Powrót Posła juliana Niemcewicza . Komedia polityczna i obyczajowa.
Wystawiona na kilka miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja. Zawarł w
niej Niemcewicz ważką treść polityczną, ściśle związaną z nowatorskimi pracami
stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami
konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju
i społeczeństwa utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian
w Rzeczypospolitej. Uznano ten utwór za pierwszą polską komedię polityczną. By
zdemaskować konserwatystów, autor posłużył się kpiną i ironią. Zadowolony z
siebie przedstawiciel konserwatystów niemal z dumą chwali się swoim nieuctwem
i ciasnotą poglądów. To, co bywało przedtem, budzi jego szczery entuzjazm -
zaciekle broni liberum veto, uważa je za najwspanialszą zdobycz szlachty,
nazywa je "źrenicą wolności". Zwolennik wolnej elekcji z czułością wspomina
czasy saskie, kiedy "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" - jest
ślepo przywiązany do innych elementów tradycji szlacheckiej nie dostrzegając
niebezpieczeństw, które wiążą się z utrzymaniem w Polsce takiego stanu:
możliwości utraty niepodległości, osłabienia obronności, zastoju gospodarczego.
Kompromitują go także poglądy o zawarciu przez Polskę sojuszu z krajami
dalekimi, które co prawda nie będą w stanie pomóc, ale i nie zaszkodzą. Komedia
miała na celu przekonać ludzi o szkodliwości jednej postawy politycznej
i korzyściach płynących z drugiej. Utwór ma także walory obyczajowe. Pokazuje
i wyśmiewa pewne mody, typy obyczajności. Starosta Gadulski jest obojętny na
przyszły los córki w małżeństwie - interesuje go tylko czy trzeba będzie dać
posag, czy nie. Małżeństwo to gorąco popiera starościna - typowa "żona modna",
"sfrancuziała" kosmopolitka, która gardzi wszystkim co polskie, nie bardzo umie
pisać poprawnie w ojczystym języku, marnotrawi majątek męża. Jest "cudzoziemką
we własnym kraju" (słowa Podkomorzego). Szarmancki to również przykład
kosmopolity, który odwiedzając kraje europejskie, nie wzbogaca praktycznej
wiedzy, nie wie nawet, co istotnego się w nich dzieje, za to doskonale zna
cechy modnych strojów, możliwości zabaw - czyli wszystkie sposoby wydania
pieniędzy. Ciągle mu ich brakuje, staje się więc typowym łowcą posagów. Przy
ożenku liczy się dla niego tylko majątek. Dla starościny Szarmancki jest
przykładem elegancji, obycia towarzyskiego, wzorem romansowego kawalera, dzięki
uprawianej przez niego sztuce flirtów i zalotów. Los Polski jest mu zupełnie
obojętny, pracę dla niej uważa za modę, nie myśli marnować sobie życia.
Niemcewicz prezentuje również wzory polityczne godne naśladowania. Podkomorzy
tak jak Gadulski jest Sarmatą, jednak nie jest ślepo zapatrzony w tradycję.
Czerpie z niej to, co dobre, odrzuca co złe. Jest mądrym, wzorowym ojcem oraz
dobrym opiekunem swoich poddanych, dla których "był raczej ojcem aniżeli panem"
- niemałe znaczenie ma fakt nadania chłopom wolności, uwolnienie ich od
poddaństwa. Jego syn Walery jest człowiekiem uczciwym, dla którego
najważniejsze jest dobro ojczyzny. Postacie negatywne obdarzone są znaczącymi,
charakteryzującymi je nazwiskami, oznaczającymi najbardziej rzucającą się w
oczy cechę (nawiązanie do tradycji molierowskiej), dzięki czemu czytelnik nie
ma żadnych wątpliwości z kogo ma się śmiać.
"Powrót posła" jest utworem typowym dla epoki oświecenia (komedia polityczna,
charakter dydaktyczny). Postacie w utworze nie są jednostkowe, lecz zbiorowe.
