Definicja zdrowia i jakości życia wg WHO

„Zdrowie jest pełnym dobrostanem fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania.”

To, w jakim społeczeństwie żyjemy, znacząco wpływa na nasze zdrowie. Zwracamy uwagę i badamy wiele mniejszych czynników, jak np. palenie papierosów, nadużywanie soli. Umykają nam przy tym bardziej ważkie kwestie globalne. Jedną z nich jest właśnie nierówność społeczna. Problem ten pogarsza nie tylko zdrowie osób biednych, ale również bogatych.

Zróżnicowanie pozycji społecznych pociąga za sobą strukturalne zróżnicowanie stanu zdrowia. Istnieje ogromna ilość dowodów empirycznych potwierdzających związek pozycji społecznej ze stanem zdrowia oraz czynnikami zagrażającymi zdrowiu. Wiadomo dziś, że niski status społeczno-ekonomiczny, będący główną składową pozycji społecznej, pozostaje w istotnym związku z chorobowością i umieralnością. Szacuje się, że osoby zajmujące niskie pozycje w strukturze społecznej wykazują co najmniej dwukrotnie większe ryzyko zachorowania na poważną chorobę i przedwczesny zgon. Ponadto status społeczno-ekonomiczny sprzyja występowaniu czynników ryzyka chorób. Jego wpływ na zdrowie tłumaczy się także m.in.:

• związkiem z antyzdrowotnymi stylami życia,

• wyższą ekspozycją na działanie stresu ,

• niskim poziomem wsparcia społecznego,

• niższym poziomem wiedzy zdrowotnej,

• ograniczonym dostępem do usług zdrowotnych, szczególnie specjalistycznych.

Można przyjąć tezę, że wszystko, co droższe i bardziej deficytowe, staje się trudniej osiągalne dla osób o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. W zakres społecznych determinantów zdrowia wchodzą różne czynniki, wśród których pojawia się:

• pozycja społeczna,

• cechy położenia społecznego,

• zasoby, do których dostęp wyznacza pozycja społeczna

Ciekawych informacji na temat relacji między czynnikami

społecznymi a zdrowiem dostarczyły badania porównawcze obejmujące populację Stanów Zjednoczonych i Kanady. Między innymi z badań tych jednoznacznie wynika,
że w poszczególnych populacjach te same czynniki społeczne mogą oddziaływać na zdrowie z różną siłą. Na przykład dostęp do opieki zdrowotnej oraz psychospołeczne i behawioralne czynniki ryzyka bardzo silnie wpływały na zdrowie zarówno Amerykanów,
jak i Kanadyjczyków, ale w każdym z omawianych krajów konsekwencje zdrowotne ich oddziaływania różniły się istotnie: otyłość, palenie tytoniu oraz niski poziom satysfakcji życiowej wywoływały silniejszy negatywny wpływ na zdrowie Amerykanów, a niski poziom aktywności fizycznej oraz niezaspokojone potrzeby zdrowotne na zdrowie Kanadyjczyków.

Kwestię relacji między społecznymi determinantami a zdrowiem odnieść można do socjologicznego modelu, będącego odpowiedzią na pytanie o to, jak dochodzi do zaburzeń zdrowia w wyniku oddziaływania czynników społecznych. W ramach tego modelu określanego mianem modelu „ekspozycji i zasobu” utrzymuje się, że społeczeństwo determinuje zdrowie jednostek głównie poprzez narażanie ich na szkodliwe dla zdrowia czynniki, przy równoczesnym dawaniu możliwości zdobywania zasobów do ich zwalczania. Obecnie wyróżniane są dwie powiązane z sobą, wersje tego modelu:

• materialna

• psychospołeczna.

