Podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego wiąże się z początkiem nowego, bardzo ważnego etapu w życiu. Przechodząc z wieku przedszkolnego w wiek wczesnoszkolny ulega zmianie podstawowa forma działalności dziecka. Dotąd była to zabawa. Teraz będzie nauka. Osiągnięcia w nauce będą podstawowym kryterium oceny dziecka. Jednak, aby dziecko mogło sprostać wymaganiom szkolnym i w pełni się rozwijać musi osiągnąć dojrzałość szkolną.

Gotowość szkolna, dojrzałość szkolna i przygotowanie do szkoły, to terminy używane zamiennie.

Podstawę zróżnicowania tych pojęć może stanowić zarówno rozumienie istoty i mechanizmów procesu dojrzewania, jak również roli uczenia się w procesie rozwojowym. W pierwszym przypadku wychodzi się z założenia, że dokonujące się w dziecku zmiany rozwojowe mają charakter spontaniczny i nie wiążą się z dojrzewaniem. Kierowanie rozwojem przypisuje się tu założeniom mechanizmowi biologicznemu, jakim jest dojrzewanie, dojrzałość zaś traktuje się jako etap w procesie rozwoju utożsamionego z dojrzewaniem, charakteryzujący się wrażliwością na oddziaływania zewnętrzne, które mogą modyfikować i kierunek, i dynamikę zmian, jakie zachodzą w rozwoju.

W drugim zakłada się, że istniej możliwość ćwiczenia, kształtowania pewnych właściwości dziecka, stwarzając szansę osiągnięcia dojrzałości szkolnej. Tu więc zwraca się uwagę na moment „przygotowania” czy „gotowości” do podjęcia zadań szkolnych.

W Polsce stwierdza się, że optymalnym wskaźnikiem wiekowym dla nowych zadań objętych programem szkolnym jest 6-7 lat.

Problem gotowości szkolnej jest i był bardzo popularny wśród polskich pedagogów i psychologów. Badania nad dojrzałością szkolną przeprowadzali m.in. M. Radlińska, S. Szuman, M. Muszyński, B. Wilgocka-Okoń, W. Okoń, A. Brzezińska, M. Przetacznikowa, S. Słyszowa itd.

Stworzyli także wiele definicji dojrzałości szkolnej, które mają najczęściej charakter dynamiczny. S. Szuman przez pojęcie gotowości szkolnej rozumie „osiągnięcie przez dzieci, takie rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie w klasie pierwszej”.

Dojrzałość szkolna jest to wynik interakcji między zdatnym do szkoły dzieckiem, a środowiskiem rodzinnym i wychowaniem przedszkolnym.

Gotowość szkolną współcześnie rozpatruje się jako proces i efekt współdziałania aktywności dziecka i aktywności dorosłych tworzących warunki do uczenia się, jako efekt interakcji, „współgry” właściwości dziecka i właściwości szkoły.

Ocena dojrzałości szkolnej jest wykazana nie tylko na podstawie testu (badania psychologiczne), jakiemu zostaje poddane dziecko. Ważnym elementem są również badania medyczne (zdrowotne) oraz badania pedagogiczne.

W badaniu dojrzałości szkolnej specjalizują się Poradnie Psychologiczno - Pedagogiczne, które ściśle współpracują z przedszkolami prowadzącymi oddziały „0”. Decyzją rodziców w porozumieniu z nauczycielami, dziecko jest kierowane na badania diagnostyczno - specjalistyczne, podczas których oceniany jest jego rozwój psychofizyczny, decydujący o gotowości podjęcia przez nie nauki w szkole.

W celu diagnozowania dojrzałości szkolnej skonstruowano wiele testów badających zdolności słowne i bezsłowne dziecka:

1. Test Herberta Winklera oparty na skalach słownych, zakładający, iż dojrzałość szkolna jest przede wszystkim dojrzałością do podjęcia nauki, a więc badający zdolność spostrzegania kształtów i liczb, zdolność obserwacji, sprawność ręki, pamięć ruchową i wzrokową, zapamiętywanie treści słyszanego opowiadania, powtarzania wyrazów, sprawność wymowy, fantazje, konstruktywną kombinację i tworzenie pojęć oraz zdolność konce4ntraci uwagi i wytrwałość

2. Modyfikacja testu Sancte de Sanctisa dokonana przez Marię Grzywak - Kaczyńską, oparta na skalach bezsłownych, w których bada się umiejętność różnicowania wielkości przedmiotów, ich odległości, liczby przedmiotów, oceny ich kształtów i ciężaru.