Działaczy stronnictwa patriotycznego reprezentują w utworze Podkomorzy i jego
syn Walery, zaś obrońców starego porządku - starosta Gadulski, jego żona
i Szarmancki.
Program stronnictwa patriotycznego:
- wprowadzenie dziedziczności tronu;
- wzmocnienie władzy królewskiej;
- zniesienie liberum veto;
- dążenie do zawarcia przymierza z Prusami;
- odrodzenie sejmu jako instytucji ustawodawczej;
- zniesienie poddaństwa chłopów;
- reforma szkolnictwa i położenie nacisku na odpowiednie wychowanie
młodzieży (kształtowanie postawy obywatelskiej).
Komedia polityczna
Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej. Respektując zasadę trzech jedności prowadził zabawną intrygę do szczęśliwego zakończenia. Najważniejsze było jednak w tym gatunku ośmieszanie postaw przeciwników politycznych, napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań.
Typowa komedia polityczna, jak np. "Powrót posła" Niemcewicza redukowała do minimum intrygę, zapożyczoną często z dramatów francuskich. Konwencjonalne perypetie uczuciowe stanowiły zaledwie pretekst do wygłaszania monologów zbliżonych do rymowanych traktatów publicystycznych.
Z założeń gatunku wynikał optymizm, nakazujący szczęśliwe rozstrzygnięcie zarówno intrygi, jak i nabrzmiałych problemów społecznych. Twórczość komediowa skłaniała się więc do optymizmu, zaś ocierając się o kabaretową doraźność, zyskiwała popularność dzięki komicznej interpretacji znanych wszystkim wydarzeń.
Oświeceniowa komedia nie ograniczała się oczywiście wyłącznie do formuły politycznej. Utwory F.Zabłockiego (aczkolwiek i on, jako urzędnik KEN, nie stronił od tematów politycznych) rozszerzały formułę tego gatunku. Sięgnął on do wypróbowanych wzorów francuskich, przemieniających w formę klasyczną schematy komedii dell'arte. Adaptował Zabłocki do polskich warunków komedie Moliera, Diderota i innych, osadzając je w rodzimych realiach i zwiększając ich komizm bystrą obserwacją obyczajową.
W formule klasycznego dramatu komedia nie była jednak gatunkiem cenionym najwyżej. Stąd, mimo jej funkcjonalności, w kulturze Oświecenia żywe były tęsknoty do, uznawanej za doskonalszą, tragedii. Sięgano do historii narodowej (np. W.Rzewuski "Żółkiewski, "Bitwa pod Warną") by w dramatycznych wydarzeniach przeszłości, wpisanych w retoryczne monologi i patetyczne sceny, szukać wzniosłych postaw i sytuacji przemieniających się łatwo w aktualne aluzje.
Wśród gatunków lirycznych, które w Oświeceniu były w niejakim regresie, na plan pierwszy wysunęła się oda pozwalająca w przeciwieństwie do satyry eksponować zjawiska uznane za pozytywne, bądź wartości godne upowszechniania. Gatunek ten wywodził się z liryki starożytnej Grecji i był kontynuacją przeznaczonych do wokalnego wykonania pieśni . W trakcie rozwoju wykształciło się wiele odmian ody min.: hymn, dytyramb (pierw. śpiew obrzędowy na cześć Dionizosa, w okresie późniejszym utwór liryczny pełen patosu i entuzjazmu wyrażający przesadną pochwałę osoby lub zjawiska), pean (pieśń pochwalna), epinicjum (pieśń tryumfalna na cześć zwycięstwa), epitalmium (pieśń na cześć nowożeńców), epicedium, tren. Z tradycji ody wywodził się "Hymn do miłości Ojczyzny" Krasickiego (stanowiący część "Myszeidy). Wzniosłe ody pisali także Naruszewicz, Trembecki, Koźmian.