praca-magisterska-a11291, Dokumenty(2)

DOBROBYT, OSZCZĘDNOŚĆ I ROZUM

Człowiek, w odróżnieniu od innych istot zamieszkujących Ziemię, obdarzony został rozumem. Prócz tego otrzymały do dyspozycji wiele zasobów naturalnych, inteligencję i zdolności manualne. Możnaby wnioskować, że będzie gospodarował nimi w sposób racjonalny. Jednak zjawiska takie jak recesja, bezrobocie, inflacja, zaprzeczą temu. Z jednej strony głód w krajach ubogich, z drugiej nadkonsumpcja w bogatych; nadmierne eksploatowanie środowiska i wydatki na zbrojenia. Teoria racjonalnego gospodarowania stanowiąca zbiór twierdzeń naukowych daje się zauważyć w powtarzalnych zjawiskach występujących w świecie rzeczywistym. W sytuacji, gdy świat funkcjonuje nieracjonalnie, teoria dopuszczająca potencjalność racjonalnego gospodarowania staje się nie słuszna. Okazuje się, że dotychczasowa działalność człowieka opierała się na nieracjonalnych metodach gospodarowania.

Gospodarowanie to wszystkie zachowania mające na celu dążenie do gromadzenia i utrzymywania dóbr oraz zaspokajania potrzeb. Jednostki gospodarują nie tylko dla siebie, ale także dla innych gospodarstw i czynią to raczej nieświadomie. Racjonalne gospodarowanie wszystkich jednostek spowoduje ożywienie gospodarki, dzięki czemu każda z nich będzie miała swój udział w zysku. Natomiast nie rozumienie znaczenia gospodarowania społecznego sprowadzi na jednostki straty i porażki. Zatem człowiek powinien gospodarując kierować się rozumem.

W normalnych warunkach społeczno-ekonomicznych człowiek dążąc do zaspokajania swoich potrzeb (celów) poświęca jak najmniejsze środki. Postępując zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku, czyli zasadą gospodarczości, ludzie nauczyli się oszczędzać, dzięki czemu ograniczyli marnotrawstwo surowców (zbiórka surowców wtórnych) i materiałów.

Nie bez znaczenia dla racjonalności gospodarowania jest fakt istnienia wolnej konkurencji oraz możliwość funkcjonowania nieograniczonej liczby jednostek gospodarczych. Jednak jest to możliwe tylko przy założeniu, że ich działania są zgodne z rozumowaniem, czyli są świadome i celowe. Przedsiębiorstwa działają w sposób racjonalny, kiedy maksymalizują zysk, gospodarstwa domowa - kiedy maksymalizują zadowolenie.

Racjonalne gospodarowanie można połączyć także z kategorią kosztu alternatywnego. Należy przeprowadzić analizę, z czego można zrezygnować, co jest najkorzystniejsze.

Istotnego znaczenia w ostatnich latach nabrała kwestia nieodnawialnych zasobów naturalnych oraz zamkniętych obiegów. Odzysk i powtórne wykorzystanie odpadów stało się warunkiem racjonalnego gospodarowania. Wzrost gospodarczy będzie wzrostem racjonalnym, jeżeli zaistnieje równowaga między społeczeństwem i środowiskiem naturalnym. Globalny charakter współczesnego świata powoduje, że problem racjonalności w gospodarce staje się problemem etycznym, normą społeczną.

Jednak nie można wytyczyć granic racjonalnego postępowania. „Czy nadmiar racjonalności może stać się nieracjonalny”? Dla natury ludzkiej charakterystyczne jest istnienie sprzeczności: elementu rozumowego oraz duchowego. Postępując racjonalnie dobrze jest czasem ulec impulsowi, poddać się przygodzie, namiętności. Granice racjonalności powinny być zatem racjonalne. W cywilizacji zachodnioeuropejskiej racjonalność stanowi odrębną wartość. Nie można jednak utożsamiać jej jedynie z pozytywnymi znaczeniami. Racjonalne myślenie można zaprzepaścić stosując środki dobrane nieracjonalnie. W dobie konsumpcji i zadowolenia klienta (odbiorcy), stosując racjonalne metody działania w przedsiębiorstwie produkcyjnym, doprowadzamy do wytworzenia nadmiernej ilości produktów, co może spowodować nadkonsumpcję. Wprowadzając na rynek co raz to nowsze modele komputerów producenci „zmuszają” potencjalnych klientów do ciągłego kupowania kolejnych modeli, które wzbudzają zainteresowanie konsumentów, to jednak nie zużyli oni jeszcze poprzedniego.

