Ogólna charakterystyka epoki

Termin "Oświecenie":

Oświecenie było pierwszą epoką w nowożytnych dziejach formacją kulturową całkowicie świadomą swego istnienia. Ówcześni mówili często o swych czasach jako o "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji), wieku "oświeconym" lub "epoce świateł". Okres ten nazwano oświeceniem, bo przywiązywał on szczególną wagę do siły rozumu jako światła rozjaśniającego drogi poznania człowieka i świata. Życie społeczne i kulturalne nacechowane było krytycyzmem wobec istniejącej rzeczywistości i pragnieniem wyzwolenia człowieka z więzów feudalnych, krępujących jego myśli, hamujących rozwój postępu, nauki i oświaty. Intelektualnym podłożem oświecenia były nasilające się już pod koniec wieku XVII w nauce angielskiej i francuskiej tendencje racjonalistyczne i empiryczne.

Ramy czasowe i tło polityczne:

Na Zachodzie Europy oświecenie trwało od końca XVII w do końca XVIII w. Oświeceniowe doświadczenia Zachodu w dużym stopniu różniły się od naszych polskich założeń. Podczas gdy Zachód kumulował swe siły do walki z monarchią absolutną (np. działalność Woltera, Monteskiusza), Polacy starali się wzmocnić władzę monarszą, aby ratować chylącą się ku upadkowi państwowość polską. Polskie oświecenie walczy z zacofaniem kojarzonym ze zjawiskiem sarmatyzmu, natomiast zachodnioeuropejskie dążenia to: liberalizacja życia społecznego i walka o prawa człowieka. Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:

-wczesną - od lat 40-tych XVII w. do roku 1764;

-dojrzałą (zwaną też czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795;

-schyłkową (zwaną też późnym oświeceniem lub oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795-1822.

Główne nurty artystyczne okresu Oświecenia:

-klasycyzm - kierunek artystyczno-literacki, mający swoje źródła w kulturze antycznej (czyli klasycznej: grecko-rzymskiej). Sztuka epok późniejszych nawiązywała do tradycji antyku, wykorzystując jego wzorce. Wyróżniamy klasycyzm renesansowy, oświeceniowy oraz -neoklasycyzm (przeł. XIX i XX w). Główne założenia klasycyzmu:

• piękno jest jedyne i obiektywne - istnieją ustalone kanony piękna sztuka ma wyrażać harmonię i zachowywać ład (proporcje, równowaga, statyczność)

• należy tworzyć według ustalonych reguł (poetyk, podręczników sztuki)

• należy wzorować się na sztuce antycznej (greckiej i rzymskiej), która najlepiej oddawała harmonię natury

• piękno ma wynikać z prostoty, a nie z zawiłości.

-sentymentalizm - prąd umysłowy i literacki konkurencyjny wobec oświeceniowego klasycyzmu, który został stworzony przez filozofa francuskiego J.J. Rousseau. Doświadczenie jednostki Rousseau uważa za główne źródło wiedzy o świecie. Klasycznym przekonaniom o harmonii i ładzie świata przeciwstawia napięcie i emocje świadczące o kryzysie współczesnej cywilizacji. Głównym przedstawicielem polskiej literatury sentymentalnej jest Franciszek Karpiński.

-rokoko - styl ten miał najmniejszy udział w tworzeniu dorobku piśmienniczego epoki oświecenia. Charakterystyczne dla wytwornej i subtelnej, niejako rozrywkowej twórczości. Rokoko było znamienne dla pewnego typu komedii, oper i drobnych wierszy. Istotą tego stylu było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki. Poza literaturą rokoko najpełniej zostało zrealizowane w małych formach architektonicznych oraz w architekturze pałacowych i salonowych wnętrz: w eleganckiej ornamentyce, w lekkości i dekoracyjności wystroju, w porcelanowych bibelotach, w malarskich miniaturach i w miłosnej tematyce obrazów francuskich mistrzów: Jana Watteau czy Francois Bouchera. W kulturze polskiej przykładem ogrodu urządzonego w stylu rokoko są Powązki Izabeli Czartoryskiej.

Gatunki literackie oświecenia:

bajka - wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał) na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca).