3. Test Schenk - Danzinger badający rozwój społeczny, zdolność uczenia się, umiejętność opanowania materiału, rozwój umiejętności intelektualnych, zdolności konstrukcyjne i manualne, zdolność koncentracji uwagi

4. Test Alicji Szemińskiej, którego zadania wymagają złożonych czynności dziecka, pozwalający ocenić jego ogólny stosunek do wykonywanych zadań jako ważny warunek powodzenia w szkole, rozwój intelektualny, rozwój mowy, zdolności ujmowania stosunków przestrzennych, procesy analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, rozwój motoryczny, przygotowanie do nauki arytmetyki, postawę społeczną. Wykonywanie zadań testowych połączone jest z kierowaną obserwacją dziecka w sytacjach naturalnych, co pozwala ocenić, jak zachowuje się dziecko i z czym ma największe trudności ale wymaga stałego kontaktu między badającym, a dzieckiem.

5. Test dojrzałości szkolnej w opracowaniu Barbary Wilguckiej - Okoń służy do ustalenia stopnia przygotowania do podjęcia obowiązku szkolnego dzieci, a także jego środowiskowych uwarunkowań oraz sposobu wyrównania braków rozwojowych u dziecka, które je wykazuje.

O tym, czy dziecko jest prawidłowo rozwinięte pod względem fizycznym decyduje lekarz specjalista. To on ocenia jego stan zdrowia po badaniu (tzw. bilans sześciolatka) i dostarcza rodzicom informacji o jego stanie zdrowia. Gdy zauważy coś niepokojącego wysyła dziecko na dalsze badania lub kieruje do innych specjalistów.

Podczas badania, czy dziecko osiągnęło już dojrzałość szkolną bierze się pod uwagę fakt, czy jest ono dojrzałe umysłowo, społecznie, fizycznie, emocjonalnie.

Dojrzałość umysłowa dziecka przejawia się w zainteresowaniu nauką, zwłaszcza czytaniem, pisaniem, liczeniem, zaciekawieniem zjawiskami zachodzącymi w najbliższym otoczeniu. Dziecko dojrzałe umysłowo potrafi skupić uwagę przez dłuższy czas na tej samej czynności, potrafi z uwagą śledzić treść opowiadanej czy czytanej bajki. Jego mowa jest poprawna pod względem artykulacyjnym, a słownictwo jest na tyle bogate, że bez problemu potrafi porozumiewać się z innym. Nie ma problemów ze zrozumieniem przekazywanych wiadomości, poleceń, instrukcji czy treści czytanego opowiadania, bajki, lektury. Dziecko 7 letnie ma już pewien bagaż doświadczeń, spostrzeżeń, który umożliwia mu rozwój wyobraźni i myślenia pojęciowego. Dziecko dojrzałe do szkoły potrafi doprowadzić rozpoczętą pracę do końca, bo ciekawi go wynik swoich poczynań.

O poziomie umysłowym dziecka mogą świadczyć jego rysunki. Rysunki dzieci dojrzałych są bogate w treść, kolory, zawierają dużo szczegółów, są prawidłowo rozmieszczone na kartce. Przy odwzorowywaniu zachowany jest właściwy kierunek, od lewej do prawej krawędzi kartki i z góry na dół. Oceniając dojrzałość umysłową dziecka, bierze się pod uwagę również poziom rozwoju percepcji wzrokowej i koordynacji wzrokowo-ruchowej, oraz analizy i syntezy słuchowej. Te funkcje w dużej mierze decydują o opanowaniu umiejętności pisania i czytania.

Badając psychologicznie poziom sprawności umysłowej, nie dokonuje się globalnej oceny poziomu rozwoju umysłowego dziecka, ale sprawdza się poziom wybranych funkcji umysłowych dziecka, skorelowanych pozytywnie ze złożonymi czynnościami czytania, pisania, liczenia. Biorąc pod uwagę naukę czytania, pisania przyjmuje się, iż istotna jest tu ocena analizy słuchowej, analizy wzrokowej, koordynacji wzrokowo - ruchowej oraz ocena sprawności manualnej i umiejętności odwzorowywania.