Dla lepszego zrozumienia pojęcia racjonalności wprowadzono jego rozróżnienie. Tadeusz Kotarbiński jako pierwszy wyróżnił racjonalność rzeczową, która oznacza przystosowanie do rzeczywistości, skuteczność działania oraz racjonalność metodologiczną, która oznacza działanie zgodne z posiadaną wiedzą. Ludzie nie ochronią się przed popełnianiem błędów wynikających z luki posiadanej wiedzy. Są to błędy praktyczne, racjonalne w sensie metodologicznym i takich błędów nie należy nikomu zarzucać, ponieważ powstały w wyniku działania opartego o posiadaną wiedzę. Działalność gospodarcza jest racjonalna metodologicznie, ponieważ zależy od wiedzy metodologicznej osoby działającej oraz od warunków zewnętrznych, w których wiedza ta może zostać wykorzystana.

Podział z punktu widzenia racjonalnych celów działalności, czyli takich, które służą urzeczywistnieniu wartości przyjętych w określonej społeczności, wyróżnia racjonalność instrumentalną - to zasady dotyczące wyboru najlepszych środków pomocnych w osiągnięciu konkretnych celów, to racjonalność środków (nakładów) i metod oraz racjonalność teleologiczną - to racjonalność celów (wyników).

Zasada gospodarności spełnia najważniejszą funkcję w każdym gospodarstwie, ponieważ prowadzi do zaspokojenia potrzeb. Aby zrealizować określone cele jednostka musi działać rozważnie. Zasada gospodarności jest tutaj pomocna, albowiem stosowanie jej umożliwia uzyskanie największego zysku, przy najmniejszych nakładach. Stosowanie zasady gospodarności nie ogranicza się do działalności gospodarczej, ale obejmuje inne dziedziny życia człowieka. W oparciu o tę zasadę ludzie określają najlepszy zawód dla siebie w konkretnej sytuacji, przedsiębiorstwa wytwarzając produkty w korzystnej cenie, obniżają koszty ich wytworzenia, stosują różne środki techniczne w celu ułatwienia sobie życia.

Priorytetowym problemem dla koncepcji racjonalności gospodarowania jest wyjaśnienie relacji pomiędzy racjonalnością mikroekonomiczną, makroekonomiczną i globalną. Racjonalność w ujęciu mikroekonomicznym odnosić się do przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Racjonalność przedsiębiorstw scharakteryzuje się dążeniem do maksymalizacji zysku, przez co mogą przyczynić się do polepszenia jakość życia całego społeczeństwa. Jednak nie do końca twierdzenie to jest prawdziwe, ponieważ istnieje wiele sprzeczności pomiędzy dążeniami społecznymi obywateli. Źródłem sprzeczności jest przede wszystkim prywatna własność środków produkcji. W gospodarce rynkowej wszystkie podmioty gospodarcze funkcjonują w oparciu o zasadę racjonalnego gospodarowania, w wyniku czego cały system społeczno-gospodarczy powinien funkcjonować racjonalnie. Jednak twierdzenie to nie jest prawdziwe, ponieważ nie wszystkie elementy tego systemu działają racjonalnie, np. konsumenci. Nieracjonalność wyraża się również w monopolizacji gospodarki. Racjonalność gospodarstw domowych przejawia się w dążeniu do maksymalizacji użyteczności. Jednak racjonalne gospodarowanie nie będzie możliwe, jeśli najpierw nie dokona się niezbędnych zmian w funkcjonowaniu systemu gospodarki mobilizującego jednostki gospodarcze do racjonalnego gospodarowania. Przejaw braku racjonalności w gospodarowaniu w skali makroekonomii powoduje nieracjonalność w mikroskali. W efekcie nie wykorzystuje się w pełni środków produkcji a kierownictwo zwiększa wpływ przeforsowując własne interesy. Zasadniczym niebezpieczeństwem dla racjonalności gospodarowania jest brak równowagi ekonomicznej, która objawia się np. w występowaniu inflacji. Podmioty gospodarcze, które dążą do racjonalności w gospodarowaniu, powinny w tych dążeniach uwzględnić racjonalność makroekonomiczną i globalną.