Bajki w literaturze polskiej pisali: I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz.

satyra - utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz).

poemat heroikomiczny - utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność (patrz hasło: dygresja) tonu, liczne sentencje.

komedia - gatunek dramatu, do którego należą utwory o pogodnej tematyce i żywej najczęściej akcji, z elementami komizmu i satyry. Komedia powstała w starożytnej Grecji w V w. p.n.e. w wyniku przekształcenia pochodów ku czci boga winnej latorośli Dionizosa. Gatunek ten należał do kategorii gatunków niskich (patrz hasło: zasada decorum). Jego najwybitniejszym przedstawicielem w starożytnej Grecji był Arystofanes. Antyk i klasycyzm traktowały komedię jako przeciwieństwo tragedii.

sielanka - inne nazwy: bukolika, idylla. Gatunek poetycki wywodzący się z antycznej Grecji (twórcą sielanki był Teokryt w III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. Sielanki związane są z arkadią, mityczną krainą wiecznej szczęśliwości, gdzie w zgodzie z naturą i w spokoju żyją pasterze.

powieść - jest to rozbudowany gatunek epicki, obejmujący utwory o znacznej objętości i swobodnej kompozycji, pozwalający na łączenie wielu wątków w rozbudowanej fabule, a także powoływanie dużej liczby bohaterów w dowolnej formule świata przedstawionego. Wyróżniamy typy powieści:

• tendencyjną

• realistyczną

• historyczną

Powieść to jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora.

esej - (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu.

felieton - (franc. "feuilleton" - "zeszycik, powieść w odcinku") to gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu satyrycznym. Mogą występować elementy fikcji literackiej - podporządkowane są doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów wyróżnia się: felieton obyczajowy, literacki, itp.

poemat opisowy - utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.

oda - utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności. Wg poetyki klasycystycznej (patrz hasło: klasycyzm) oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne. Miało się w niej wyrażać uniesienie, dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna. W okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

Kierunki filozoficzne w XVIII w.:

racjonalizm - pogląd filozoficzny uznający rozum za jedyne i konieczne narzędzie poznania świata. Twórcą racjonalizmu był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"), który przywiązywał szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy, odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Diderot.

empiryzm -pogląd filozoficzny uznający doświadczenie zmysłowe za jedyne źródło poznania świata. "Empiria" znaczy "doświadczenie". Prekursorem tego nurtu był angielski filozof Francis Bacon (1561-1626). Kładł on nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie.

deizm - pogląd filozoficzny zakładający istnienie Boga - stwórcy świata, jednak nie ingerującego w bieg wydarzeń na tym świecie. Deizm to owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary; deiści uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali natomiast objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter, obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

ateizm - Pogląd odrzucający istnienie Boga i przeczący istnieniu wszelkich sił nadprzyrodzonych. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha. W oświeceniu był to nurt bardzo rozpowszechniony ze względu na to, że uznano podstawy religii katolickiej za niezgodne z rozumem.

teizm - wiara w jednego boga transcendentnego - znajdującego się poza i ponad przyrodą, istotę nadprzyrodzoną i rozumną, osobowego stwórcę świata, stale wpływającego na jego losy.

irracjonalizm - pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu. Nurt ten odwołuje się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji. Wykształcił się pod koniec epoki oświecenia jako protest przeciw racjonalizmowi.

sensualizm - pogląd uznający, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe. Twórcą tej doktryny był John Locke (1632-1704), który twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" ("tabula rasa"), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia.

Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

Autorzy oświecenia

Franciszek Salezy Jezierski (1740-1791)

Najwybitniejszy pisarz lewicy reformatorskiej czasów oświecenia, zwany "Wulkanem gromów Kuźnicy". Będąc wizytatorem szkół z ramienia Komisji Edukacji Narodowej, czuwał nie tylko nad treściami i metodami nauczania, lecz zwracał również uwagę na postawę obywatelską. Według niego "ludzie urodzeni w stanie szlacheckim nie powinni nigdy pogardzać żadną inną klasą obywatelów, a mając zaszczyt swego własnego urodzenia, obowiązani są tym bardziej starać się o przymioty osobiste".