Dziecko dojrzałe społecznie prawidłowo nawiązuje kontakty z rówieśnikami i dorosłym, potrafi współżyć w zespole, przestrzegać reguł życia w zbiorowości, przestrzegać zawartych umów. Charakteryzuje go zdyscyplinowanie, obowiązkowość, samodzielność. Samodzielność dotyczy nie tylko czynności samoobsługowych jak ubieranie się, mycie, czesanie, ale dotyczy także samodzielnego przygotowania się do lekcji, spakowania tornistra, a także samodzielnego podejmowania prawidłowych decyzji w różnych sytuacjach społecznych (np. przy przechodzeniu przez jezdnię).

Od 7 latka wymaga się zrozumienia prostych sytuacji społecznych i rozeznanie, co jest dobre, a co złe (np. że nie wolno krzywdzić innych, niszczyć cudzej własności, przywłaszczać sobie znalezionych rzeczy). Dziecko dojrzałe społecznie dobrze się czuje w nowym środowisku szkolnym, z chęcią podejmuje zadania na rzecz innych np. dyżury. Przejawem niedojrzałości społecznej jest stałe absorbowanie uwagi nauczyciela, domaganie się ciągłego wyróżniania i dążenie do uprzywilejowanej pozycji w klasie.

Dzieci niedojrzałe społecznie mogą też izolować się od grupy, stronić od kolegów, unikać wspólnych zabaw łatwo poddawać się dominacji kolegów, wykazywać bierność, nieśmiałość, lękliwość, małomówność.

Dojrzałość emocjonalna to zdolność do przeżywania bogatego i zróżnicowanego świata uczuć, to odpowiednia do wieku umiejętność panowania nad swoimi emocjami i kontrolowania ich. Impulsywność reakcji u 7 latka ulega obniżeniu, zaś czas przeżywania różnych stanów wydłuża się.

Uczeń dojrzały emocjonalnie odczuwa więź ze swoją grupą, z klasą, z panią. Przeżywa różne radości i smutki związane z życiem klasy. Dojrzały emocjonalnie 7 latek prawidłowo reaguje na pozytywne bądź negatywne uwagi dotyczące zachowania i postępów w nauce, nie załamuje się z byle powodów. Dziecko niedojrzałe emocjonalnie jest wybuchowe, drażliwe, agresywne, złości się lub płacze z błahego powodu, często popada w konflikty z kolegami. Może też być zahamowane, zalęknione, niepewne, napięte, nadwrażliwe, płaczliwe. Taki typ dziecka boi się głośniejszych uwag nauczyciela nawet, gdy nie dotyczą ich samych. Czasami skarżą się na bóle głowy, brzucha, bezsenność, bywa, że przed wyjściem do szkoły mają wymioty, biegunkę.

W ocenie rozwoju emocjonalno - społecznego dokonywanej przez psychologa i/lub pedagoga przyjmuje się następujący katalog jego wskaźników: samodzielność, systematyczność, poczucie obowiązku, wytrwałość w działaniu, umiejętność współdziałania i współpracy, szacunek dla pracy innych, umiejętność nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i osobami dorosłymi, umiejętność funkcjonowania w grupie rówieśniczej, umiejętność kontrolowania i właściwego wyrażania własnych emocji. Wykorzystuje się tu dostępne podstawowe techniki zbierania informacji: wywiad z rodzicami, opiekunami, wychowawcami w przedszkolu, obserwację dziecka w trakcie wykonywania różnych zadań testowych oraz specjalnie skonstruowane dla tych celów skale ocen.

Dojrzałość fizyczna to ogólna sprawność organizmu i zdrowie dziecka. Długotrwałe choroby, defekty fizyczne i inne dolegliwości organizmu utrudniają pracę szkolną dziecka. Dziecko szkolne dysponować musi odpowiednim zasobem sił fizycznych i odpornością na zmęczenie. Wielogodzinne siedzenie w ławce, noszenie ciężkiego tornistra szkolnego i wykonywanie różnych zadań umysłowych jest trudne nawet dla dziecka zdrowego, silnego i sprawnego. Przy takich czynnościach jak pisanie, rysowanie, wycinanie, wydzieranie, konstruowanie, nawlekanie koralików i innych pracach plastyczno-technicznych potrzebna będzie dziecku dobra sprawność rąk, koordynacja ruchowa i koordynacja ruchowo-wzrokowa. W przeciwnym wypadku ruchy będą powolne, nieharmonijne, sztywne, kanciaste, mało precyzyjne. Mogą też występować współruchy, czyli niepotrzebne ruchy służące rozładowaniu nadmiernego napięcia np. poruszanie językiem przy pisaniu lub rysowaniu.