Biorąc pod uwagę przyszłe losy ludzkości i przetrwanie gatunku ludzkiego, należy zastanowić się nad racjonalnością gospodarowania w skali globalnej. Pomocne w tym celu może być opracowanie strategii prowadzącej do racjonalności działań w skali ogólnoświatowej. Będzie to swego rodzaju wspólnota celów całej ludzkości odnosząca się głównie do pokoju światowego, zmniejszenia dysproporcji społeczno-gospodarczych, zachowania równowagi w stosunkach człowiek - ekosfera. Powinny sprzyjać temu organizacje o światowym zasięgu, np. ONZ, Klub Rzymski. Ponadto państwa mogące oddziaływać na procesy globalne, w swojej działalności powinny brać pod uwagę celowość i racjonalność interesów swoich państw w kontekście układu światowego. Najpoważniejszy przykład braku racjonalności przejawia się w zwiększaniu wydatków na zbrojenia, a nie na zasadnicze problemy ludzkości jak np. głód czy skażenie środowiska. Efektywność racjonalności globalnej możliwa jest, jeśli zmianie ulegną obecne wzorce zachowań oraz wartości etyczne. Współczesny sposób działania gospodarki światowej, nie dbający o prawidłowe interakcje gospodarki i środowiska naturalnego, dąży do samounicestwienia. Przykładem mogą być Niemcy, gdzie dzięki polityce rządu społeczeństwo zyskało świadomość ekologiczną, a w Zagłębiu Ruhry można obecnie odpoczywać na łonie natury i w Renie podziwiać w Renie pstrągi. Stoimy zatem przed wyborem czy posiadać, czy istnieć. Zapoczątkowany już proces globalizacji jest nieodwracalny. Postęp techniczny w dziedzinie transportu i komunikacji, uczestniczenie w międzynarodowym rynku pracy oraz wymianie handlowej, spowodowało korelacje wśród gospodarek narodowych i „skurczenie” świata. W takiej sytuacji racjonalność globalna zyskuje na znaczeniu i zajmuje poważne miejsce w życiu społeczno-gospodarzym społeczeństw.

W latach po II Wojnie Światowej w Polsce zapanował system socjalistyczny. W związku z tym, by zapewnić racjonalność gospodarowania, gospodarka stała się znacjonalizowana, centralnie planowana. Jednak, czy jest możliwe racjonalne działanie w sytuacji, kiedy nie istnieje własność prywatna, z czym wiąże się brak konkurencji, a wolny rynek zastąpiony zastał przez Centralny Urząd Planowania. Jednak debata o racjonalności gospodarowania w socjalizmie toczy się od początku XX wieku. Analiza skuteczności funkcjonowania gospodarki w socjalizmie wykazała liczne słabości. Państwowa własność środków produkcji i rozbudowana administracja centralnego planowania nie gwarantują racjonalności gospodarowania. Prowadzą do rozrzutności w korzystaniu z zasobów, dewastacji środowiska naturalnego, nie skuteczności funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych, braku motywacji do wzrostu wydajności pracy, niepełnowartościowej produkcji oraz niedoborów występujących w każdej dziedzinie życia. Jedynie przymus ekonomiczny, dążenie do osiągnięcia zysku, wolny rynek i konkurencja mogą sprawić, że gospodarowanie stanie się racjonalne.

W dzisiejszych czasach, kiedy ewoluuje wiele poglądów związanych z życiem człowieka, staje się jasne, że racjonalności w ekonomii należy nadać nowy kierunek, należy ją pojmować szerzej, jako racjonalność ekologiczna (szerszy sposób rozumienia przedmiotu gospodarowania), etyczna (dokonywanie wyborów w oparciu o założenia etyki), globalna (gospodarowanie na skalę światową), holistyczna (gospodarowanie ujmowane wielopłaszczyznowo), humanistyczna (człowiek jest podmiotem gospodarującym).