W przypadku „materialnej” wersji modelu zagrożeń poszukuje się najczęściej wśród znanych czynników fizycznych, chemicznych lub biologicznych. Czynniki społeczne uznawane są tutaj za istotne tylko w takim stopniu, w jakim determinują występowanie ekspozycji na czynniki szkodliwe, czas ich trwania i intensywność oddziaływania. W ramach tej perspektywy zagrażające zdrowiu środowisko obejmuje m.in. niski standard mieszkań, zanieczyszczenie powietrza, duży ruch uliczny, niewłaściwe warunki sanitarne itp. Przykładem zmiennych społecznych mieszczących się w tej wersji modelu są długotrwałe bezrobocie oraz najczęściej związane z nim ubóstwo. Czynniki te, które z jednej strony zwiększają ryzyko narażenia na wymieniane zagrożenia, z drugiej ograniczają dostęp do zasobów, które mogłyby umożliwić poradzenie sobie z zagrożeniami. Badania pokazują, że osoby zajmujące wysokie pozycje w strukturze społecznej wiedzą zazwyczaj więcej o ryzyku zdrowotnym i mają więcej zasobów, by mu przeciwdziałać.

Wersja psychospołeczna modelu „ekspozycja i zasoby” za kluczowy proces uznaje obciążanie autonomicznego układu nerwowego za sprawą stresujących doświadczeń. Punktem wyjścia jest tutaj narażenie na długotrwałe przebywanie w środowisku społecznym powodującym doświadczanie negatywnych emocji, takich jak lęk, złość, bezradność. Pobudzony autonomiczny układ nerwowy powoduje reakcje niezależne od naszej woli, takie jak wydzielanie soku żołądkowego, zwężanie naczyń krwionośnych powodujące wzrost ciśnienia tętniczego czy przyspieszenie czynności serca. Jeśli sytuacja taka trwa zbyt długo, może doprowadzić do schorzeń. Indywidualny poziom radzenia sobie ze stresującymi doświadczeniami zależy od dostępności do takich zasobów, jak wsparcie społeczne, a także umiejętności natury psychologicznej, takich jak samowystarczalność.

Najistotniejsze z punktu widzenia nierówności społecznych jest to, że zarówno narażenia, jak i zasoby wymieniane w materialnej i psychologicznej wersji modelu „ekspozycja i zasoby” w praktyce rozkładają się nierównomiernie w strukturze społecznej. Częste narażenia i ograniczenia zasobów występują u jednostek zajmujących niskie pozycje społeczne, natomiast relatywnie rzadsze narażenia występują u osób z górnych szczebli drabiny społecznej.

Związek relatywnie gorszego stanu zdrowia klas niższych z gorszymi warunkami życiowymi, mieszkaniowymi, gorszymi warunkami pracy, większą ekspozycją na szkodliwe czynniki, gorszym odżywianiem, słabszym zabezpieczeniem socjalnym, a także ograniczonym dostępem do wszechstronnej opieki zdrowotnej jest dobrze udokumentowany zarówno na poziomi jednostkowym, jak i makrospołecznym. Dochód narodowy mierzony wielkością PKB na jednego mieszkańca wyjaśnia największy odsetek zmienności wskaźników życia między krajami, a wskaźniki umieralności w wielu krajach od lat wykazują wyraźny związek z poziomem dochodu mieszkańców. Nowsze badania wykazały, że zależności te są bardziej złożone. Sposób odżywiania się jest na przykład zarówno funkcją zamożności, jak i pewnych wzorów kulturowych, nawyków czy preferencji. Poza tym spożywanie drogich pokarmów niekoniecznie przyczynia się do zdrowia. Nie mniej ważną rolę pełni tu wykształcenie.

