Epoka literatury i kultury polskiej obejmująca 2 połowę XVIII i początek XIX wieku; pierwsza nowożytna epoka kultury w Polsce.
Podstawę oświeceniowego światopoglądu stanowiły:
przekonanie, że samodzielna, nieskrępowana przez autorytety religijne i polityczne myśl ludzka posiada nieograniczone możliwości poznawcze.
istnieje idealna norma życia społecznego i indywidualnego, zgodny z naturą porządek moralny, racjonalne zasady rządzące światem.
Stąd płynęła wiara w możliwość reformowania systemów społecznych, obyczajów, ustrojów politycznych poprzez upowszechnianie wiedzy i oświecanie umysłów. Celem nadrzędnym literatury i filozofii miało być uwolnienie człowieka od przesądów, wypracowanie narzędzi umożliwiających indywidualne docieranie do uniwersalnych zasad rządzących światem i posługiwanie się nimi w życiu.
Na zachodzie Europy, we Francji, oświeceniowy ferment umysłowy towarzyszył rozkładowi monarchii absolutnej, kryzysowi związanych z nią norm i instytucji, który ostatecznie doprowadził do wybuchu rewolucji 1789 roku. W Polsce ruch oświeceniowy rozwijał się w warunkach zagrożonego bytu narodowego. Wynikało z tego niemal całkowite podporządkowanie aktywności kulturalnej i literackiej celom reformatorsko-wychowawczym. Dydaktyzm stanowi dominującą cechę polskiego oświecenia, nie ma w nim tak wyraźnego jak we Francji nurtu dyskusji religijnych, deklaracji deizmu czy libertynizmu, tym bardziej, że najwybitniejsi przedstawiciele literatury i kultury to duchowni. Bliższym i ważniejszym celem było twórcze przeciwstawienie się tradycji sarmackiej, stworzenie nowego modelu obywatela, świadomego swoich powinności i zaangażowanego w reformę kraju.
Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji:
Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej
Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)
Jednakże pełny rozkwit oświecenia w Polsce wiąże się z faktem wstąpienia na tron polski w 1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego mecenatem:
1765 powstaje Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu nowoczesnego patriotyzmu, powstaje Teatr Narodowy, zaczyna ukazywać się "Monitor", najważniejsze czasopismo oświeceniowe.
1773 powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty.
król inicjuje projekt nowoczesnego opracowania dziejów Polski, którego efektem będzie dzieło Adama Naruszewicza Historia narodu polskiego
król skupia wokół siebie pisarzy i poetów
Poza programem obozu królewskiego rozwijały się radykalne nurty oświecenia, tj. jakobini i Kuźnica Kołłątajowska.
Wychowawcze zadania literatury najszybciej podjął dramat (komedie Franciszka Bohomolca i Franciszka Zabłockiego, później komedia polityczna Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza i twórczość dramatyczna Wojciecha Bogusławskiego z Krakowiakami i góralami na czele) oraz publicystyka na łamach "Monitora". Realizowali je również poeci z kręgu stanisławowskiego, skupieni wokół królewskiej inicjatywy "obiadów czwartkowych" i czasopisma "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Ich twórczość, w dużej mierze, okolicznościowa podlegała tradycyjnym podziałom poetyki klasycystycznej:
ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)
satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)
bajki (Trembecki, Krasicki)
list poetycki (Krasicki)
poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)
Obok tego nurtu rozwijała się również twórczość liryczna w duchu sentymentalnym (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin) nastawiona na analizę stanów emocjonalnych, odwołująca się do wzorów poezji ludowej i języka potocznego.
Mimo dominującego w literaturze dydaktyzmu, zadania i właściwości literatury jako środka wypowiedzi artystycznej były również przedmiotem teoretycznych rozważań i dyskusji, a Franciszek Ksawery Dmochowski dokonał adaptacji na grunt polski słynnej L'Art poétique Boileau pt. Sztuka rymotwórcza.
Oświecenie to również początek nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego, powieść sentymentalna z pocz. XIX wieku i in.) oraz rozwój nowożytnej publicystyki politycznej i myśli społecznej (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski). Wszystkich publicystów epoki łączyło przekonanie o potrzebie zmiany stosunków społecznych w duchu humanitaryzmu (walka o prawa mieszczan i podmiotowość chłopów) i reform gospodarczych ustanawiających równowagę ekonomiczną kraju i obywateli.
W okresie walk politycznych Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, a później rozbiorów i insurekcji kościuszkowskiej, powstawała również anonimowa poezja polityczna (gatunki klasyczne ale również paszkwile, pamflety i trawestacje), służąca kształtowaniu nastrojów społecznych.