W swych pismach ("Katechizm o tajemnicach rządu polskiego", "Wyrazy porządkiem abecadła zebrane", "Uwagi nad stanem nieszlacheckim w Polszcze") ostro krytykował szlachtę i arystokrację, bronił "pospólstwa" (ludu), dążył do wzmocnienia władzy państwowej. O arystokracji tak pisze - "arystokraci mają znaczenie w kraju nabyte niesłusznością, tak jak złodzieje mają dostatki nabyte kradzieżą". Lud stanowi podstawę narodu. Jezierski nazywa go nawet "zupełnym narodem". Tak definiuje nowe pojęcie narodu: "naród jest zgromadzeniem ludzi mających jeden język, zwyczaje i obyczaje zawarte jednym i ogólnym prawodawstwem dla wszystkich obywatelów".

By wzmocnić władzę państwową, pragnie zrównania politycznego mieszczan i szlachty, żąda opieki prawnej dla chłopa. Ustrój stanowy w Polsce tak ilustruje: "Stan szlachecki jest głową, stan miejski jak piersi i żołądek, stan pospólstwa jak ręce i nogi".

Franciszek Karpiński (1741-1828)

Urodził się Hołoskowie na Pokuciu jako syn ubogiego szlachcica. W młodości zajmował się pracą nauczycielską na dworach magnackich. Licząc na poparcie materialne króla, wyjechał w roku 1780 do Warszawy i objął funkcję sekretarza Adama Kazimierza Czartoryskiego. Przez krótki czas obracał się w otoczeniu dworu królewskiego, bywał nawet na obiadach czwartkowych, jednak nie uzyskawszy spodziewanych zaszczytów, powrócił do Galicji, gdzie wcześniej zajmował się dzierżawą majątków. Około roku 1818 kupił wieś Chorowszczyznę, gdzie spędził resztę życia. Wydał tomy wierszy: "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne", "Pieśni nabożne" Dorobek literacki Karpińskiego to przede wszystkim bardzo osobista sentymentalna twórczość, wzbogacona jednak o poezję patriotyczną oraz o pamiętnik napisany pod koniec życia, zatytułowany "Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem". Gatunki literackie uprawiane przez Karpińskiego to: sielanki, wiersze miłosne, wiersze patriotyczne i pieśni religijne, m.in. "Kiedy ranne wstają zorze", "Wszystkie nasze dzienne sprawy", kolęda "Bóg się rodzi". Na tle liryki patriotycznej oświecenia wyróżniają się jego "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta" oraz "Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim". Najbardziej wymownym przykładem sentymentalizmu w jego twórczości są sielanki, a wśród nich "Laura i Filon" - najbardziej popularna sielanka Karpińskiego. Dochodzą tu do głosu nastroje elegijne - smutku i melancholii. Bohaterami są pasterz i pasterka spotykający się w scenerii nastrojowego wieczoru. Występuje nierealny obraz wsi, której mieszkańcy żyją bez kłopotów, zachowują się jak postacie wzięte z powieści dla wyższych sfer, ich jedynymi zmartwieniami są niepowodzenia miłosne. Przeżycia bohaterów są tkliwe, wyrażone w nienaturalny sposób. Pasterze mówią o swoich uczuciach w patetyczny sposób, używając wykwintnego języka.

"Pieśń dziada sokalskiego..." - wprowadzenie pierwiastków ludowych. Postać dziada, który lamentuje i wyraża ból patriotyczny z powodu tragedii narodowej po rozbiorach. Do liryków patriotycznych należą także "Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta", powstałe po pierwszym rozbiorze, przepojone są smutkiem, goryczą i rezygnacją, ponieważ nie widać ratunku dla narodu. Utwór elegijny, bardzo emocjonalny. Karpiński pisał także pieśni, które przemawiają szczerością i prostotą religijnych wzruszeń. Motywy religijne łączą się w nich z patriotycznymi. Proste, krótkie, ale kunsztowne zdania oddają złożoność tematu, np. "Pieśń o narodzeniu pańskim". Karpiński wzbogacił i nasycił poezję oświeceniową uczuciem, zapoczątkował lirykę intymną, która przeżyciom osobistym nadała walor wzruszeń poetyckich. Według zasad sentymentalizmu, głównym tematem było zainteresowanie człowiekiem, jego osobowością, psychiką, uczuciami - spokojnymi i łagodnymi. Bohater prezentuje czasem również uczucia religijne lub patriotyczne. Styl wypowiedzi oparty jest na języku potocznym, ale wyklucza pospolite słowa, wulgaryzmy. Rezygnuje się ze stylu wysokiego. Typowe utwory to: powieść, sielanka, pieśń, elegia.