Relacje pacjentów z systemem medycznym stanowią jedno z ważnych źródeł nierówności społecznych w sferze zdrowia i posiadają oczywiste dla zdrowia konsekwencje. Wiele badań wskazuje, że pacjenci z niższych warstw społecznych napotykają więcej ograniczeń w dostępie do służby zdrowia, a już nawiązany kontakt i poziom osiągniętej komunikacji z personelem medycznym są w ich przypadku mniej satysfakcjonujące, niż ma to miejsce w przypadku przedstawicieli klas średnich. Ma to wpływ zarówno na opóźnienia w diagnozowaniu, jak i mniejszą skuteczność leczenia oraz zapobiegania negatywnym konsekwencjom chorób. Ważnym aspektem analizy dostępności opieki zdrowotnej i nierówności w korzystaniu z niej także realizacja badań profilaktycznych. Wiele występujących współcześnie chorób poddaje się całkowitemu wyleczeniu tylko we wczesnych stadiach. Tymczasem profilaktyczne wizyty u lekarzy różnicują pacjentów o różnej pozycji społecznej. Osoby uboższe i niżej wykształcone poszukując pomocy medycznej ograniczają się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Osoby zamożniejsze i lepiej wykształcone korzystają częściej zarówno z porad lekarzy specjalistów jak i lekarzy niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej. Osoby uboższe pomimo przeciętnie gorszego stanu zdrowia, rzadziej zażywają leki. Innym wymiarem relacji pacjentów z systemem opieki zdrowotnej, różnicującym ich korzystanie ze służby zdrowia jest sposób, w jaki czują się traktowani przez personel medyczny a zwłaszcza lekarzy.

Do czynników powodujących nierówności społeczne które wpływać mogą na stan zdrowia i występowanie określonych chorób zaliczyć można:

• Wiek

• Pleć

• Wykształcenie

• Pozycje społeczno - ekonomiczną

• Miejsce zamieszkania

• Stan cywilny

• Zawód

• Środowisko rodzinne

• Środowisko pracy

Wiek

Stratyfikacja społeczeństwa ze względu na wiek oznacza że wiek jest podstawą przypisywania określonych zadań społecznych i przyznawania różnych poziomów prestiżu i zróżnicowanego dostępu do zasobów społecznych. Nierówność w traktowaniu różnych kategorii wiekowych łączy się z dyskryminacją ze względu na wiek opierającą się na przekonaniu że jedna kategoria wiekowa jest gorsza od innych. Najczęściej osobami dyskryminowanymi są ludzie starsi. Przyczyny nierównego traktowania ludzi ze względu na wiek wiążą się z teorią wyłączania się z aktywności, teoria ta jest obecnie krytykowana gdyż stan zdrowia osób starszych zależy od stopnia aktywności. Zróżnicowanie wiekowe oznacza również różne narażenie na czynniki chorobotwórcze i specyficzne dla każdej kategorii wiekowej problemy zdrowotne. W zależności od wieku różnie jesteśmy przyjmowani przez społeczeństwo co odbija się na naszym zdrowiu psychicznym i fizycznym.

Płeć

Różnice w sferze zdrowia między kobietami a mężczyznami obok uwarunkowań bilogicznych są wynikiem ryzyka związanego z pełnionymi rolami i towarzyszącymi im stresami oraz odmiennościami w postawach i zachowaniach wobec zdrowia, wyrażają się m.in. różną percepcją objawów chorobowych, sposobem ich opisywania i reagowania na nie, zróżnicowaną częstością korzystania z usług medycznych. Do czynników warunkujących nierówności w stanie zdrowia między kobietami a mężczyznami zalicza się:

• Czynniki biologiczne

• Ryzyko nabycia określonych chorób w wyniku pełnionych ról społecznych, stylu życia

• Psychospołeczne aspekty percepcji objawów chorobowych i szukania pomocy medycznej

• Sposób prezentowania objawów chorobowych, zachowania w chorobie

• Korzystanie z opieki zdrowotnej

Wykształcenie

Wykształcenie jest dobrem powszechnie pożądanym. Jego rozdział w społeczeństwie wyznacza nierówności społeczne. Wykształcenie jest zmienną w dużej mierze przesądzającą o pozycji w strukturze społecznej oraz najważniejszym pojedynczym czynnikiem kształtującym postawy i zachowania wobec zdrowia i choroby. Wykształcenie umożliwia dokonanie prozdrowotnych wyborów i umiejętności rozwiązywania problemów życiowych. Badania wykazują że jednostki z wyższym wykształceniem wykazują się bardziej prozdrowotnym stylem życia m.in.