Dziecko o prawidłowym rozwoju ruchowym potrafi przez chwilę stać na jednej nodze, skakać na jednej nodze, przeskakiwać przez przeszkody. Siedmiolatek sprawnie i szybko biega, przy czym ruchy rąk i nóg są zharmonizowane. Dobra koordynacja ruchowa umożliwia mu jazdę na rowerze, na rolkach, na nartach.

W 1972 roku został opublikowany test dojrzałości szkolnej B. Wilgockiej-Okoń. Test ten służył do oceny funkcji intelektualnych dzieci rozpoczynających naukę szkolną. Oddany do użytku dla nauczycieli, pozwalał w miarę wcześnie wykryć i ocenić opóźnienia w rozwoju i niedobory umiejętności ważnych dla dziecka w klasie I. Jego wyniki umożliwiały jak najszybsze podjęcie odpowiednich kroków, aby wyrównać szansę tychże dzieci, tak by mogły czynić postępy w nauce.

Obecnie, powszechne badania diagnostyczne dzieci rozpoczynających naukę szkolną, zostały zaniechane. Nauczyciel w klasie I nie dostaje żadnej informacji o dziecku. Brak badań dziecka przed podjęciem obowiązku szkolnego, nie przekazywanie przez nauczycieli klas „0” informacji o poziomie gotowości szkolnej poszczególnych uczniów nauczycielom klas pierwszych, całkowita dowolność w realizacji programu dydaktycznego klas „0”, przyczyniły się w dużej mierze do „nierównego startu szkolnego” uczniów klas początkowych.

Osiągnięcie dojrzałości szkolnej przez dziecko uwarunkowane jest wieloma czynnikami. Są to głównie zadatki wrodzone, ale również środowisko domowe, wychowanie, nauczanie. Niewątpliwie istnieje zależność gotowości szkolnej dziecka od środowiska, w którym jest wychowywane.

Ze względu na to, iż generalnie przypisuje się dojrzałości szkolnej walor dynamicznego procesu, nie jawi się ona zatem jako efekt samorzutnego rozwoju biologicznego dziecka (proces dojrzewania), ale głównie jako wynik własnych doświadczeń dziecka (przetacznikowi 1986). Potencjał rozwojowy tkwiący w dziecku rozwija się bowiem w toku właściwej stymulacji płynącej z otoczenia, a więc w procesie nabywania przezeń doświadczeń życiowych i uczenia się.

Przygotowanie dziecka do szkoły obejmuje cały okres pobytu w przedszkolu. Opieka nad prawidłowym rozwojem fizycznym, umysłowym, społeczno - moralnym, estetycznym wyraża się z różnych formach działalności pedagogicznej przedszkola, a prowadzi do wszechstronnego wychowania dziecka dojrzałego do osiągania dobrych wyników w nowej instytucji - w szkole.

Moment przejścia z przedszkola do szkoły niektórzy psychologowie ujmują jako pewien „próg” w życiu, a nawet jako pewnego rodzaju kryzys. Ten próg czy kryzys polega na:

• radykalnej zmianie warunków życia dziecka 7-letniego

• nowych zadaniach, jakie stawiamy małemu dziecku

Nie wszystkie dzieci, mimo osiągniętego wieku i pomimo oddziaływań przedszkola w równym stopniu osiągają dojrzałość szkolną. Wśród uczniów znajdują się dzieci bardzo dobrze przygotowane do tejże roli, takie które w słabym stopniu osiągają dojrzałość szkolną, ale zdarzają się też takie, które dojrzałości szkolnej nie osiągają (dzieci z odroczonym obowiązkiem szkolnym). Przyczyny takiego stanu są różne. Jest też grupa dzieci ze zmianami organicznymi, wobec których opracowany specjalny system kształcenia. Dla takich dzieci powstały tzw. Szkoły specjalne oraz placówki, gdzie istnieje kształcenie zintegrowane. Dość duży odsetek współczesnych dzieci stanowią dzieci z mikrodeficytami jak dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia. Dzieci takie w zdecydowanej większości uczęszczają do „normalnych” państwowych, czy też prywatnych szkół. Biorą jednak udział w zajęciach, pomagających im walczyć z tego rodzaju dolegliwościami.

