieje możliwość wzmocnienia tego wpływu. Współpraca z przedszkolem i wymagania stawiane rodzicom stymulują funkcje wychowawcze rodziny, przyczyniają się do poszerzenia kultury i wiedzy pedagogicznej rodziców. Na skutek tej współpracy rodzice będą w sposób bardziej właściwy rozumieć i zaspakajać potrzeby swojego dziecka, stosować lepsze metody pedagogiczne, a także wyzbywać się błędnych poglądów dotyczących wychowania. Potrzeby rozbudzone w przedszkolu stają się często przyczyną wymagań, które same dzieci stawiają w domu.
Inicjatywa i współdziałanie przedszkola z rodziną składa się na jego funkcję środowiskową. Spełniając tą funkcję może się ono przyczyniać do integracji środowiska wokół spraw dziecka, a także zacieśniać więź dzieci z najbliższym otoczeniem społecznym.
Przygotowanie dziecka do szkoły i do życia jest celem, do którego prowadzą wspólne działania wychowawców i rodziców. Cele pedagogiczne przedszkola powinny przyświecać jego współpracy z rodzicami i dzięki temu pozyskiwać ich aprobatę.
Współpracy przedszkola z domem rodzinnym powinna towarzyszyć troska o przyszłe losy, o zaspokajanie jego aktualnych, różnorodnych potrzeb i o jego wychowanie. Ideał wychowania jest naczelnym celem działalności wychowawczej zarówno rodziców jak i nauczycieli. Odnosi się on do stanu końcowego, jaki zamierzamy osiągnąć na przestrzeni okresu dorastania dziecka do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym Proces wychowania w rodzinie i w przedszkolu pomaga dziecku w podejmowaniu i pełnieniu ról społecznych oraz w rozwiązywaniu różnorodnych trudności związanych z ich wypełnianiem. Jest on szczególnie ważny w okresie dzieciństwa, gdy normy: nie są jeszcze uwewnętrznione. Rodzina stanowi pierwotne źródło wychowania i opieki nad dzieckiem, która w miarę jego dorastania zostaje uzupełniona przez wyspecjalizowane placówki oświatowe, takie jak przedszkole.
Elżbieta Ruchwa
BIBLIOGRAFIA
Dmochowska M., Dunin-Wąsowicz M., 1978, Wychowanie w rodzinie i w przedszkolu. WSiP, Warszawa
Kosiński S., 1987, Socjologia ogólna, PWN, Warszawa
Kwiatkowska M., (red.), 1988, Podstawy pedagogiki przedszkolnej, WSiP, Warszawa
Muszyński H., 1977, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa
Pielka H., 1993, Rodzina dziecka przedszkolnego, Wiedza, Koszalin
Reykowski J., 1977, Z zagadnień psychologii motywacji, WSiP, Warszawa
Ziemska M. (red.), 1979, Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa
Skorny Z., 1972, Psychiczne mechanizmy zachowania się, PZWS, Warszawa
Skorny Z., 1976, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, PZWS, Warszawa
Szczepański J., 1977, Rola rodziny i przedszkola w procesie uspołecznienia dziecka, PWN, Warszawa
Wiatr J., 1976, Społeczeństwo, PWN, Warszawa