Hugo Kołłątaj (1750-1812)

Drugi obok S. Staszica wybitny przedstawiciel obozu postępu czasów stanisławowskich, publicysta, pedagog, rektor Akademii Krakowskiej. Urodził się na Wołyniu, w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Po ukończeniu szkoły w Pińczowie kształcił się w Akademii Krakowskiej, którą ukończył ze stopniem doktora filozofii. Bierze czynny udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i Komisji Edukacji Narodowej. W okresie Sejmu Czteroletniego oddaje się działalności politycznej. W rozprawie pt. "Do Stanisława Małachowskiego ... Anonima listów kilka" przygotował program reform uwieńczonych Konstytucją 3 maja. Pod swoim przywództwem skupił grupę radykalnych pisarzy, zwaną Kuźnią Kołłątajowską. W czasie powstania kościuszkowskiego należał do Rady Najwyższej Narodowej. Po utracie niepodległości przez Polskę, aresztowany przez Austriaków, przebywał 8 lat w więzieniu. Po powrocie do kraju zajął się pisaniem dzieł naukowych poświęconych historii, filozofii i oświacie. Główne dzieła polityczne Kołłątaja to przede wszystkim wspomniana rozprawa "Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego, o przyszłym sejmie Anonima listów kilka" oraz "Prawo polityczne narodu polskiego" poprzedzone odezwą "Do Prześwietnej Deputacji".

Podobnie jak Staszic, żąda Kołłątaj dziedziczności tronu, zniesienia liberum veto, przyznania praw mieszczanom i wolności chłopom. W projektach dotyczących organizacji władz państwowych różni się od Staszica tym, że gdy ten powierzał władzę wykonawczą sejmowi, Kołłątaj pozostawia mu władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą przekazuje ministerstwom. W sejmie przewiduje dwie izby - jedną dla szlachty, drugą dla mieszczan. Ostro protestuje Kołłątaj przeciwko tragicznej sytuacji chłopa pańszczyźnianego, domaga się dla niego wolności osobistej, ale nie wysuwa postulatu uwłaszczenia. Szlachcie, która protestowała przeciwko nadaniu chłopom wolności pod pozorem, że są oni jeszcze nieoświeceni, przypomniał, że znacznie groźniejszy jest oświecony niewolnik, gdyż rozumie on swą sytuację i jej przyczyny i "przygotowuje zemstę na swych dręczycieli". Głębokiego humanizmu dowodzą jego poglądy dotyczące układów społecznych. Pisał m.in.: "Czy biały, czy czarny niewolnik, czy pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy - człowiek jest i w niczym się od nas nie różni". Nic więc dziwnego, że postać Kołłątaja i jego myśli znane były i cenione wśród ludu polskiego i stąd zrodziła się wówczas opinia, że lud i pospólstwo idzie za księdzem Kołłątajem i "oni przemogą, bo są liczniejsi".

Ignacy Krasicki (1735-1801)

Urodził się w rodzinie średnio zamożnej szlachty, w Dubiecku nad Sanem, początkowo uczył się w domu. w 1750 roku ukończył lwowskie kolegium jezuickie i wstąpił do warszawskiego seminarium duchownego, gdzie uczył się do 1754 roku, pięć lat później przyjął święcenia kapłańskie. Od 1759 roku studiował w Rzymie, po powrocie związał się ze stronnictwem saskim. Po śmierci króla Augusta III nawiązał kontakty ze Stanisławem Augustem Poniatowskim (został jego kapelanem).