Duży wpływ na osiągnięcie dojrzałości szkolnej wywiera środowisko, w którym żyje dziecko.

Na dojrzałość szkolną mają wpływ pewne czynniki, do których należą m. in.:

• Czynniki indywidualne - są to przekazane drogą genetyczną lub wrodzone właściwości organizmu, a przede wszystkim ośrodkowego układu nerwowego, podłoża wyższych czynności psychicznych. Należą tu również potrzeby, skłonności i dążenia dziecka.

• Czynniki środowiskowe - chodzi tutaj głównie o wpływy rodziny i przedszkola. Literatura podaje 3 główne grupy czynników rodzinnych mających wpływ na dojrzałość szkolną dziecka. Są to:

- Warunki materialne - od poziomu dochodów, sytuacji mieszkaniowej,

wyposażenia gospodarstwa domowego zależy jak rodzina będzie zaspokajała potrzeby dziecka, a więc czy będzie ono racjonalnie odżywiane, zaopatrzone w potrzebną odzież, czy będzie miało warunki do nauki, odpoczynku i zabawy.

- Warunki kulturalne jest to poziom wykształcenia rodziców, kultura językowa

rodziny, potrzeby kulturalne, zasady wychowania dzieci, sposób spędzania czasu wolnego. Warunki kulturalne domu rodzinnego, a zwłaszcza poziom wykształcenia rodziców w istotny sposób wpływają na rozwój intelektualny i osiągnięcia szkolne uczniów. Rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci, mają większe wymagania i aspiracje w stosunku do ich przyszłości oraz w większym stopniu pobudzają je do osiągnięć.

- Warunki społeczno - psychologiczne to: struktura rodziny, osobowość

rodziców, stosunki między rodzicami, postawy rodziców wobec dzieci oraz atmosfera panująca w domu. Dla osiągnięcia dojrzałości szkolnej istotne jest, czy dziecko wychowuje się w rodzinie pełnej lub niepełnej, mało- czy wielodzietnej, dwu- czy trzypokoleniowej. Z reguły rodzina wielodzietna stwarza korzystne warunki dla rozwoju osobowości dziecka, gdyż zmusza do liczenia się z innymi, rozwija postawy opiekuńcze. Dzieci z rodzin wielodzietnych szybciej się usamodzielniają, osiągają wyższy poziom dojrzałości emocjonalnej, nie wykazują tendencji do przeceniania samego siebie, lepiej potrafią współdziałać z innymi. Jeśli jednak rodzina jest bardzo liczna a warunki materialne bardzo skromne, to rodzice obarczeni nadmiarem obowiązków mają mało czasu dla dzieci, pozostawiają je same sobie, nie zaspakajając wszystkich ich potrzeb.

Zadaniem przedszkola czy oddziału przedszkolnego jest przygotowanie dzieci do wejścia w nowe szkolne środowisko. Przedszkole dostarcza bodźców kształtujących stopniowo gotowość dziecka do nauki czytania, dokonywania przez dziecko analizy i syntezy spostrzeżeniowej i słuchowej, porównywania kierunków, kształtów, dźwięków. W przedszkolu dziecko nabywa umiejętności określania stosunków przestrzennych, czasowych i ilościowych, klasyfikuje przedmioty według wielkości, kształtu, koloru. Dziecko dojrzewa do nauki w szkole, gdy dokonuje spostrzeżeń, obserwuje samorzutnie zjawiska przyrody, rośliny, zwierzęta, pracę ludzi w otoczeniu, budowę i środki lokomocji.

Dzieci o długiej karierze przedszkolnej wyróżniają się lepszym uspołecznieniem niż inne dzieci oraz lepszym przygotowaniem do szkoły.