W dzisiejszych czasach miliony ludzi głoduje, są bezdomnymi lub analfabetami. Są to poważne problemy i ich istnienie sprawia, że nie można mówić o gospodarowaniu w sposób racjonalny. „Każda jednostka ludzka ma prawo (społeczeństwo jako zbiorowość ma obowiązek moralny stworzyć warunki) do zaspokojenia co najmniej potrzeb elementarnych.” Jeżeli podstawowe potrzeby pozostaną niezaspokojone prowadzi to do zniechęcenia i osłabienia dążenia do zaspokajania innych potrzeb. Do podstawowych potrzeb można zaliczyć również pracę, ponieważ sprawia, że człowiek czuje się potrzebny i dzięki niej osiąga samorealizację. Jeśli warunkiem racjonalności w gospodarowaniu jest globalne zaspokojenie potrzeb ludzi, to czy jest to możliwe. Praca daje człowiekowi możliwość osiągnięcia swoich celów, doskonalenia siebie i otoczenia a także wpływa na postęp techniczny. Natomiast jej brak jest złem, wywołującym wiele negatywnych skutków, mogącym przerodzić się w klęskę społeczną. Zasadniczą przesłanką racjonalnego gospodarowania jest zatem pełne zatrudnienie.

W rozważaniach o racjonalności nowoczesnego gospodarowania trzeba uwzględnić aspekt ekologiczny. Przedsiębiorstwa posiadające niewielkie fundusze bardzo często nie zwracają uwagi na metody prowadzące do osiągnięcia celu, np. brak filtrów na kominach elektrowni. Koszty związane z zanieczyszczeniem środowiska powinny ponosić przedsiębiorstwa, nawet jeśli miałoby to się wiązać z podwyższeniem cen, a nie całe społeczeństwo. Najważniejszym celem rozwoju ekonomicznego musi być rozwój i przetrwanie ludzkości, których urzeczywistnienie wzbudzi długookresową racjonalność gospodarowania. Gospodarowanie musi być zgodne z wymaganiami środowiska naturalnego. Zapobieganie szkodom w środowisku jest bardziej opłacalne i etyczne niż usuwanie powstałych szkód, które mogą być nieodwracalne, np. dzikie wysypiska. Niezwykle przydatne, z punktu widzenia ekonomii i ekologii, jest możliwość wtórnego wykorzystania niemal wszystkich odpadów (recykling) przy produkcji nowego produktu. Rozpatrując racjonalność z punktu widzenia ekologii, okazuje się, że wytwarzanie i konsumowanie dóbr nie jest racjonalne. Bardzo ważna jest świadomość ekologiczna całego społeczeństwa i poszczególnych jednostek. Dążenia ekonomiczne i ekologiczne są od siebie zależne. Nie można mówić o racjonalności pomijając ochronę środowiska oraz oszczędne wykorzystanie zasobów naturalnych, które zawierają się w racjonalności. Nadkonsumpcja stanowi marnotrawstwo ograniczonych zasobów. Każde działanie racjonalne jest działaniem efektywnym, a efektywne nie oznacza racjonalne. Przykładem może być produkcja broni lub narkotyków, czyli działalność nie przynosząca korzyści jednostkom, przy wykorzystaniu najnowszych technologii oraz ograniczonych nakładach (kosztach), która jest efektywna, ale nie można jej uznać za racjonalną. Efektywne muszą być jednocześnie metody i środki gospodarowania. Ogromne znaczenie dla urzeczywistnienia współczesnej racjonalności ma powszechna edukacja ekonomiczna.