• Odżywiają się w bardziej racjonalny sposób

• Zdają sobie sprawę ze znaczenia czynnej rekreacji i sportu

• Przejawiają większa aktywność w poszukiwaniu opieki medycznej

Jednostki z niższym wykształceniem postrzegają swój organizm jako coś co ma ograniczoną w czasie użyteczność a więc podlega zużyciu i nie jest warte naprawy.

Pozycja społeczno-ekonomiczna

Pozycja społeczno-ekonomiczna jest jednym z najważniejszych determinantów stanu zdrowia i długości życia. Jak wykazują badania zależność ta istnieje dla większości chorób i utrzymuje się przez całe życie, choć z różnymi natężeniami.

Omawiając zagadnienie różnic w zdrowiu jednostek w zależności od miejsca zamieszkania bierze się pod uwagę wpływ na zdrowie takich zmiennych jak struktura społeczno- zdrowotna, poziom wykształcenia, charakter pracy, warunki mieszkaniowe i dostęp do instytucji służby zdrowia. Na wsi obserwuje się szereg niekorzystnych dla zdrowia zjawisk społecznych.

Podkreśla się też znaczenie wpływu środowiska na stan zdrowia ( szczególnie nie korzystne warunki środowiskowe dla mieszkańców dużych aglomeracji).

Stan cywilny

Prowadzone badania dowodzą że osoby pozostające w związkach małżeńskich charakteryzuje dużo mniejsze prawdopodobieństwo śmierci niż osoby niezamężne o czym świadczy fakt że utrata współmałżonka znacznie silniej negatywnie oddziałuje na stan zdrowia mężczyzn niż kobiet.

Wymienia się następujące przyczyny tego zjawiska:

• Jednostki pozostające w związku małżeńskim są znacznie mniej narażone na izolacje społeczną

• Rodzinie przypisuje się funkcje podstawowego źródła podtrzymania emocjonalnego

• Rodzina sprzyja prowadzeniu prozdrowotnego stylu życia lub go wymusza

Zawód

Zawód i pozycja zawodowa mówią w wydatkowaniu energii fizycznej i rodzajach ryzyka związanego z wykonywaniem określonej pracy (szkodliwość , stres itp..) Czynniki takie jak prestiż, możliwość kontrolowania sytuacji i udział w decyzjach działają na psychiczny i fizyczny stan zdrowia. Wykonywany zawód łączy się też z dochodami a to z kolei z pozycją społeczno-ekonomiczną co pociąga za sobą szereg przyczyn odpowiadających za zdrowie jednostki.

Środowisko pracy

Środowisko pracy czyli warunki w których praca się odbywa również mają wpływ na zdrowie łączy się to też z wykształceniem gdyż im wyższe wykształcenie tym leprze warunki pracy i jej środowisko

Środowisko rodzinne

Środowisko rodzinne ma istotny wpływ na zdrowie gdyż rodzina przez fakt swojego istnienia narzuca pewne normy utrzymywane do prawidłowego jej funkcjonowania co w rezultacie daje odpowiednie warunki do utrzymania prawidłowego stanu zdrowia.

BIBLIOGRAFIA:

Zofia Słońska, Jacek Koziarek, Społeczne nierówności w zdrowiu - efekt medykalizacji promocji zdrowia?, Zdrowie publiczne i zarządzanie, Kraków 2012.

Antonina Ostrowska, Zróżnicowanie społeczne a zdrowie. Wyniki badań warszawskich, Wyd. IPiSS, Warszawa 2009.

1

---