Nabywanie doświadczeń, a więc uczenie się trwa od pierwszych chwil życia dziecka. Osiągnięcie pod koniec okresu przedszkolnego gotowości do podjęcia obowiązków szkolnych jest nie tylko rezultatem samorzutnego dojrzewania, ale przede wszystkim wynikiem wysiłków, jakie otoczenie, a zwłaszcza przedszkole wkłada w to, by rozwój ten przebiegał pomyślnie i harmonijnie., Efektywność tej pracy zależy z jednej strony od dokładnej znajomości wymagań stawianych przez szkołę, z drugiej zaś od wiadomości kształtujących się przez cały okres przedszkolny właściwościach psychofizycznych dziecka.

Przygotowanie dziecka do osiągnięcia dojrzałości szkolnej jest wspólnym zadaniem rodziców oraz nauczycieli przedszkola. Rola rodziców w tym zakresie polega na:

• dbałości o zdrowie fizyczne dziecka;

• kształtowanie prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa poprzez rozmowy, kontakt z dzieckiem, umożliwienie mu towarzystwa rówieśników;

• rozwijanie logicznego myślenia i zapamiętywania poprzez pobudzanie do obserwacji, rozmowy, wyjaśniania i wyciąganie wniosków;

• wyrabianie umiejętności słuchania, koncentracji uwagi;

• kształtowanie umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania poprzez gry i zabawy (domino, gry planszowe/kostkowe);

• dbałość o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka, ćwiczenia sprawności manualnej;

• uczenie dbałości o pomoce szkolne i utrzymywanie porządku;

• rozbudzanie zainteresowania szkołą, nauką;

• przygotowanie do samodzielności;

• wyrabianie umiejętności współpracy i współżycia w grupie;

• stworzenie odpowiednich warunków do zabawy, pracy i wypoczynku.

Zadania stojące przed przedszkolem w zakresie przygotowania do nauki szkolnej to:

• zapobieganie wszelkim nieprawidłowościom rozwojowym, czyli szeroko pojęta profilaktyka, ochrona wychowanków przed zagrożeniami fizycznymi, psychicznymi;

• pobudzanie rozwoju dzieci zgodnie z ich możliwościami, poprzez warunki, jakie stwarza przedszkole.

Nauczyciel planuje i organizuje swą działalność zarówno wobec całej grupy, jak i też wobec każdego dziecka w grupie. Powinien stworzyć takie sytuacje i atmosferę, które będą sprzyjać wyzwalaniu aktywności wychowanków w zabawie, pracy i nauce. Pobudza i ukierunkowuje umysłową, społeczną i estetyczną aktywność dzieci, stwarza warunki do inicjatywy, samodzielnych doświadczeń oraz wyposaża w określony zasób umiejętności, wiadomości, nawyków i sposobów zachowania się i postępowania.

Ważną rolą przedszkola jest również wyrównywanie, likwidowanie lub zmniejszanie niektórych wad rozwoju psychoruchowego.

Niewątpliwie, na to, czy dziecko osiąga dojrzałość szkolną ma wpływ wiele czynników, zarówno zależnych od dziecka, jak i otaczającego je środowiska. Wielu rodziców, jeszcze przed narodzeniem dziecka snują jego plany na przyszłość. Zwłaszcza w ówczesnych czasach, planują jego przyszłość, niestety czasem zdarza się tak, że ich dzieci nie są w stanie zrealizować tych planów - nie osiągnęły dojrzałości szkolnej i nie mogą wcześniej rozpocząć edukacji.

Bibliografia:

1. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Żak Warszawa 2003

2. Wilgucka - Okoń B. „Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich” Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003

3. Wilgocka- Okoń B, O badaniu dojrzałości szkolnej, Warszawa 1972

4. Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży” pod redakcją Marii Żebrowskiej

5. Mystkowska H., Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolonych, Warszawa 1972r

6. Zakrzewska B., Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole, WSiP 2003

Wilgucka-Okoń B. „Gotowość szkolna dziecka sześcioletniego” Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003, s. 10

Zakrzewska B., Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole, WSiP 2003, s. 10

Wilgocka-Okoń B. Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich” op.cit. s. 12

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003 s 727

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, op.cit. s. 726

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, op.cit. s. 726

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, op. Cit. S. 724

Mystkowska H, Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolonych, Warszawa 1972r., s. 175

Szczyrba D. „Czynniki wpływające na poziom dojrzałości szkolnej” Tychy 2003

11

---