Początki polskiej myśli ekonomicznej datuje się na, 1774 r., kiedy Polska znajdowała się pod zaborami, a w Akademii Krakowskiej ekonomię wykładał Atonii Jacek Popławski. Wydał on zbiór rozpraw społeczno-ekonomicznych, którego część poświęcił ekonomii politycznej. Ekonomię rozumiał jako naukę o dobrobycie i szczęściu oraz sposobach ich osiągnięcia. W tym czasie w Wilnie Hieronim Stroynowski ekonomię polityczną definiował jako „naukę o prawidłowościach wynikających z prawa naturalnego, które pomagają narodom osiągnąć obfitość rzeczy przyzwoicie używanych”. Obie teorie podkreślają obowiązek gospodarowania w sposób racjonalny. „Ojciec” polskiej ekonomii - Fryderyk Skarbek, ogłosił w 1829 r. w Paryżu traktat, który ukazał się w Polsce w 1859 r., pt. „Ogólne zasady nauki gospodarstwa narodowego czyli teoria ekonomii politycznej”. Uważał, że dobrobyt można osiągnąć wykorzystując rozum, przez oszczędność, od której należy odróżnić rozrzutność i skąpstwo. Julian Dunajewski w swoich wykładach w latach 1872/73 ekonomię określa jako naukę gospodarstwa narodowego. Dobra należy nabywać i używać według zasad gospodarności. Istotne znaczenie dla tematu ma praca Leona Bilińskiego z 1880r. „System ekonomii społecznej”, ponieważ jako pierwszy wprowadził pojęcie racjonalności gospodarowania do ekonomii. Zauważył prawidłowość, że zaspokajanie potrzeb jest celem każdego działania, ludzie dążą do zaspokojenia potrzeb minimalnym wysiłkiem.

W latach międzywojennych powstały różne ujęcia przedstawiające różne podejścia do problemu racjonalności w ekonomii. Twórcą szkoły krakowskiej jest Adam Krzyżanowski. W swoim dziele opublikowanym w 1919 r. „Założenia ekonomiki”, racjonalność wyjaśnia na wiele sposobów: jako nauka o gospodarowaniu, jako ogół gospodarczego życia człowieka oraz zgodnie z rozsądnym gospodarowaniem, czyli zasadą najmniejszego wysiłku. Krzyżąnowski ekonomikę rozumie jako naukę o ludziach świadomych swojej działalności, ponieważ człowiek jest istotą posługującą się w równym stopniu rozumem, co instynktem. W racjonalnym gospodarowaniu ważna jest równowaga między nakładami i efektami. Edward Taylor natomiast reprezentuje odmienny pogląd. Uważał, że do ekonomiki najlepiej odnosi się definicja dochodu społecznego, która mówi o różnicy pomiędzy nieograniczonymi potrzebami, a ograniczonymi środkami do zaspokajania ich. Rozwiązać ten problem można rozsądnie gospodarując - to właśnie jest przedmiotem ekonomiki. Edward Taylor wyrażał się krytycznie o poglądach Krzyżanowskego o ekonomice opartej na zasadzie najmniejszego ryzyka, pomimo, że uznawał jej znaczenie dla rozwoju teorii ekonomiki, to uważał również, że ogranicza się do praktycznych działań celowych, co zbliża ekonomikę do socjologii lub psychologii gospodarowania. Oskar Lange wybitny polski uczony, ekonomista znany w świecie, problemowi racjonalności gospodarowania poświęcił znaczną część swojej pracy naukowej, w trakcie której jego teorie zmieniały się. Początkowo głosił, że nauka o racjonalnym gospodarowaniu nie ma nic wspólnego z naukami społecznymi, ponieważ jest formalną teorią racjonalnego wyboru. Uważał również, że należy oddzielić gospodarczość od ekonomii. W latach pięćdziesiątych Lange uznał, że teoria racjonalnego działania wiąże się z prakseologią, nie z ekonomią polityczną, która jest nauką o „społecznych prawach gospodarowania”. Po 1945 roku do głosu doszły teorie Karola Marksa, Fryderyka Engelsa oraz Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina. Rozdzielono nauki ekonomii na ekonomię polityczną kapitalizmu i ekonomię polityczną socjalizmu. Ekonomię polityczną traktowano jako naukę o stosunkach produkcji, w której nie ma miejsca dla zasad racjonalności. Dopiero od 1956 r. rozpoczęła się odnowa myśli ekonomicznej i odejście od nurtu marksistowskiego. Poglądy O. Langego w tym okresie wywołały burzę w świecie ekonomistów i zostały uznane za przełomowe. Mieczysław Mieszczanowski uznał, że założenia marksistowskiej ekonomii spowodowały upośledzenie zasad ekonomii. Dopiero założenia Langego dotyczące gospodarowania i przyłączone do teorii marksistowskiej, spowodowało ożywienie w polskiej myśli ekonomicznej. Przeciwnie niż Lange, M. Mieszczakowski uważał, że zasady racjonalności gospodarowania nie mają nic wspólnego z prakseologią, a raczej należy je łączyć z zasadami marksistowskiej ekonomii politycznej, ponieważ zasady racjonalności znane były i stosowane już od bardzo dawna bez odnoszenia się do prakseologii. Ponadto określił trzy znaczenia ekonomii wspólne dla kierunków burżuazyjnego i marksistowskiego: ekonomia bada sposoby produkcji, gospodarowanie społeczne, społeczne prawa produkcji i dystrybucji. Z biegiem lat racjonalność zyskiwała na znaczeniu w teorii i w praktyce. Kolejny przełom nastąpił w 1989 roku, kiedy rozpoczęło się przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Nastąpiło przeobrażenie polskiej gospodarki oraz myśli ekonomicznej. Większość ekonomistów powróciła do założeń gospodarowania rzadkimi zasobami, a racjonalność postępowania człowieka stała się głównym zagadnieniem do przeprowadzania głębokiej analizy. Rozważania nad racjonalnością objęły nie tylko ekonomistów, ale także prakseologów i filozofów. Niektóre poglądy spotkały się z aprobatą inne zostały podważone. O racjonalności pisały najtęższe umysły prezentując różnorodność stanowisk. Jednak daje się odczuć niedostatek interpretacji pojęcia racjonalności przydatnej dla nauk ekonomicznych.