W 1766 roku został biskupem warmińskim; osiadł wtedy w rezydencji biskupiej w Lidzbarku Warmińskim. Gdy po I rozbiorze Warmia znalazła się pod rządami Prus, Krasicki stał się poddanym Fryderyka II, króla pruskiego. Zaczął bywać na dworach w Berlinie i Poczdamie. Gdy w 1795 roku został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim, przeniósł się do rezydencji arcybiskupich w Łowiczu i w Skierniewicach. Współtworzył ukazujące się w Warszawie czasopismo moralne "Monitor", przyczynił się również do powstania Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Adam Naruszewicz (1733-1796)

Adam Naruszewicz pochodził ze znakomitego, lecz zubożałego, rodu magnackiego. Był duchownym, jezuitą, biskupem smoleńskim. Wykształcony za granicą, po powrocie do kraju związał się z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Był redaktorem pierwszego polskiego czasopisma literacko - dydaktycznego "Zabawy przyjemne i pożyteczne", opracował również siedmiotomową Historię narodu polskiego. Sporo pisał, między innymi jest autorem ośmiu satyr.

Stanisław Trembecki (1739-1812)

Stanisław Trembecki był synem średnio zamożnego szlachcica, absolwentem krakowskich Szkół Nowodworskich. Nałogowe oddawanie się hazardowi i hulankom powodowało, że wiecznie tonął w długach. Często swoimi wierszami spłacał zobowiązania finansowe, stąd wiele jego utworów przypisywanych jest innym poetom. Jego związek ze Stanisławem Augustem Poniatowskim (Trembecki był szambelanem królewskim, poetą dworskim) miał charakter głównie finansowy - król często wydobywał niefortunnego gracza z długów.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841)

Julian Ursyn Niemcewicz pochodził z wielodzietnej rodziny ziemiańskiej. Wykształcony w Szkole Rycerskiej w Warszawie, w czasie obrad Sejmu Wielkiego był posłem inflanckim, zwolennikiem stronnictwa patriotycznego, walnie przyczynił się do powstania Konstytucji 3 maja. Po Targowicy i II rozbiorze Niemcewicz wziął czynny udział w insurekcji kościuszkowskiej (był adiutantem i sekretarzem Kościuszki), został ranny, dostał się do niewoli rosyjskiej. Po uwolnieniu przez cara Pawła I wyjechał wraz z Kościuszką do Stanów Zjednoczonych, skąd wrócił w 1807 roku. Nawet będąc już w podeszłym wieku uczestniczył (po upadku powstania listopadowego - 1830/31) w życiu kulturalnym i politycznym Wielkiej Emigracji w Paryżu.

Stanisław Staszic (1755-1826)

Był, podobnie jak Kołłątaj, duchownym. ukończył seminarium duchowne i studia za granicą. Był jedną z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych postaci polskiego oświecenia. W przededniu Sejmu Wielkiego, w 1787 roku, został wydany jego traktat publicystyczny: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego. Traktat ten został uznany za punkt wyjścia wszelkich prób naprawy Rzeczypospolitej, jakie zostały podjęte w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Uwagi to szkice publicystyczne na temat warunków reformowania państwa. Staszic krytykuje słabość militarną Rzeczypospolitej oraz niemoc jej struktur społeczno - gospodarczych i politycznych. Atakuje również magnaterię, którą oskarża o doprowadzenie ojczyzny na skraj przepaści. Jednak Staszic nie ogranicza się wyłącznie do krytyki, proponuje rozwiązania pozytywne. Postuluje ograniczenie uprzywilejowania szlachty, reformę sądownictwa, prawodawstwa oraz oświaty.

Najważniejsze myśli z tego traktatu są kontynuowane w drugim traktacie politycznym, w wydanych w 1790 roku Przestrogach dla Polski. Powtarzając zarzuty stawiane możnowładztwu, Staszic zwraca jednocześnie uwagę na tragiczną sytuację, w jakiej znaleźli się polscy chłopi. Żyją oni w powszechnej nędzy, panuje wśród nich wysoka śmiertelność. Często, udręczeni pańszczyzną, porzucają własną ojczyznę i uciekają za granicę w poszukiwaniu chleba i godnego życia. Staszic bierze także w obronę mieszczaństwo, warstwę społeczną, która była zawsze traktowana gorzej niż szlachta i magnateria. Postuluje zrównanie praw mieszczan z prawami szlachty i magnaterii. Staszic występuje przeciw liberum veto, domaga się, aby ustanawianie praw odbywało się zwykłą większością głosów. Jest również przeciwno wolnej elekcji, opowiada się za władzą dziedziczną.

7

---