Publicystyka epoki oświecenia

W okresie oświecenia rozwija się publicystyka. Powstają pierwsze czasopisma: "Monitor" (1765r.), "Zabawy przyjemne i pożyteczne", "Gazeta Narodowa i Obca". Na łamach "Monitora" redagował m.in. I. Krasicki. W esejach, felietonach, report-ażach autorzy kryty-kują sarmackie zachowanie, propagują wzór oświeconego szlachcica, krytykują feudalizm, walczą o tolerancję i o świecką edukację. Zajmują się sprawami literatury i teatru. Do publicy-styki w służbie kraju zaliczyć można dzieła St. Staszica - "Uwagi nad życiem Jana Zamoy-skiego" oraz Hugona Kołłątaja - "O przyszłym sejmie Anonima listów kilka". Staszic wska-zywał na konieczność wprowadzenia edukacji świeckiej, domagał się by w sejmie o prawie decydowała większość głosów, o więzieniu by decydował sąd. Przestrzegał przed wybieraniem cudzoziemców do władzy. Kołłątaj wyrażał opinię, że sejm powinien zwrócić wolność chłopu, a pańszczyznę potraktować jako kontrakt z dziedzicem.

Stanisław Konarski (1700-1773):
Pijar, pedagog, pisarz i publicysta; wybitny reformator szkolnictwa w Polsce XVIII w. Założyciel Collegium Nobilium (elitarna szkoła dla chłopców z wyższy sfer; reformy: zniesienie kary chłosty, nauk przyrodniczych; język polski - językiem wykładniczym); autor podręczników i programów szkolnych, a także dzieł politycznych, jak "O skutecznym rad sposobie", wktórych walczył o reformę sejmu, m.in. o zniesienie liberum veto.

Stanisław Leszczyński (1677-1766):
1704-09 i 1733-36 - król polski; przeciwnik Augusta II Sasa, wybrany pod naciskiem Szwedów; po ich klęsce pod Połtawą opuścił kraj; poparty przez swojego zięcia króla francuskiego Ludwika XV ponownie został wybrany królem polski. Podczas wojny sukcesyjnej wyparty przez wojska rosyjskie i saskie do Gdańska, skąd przed jego kapitulacją uciekł do Francji i abdykował w 1736r. Otrzymał w dożywocie księstwo lotaryńskie. W Polsce miał renomę dobrego gospodarza i mecenasa kultury. Był podobnie jak Konarski przeciwnikiem liberum veto oraz napisał "Głos wolny wolność ubezpieczający".

Stanisław Staszic (1755-1826):
Był mieszczaninem, synem burmistrza Piły. Po ukończeniu seminarium duchownego w Poznaniu wyjechał na studia zagraniczne. W Paryżu poświęcił się naukom fizycznym i przyrodniczym, zapoznając się z filozofią Buffona, autora dzieł przedstawiający ewolucyjny tok dziejów świata. Po powrocie do kraju został wychowawcą synów Andrzeja Zamoyskiego, gdzie zapoznał się dokładnie ze sprawami polityki. Po trzecim rozbiorze zajął się badaniami geograficznymi i geologicznymi, które kontynuował w początkach następnego stulecia. W 1800r. został członkiem utworzonego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (_), a później został jego prezesem. Organizował szkolnictwo zawodowe, górnictwo i hutnictwo, założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, a chłopom w swych dobrach nadał ziemię na własność. Równie bogaty jest dorobek pisarski Staszica, gdzie oprócz rozpraw politycznych i społecznych są tłumaczenia prac naukowych m.in.: "Epok natury" Buffona, dzieł literackich "Iliady" Homera. Są też jego oryginalne prace literackie z dziedziny geografii, geologii, statystyki: "O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski".

Hugo Kołłątaj (1750-1812):
Pochodził z niezmożnej rodziny szlacheckiej na Wołyniu. W wieku 18 lat ukończył studia w Akademi Krakowskiej, uzyskując doktorat filozofii. Następnie za granicą studiował teologię i prawo, a po powrocie do kraju rozpoczął pracę w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych(_). Po powrocie do Warszawy nawiązuje kontakty z przyszłymi przywódcami stronnictwa patritycznego. W okresie Sejmu Czteroletniego nie ogranicza się do pisania rozpraw politycznych; w swoim domu organizuje ośrodek propagandowo-informacyjny, nazwany Kuźnią Kołłątajowską. Grono 12 publicystów współdziałało tu w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych. Kołłątaj był współtwórcą epokowej konstytucji majowej, potem współorganizował sprzysiężenie przygotowujące powstanie kościuszkowskie i uczestniczył w pracach powstańczego rządu. Po klęsce insurekcji, aresztowany przez Austriaków, 8 lat spędził w więzieniu.

---