Niewątpliwie większość ludzi zdaje sobie sprawę o panującym na świecie głodzie, klęskach i ubóstwie, ale również o istnieniu kultur, w których ma miejsce przesyt środków konsumpcyjnych. Są to poważne problemy końca XX wieku i przyszłości ludzkości. Analiza problemu uświadamia nam, co można by uczynić w celu zaradzenia tym różnicom i jednocześnie istotne znaczenie w tym procesie problemu ekologii (eksploatację i nie odnawialność zasobów naturalnych). Racjonalne gospodarowanie środowiskiem zapewni rozwój i przetrwanie ludzkości, aby to osiągnąć należy w społecznościach wyuczyć taki nawyk.

W problematyce racjonalności gospodarowania spotykamy różnorodność teorii i znaczeń, gdzie sama myśl ewoluowała w ciągu ostatnich dwóch wieków, np. postępując zgodnie z zasadą najmniejszego wysiłku można uzyskać maksymalny efekt swoich działań. Mamy do czynienia z kilkoma rodzajami racjonalności, kształtowanymi przez poglądy ich głosicieli. Sam Oskar Lange na przestrzeni lat swojej pracy zmieniał stanowisko. Racjonalność może służyć również określeniu tak drastycznych kwestii jak „sprawność wojska w zabijaniu ludzi”. Im większą człowiek posiada wiedzę, tym mniej popełnia błędów racjonalnych. Każda społeczność realizuje te cele, które mieszczą się w ramach jej preferencji, jednocześnie dąży do doskonałości.

Poprzez te wszystkie teorie stwierdzamy, że jednostka wykorzystuje naturalną skłonność do uzyskania jak najefektywniejszych wyników przy minimalnym nakładzie. Często zasadność tego działania jest niezgodna z racjonalnością społeczeństwa, tym bardziej, że społeczeństwa poprzez swoje własne cele mogą działać również nieracjonalnie w sensie globalnym (np. wycinanie lasów w Amazonii). Racjonalność globalna we współczesnym świecie jest nadrzędna. Tylko poprzez globalne spojrzenie na problemy będące zagrożeniem dla bytu ludzkiego, przy stałym wzroście populacji i zmniejszających się zasobach naturalnych, wykorzystując racjonalizm, jesteśmy w stanie sobie nawzajem pomóc.

BIBLIOGRAFIA

Mirosław Bochenek „Problem racjonalności w polskiej myśli ekonomicznej”, Warszawa 1999 r.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.