Szkodliwe warunki pracy

Typologia przyczyn zagrożeń dla zdrowia związanych ze środowiskiem pracy
1. Zagrożenia dla zdrowia związane z materialnym środowiskiem pracy
a) Czynniki chemiczne: trujące, szkodliwe lub przekraczające dopuszczalne stężenia gazy, tlenki, substancje żrące,
b) Czynniki mechaniczne: wibracje, hałas, infra- i ultradźwięki, złe oświetlenie,
c) Czynniki biologiczne: bakterie, grzyby, wirusy
d) Czynniki radiacyjne
e) Wadliwości systemu techniczno-technologicznego: niedostatecznie zabezpieczone maszyny, przestarzałe technologie, niedostateczna bhp
2. Zagrożenia dla zdrowia związane ze społecznym środowiskiem pracy
a) Wynikające ze złej organizacji pracy (np. monotonia, izolacja społeczna, etc.)
b) Wynikające ze stosunków międzyludzkich (np. przemoc, stres)

Skutki zagrożeń/ wskaźniki pracy w warunkach zagrożenia
1. Wypadek przy pracy
Jest to nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą.
Pod pojęciem „przyczyny zewnętrznej” rozumie się także:
- normalne warunki pracy, ale przekraczające indywidualne możliwości pracownika (np. wypadek dotyczy osoby starszej, wskutek zmęczenia po kilku godzinach ciężkiej pracy),
- wypadek pracownika, niezależnie od przyczyn jeżeli nie posiada on ważnych badań lekarskich,
- niezapewnienie opieki lub nieudzielenie pomocy pracownikowi.
Pojęcie „w związku z pracą” dotyczy także wypadku
- podczas pracy na rzecz pracodawcy,
- podczas wypełniania poleceń pracodawcy,
- w drodze do pracy i z pracy.

2. Choroba zawodowa
Jest to jedna z chorób zawarta w wykazie chorób zawodowych, jeżeli ma ona związek z wykonywanym zawodem, warunkami i charakterem pracy.

3. Zatrudnienie w warunkach zagrożenia zawodowego

Mierniki zagrożeń
1. Wypadki przy pracy: wskaźnik częstości wypadków na 1000 pracujących, wskaźnik częstości wypadków ciężkich na 1000 pracujących, wskaźnik częstości wypadków śmiertelnych na 1000 pracujących.
2. Choroby zawodowe: wskaźnik zachorowalności (zapadalności) na choroby zawodowe (liczba nowych przypadków chorób zawodowych na 100 tys. zatrudnionych).
3. Zatrudnienie w warunkach zagrożenia zawodowego: wskaźnik zatrudnienia w warunkach zagrożenia (zatrudnieni w warunkach zagrożenia na 1000 zatrudnionych), osobozagrożenia (liczba zagrożeń x liczba pracowników narażonych na nie).

Skala, struktura i dynamika zagrożeń dla zdrowia związanych ze środowiskiem pracy - patrz: Sprawozdanie Państwowej Inspekcji Pracy - (praca domowa - pkt.: I, II 1.,2.,3., III 1).

Wybrane instrumenty zapobiegania niebezpiecznym warunkom pracy
1. Prawne (Uwaga: podział na grupy instrumentów nie jest rozłączny. Instrumenty ekonomiczne, kadrowe, informacyjne i kształtowania przestrzeni szczególnie na polu ochrony pracy znajdują zakotwiczenie w przepisach prawnych. Dlatego w tym punkcie wskazuję przede wszystkim na prawne zasady konstrukcji systemu ochrony pracy.)
Instrumenty prawne mające na celu zapewnienie bezpiecznych warunków pracy tworzą (w szerokim ujęciu) system ochrony pracy. Ochrona pracy to: „zespół działań zmierzających do wyeliminowania czynników powodujących zmniejszenie się zdolności do pracy w procesie i w związku z procesem jej wydatkowania oraz do zapewnienia optymalnych warunków jej spożytkowania, właściwej jej regeneracji i rozwoju”. Działania te mają na celu ochronę pracowniczej zdolności do pracy przed zagrożeniami wynikającymi z materialnego i społecznego środowiska pracy (Jończyk 2001: 236).

Do ochrony pracy zaliczają się następujące grupy przepisów prawnych:
a) przepisy zapewniające bezpieczne i higieniczne warunki pracy,
b) przepisy o szczególnej ochronie pracy kobiet,
c) przepisy o szczególnej ochronie pracy młodocianych,
d) przepisy o organizacji i kompetencjach organów nadzoru nad warunkami pracy.

Ad. a) Prawo do bhp ma charakter jednostronny i bezwarunkowy.
Jednostronny - tzn. obowiązek zapewnienia bezpiecznych warunków pracy obciąża pracodawcę.
Bezwarunkowy - tzn. istnieje on niezależnie od tego, jak pracownicy wypełniają świadczenia, bez względu na podstawę stosunku pracy i dział gospodarki. Bhp przysługuje także osobom wykonującym pracę niezwiązaną z danym pracodawcą na terenie zakładu (np. kontrolerom pracy).
Obowiązki pracodawcy dot. zapewnienia bhp mają charakter majątkowy (ponoszenie kosztów szkoleń bhp, odpowiedzialność za szkody wynikłe z naruszenia przepisów bhp) i organizacyjny (obowiązek organizowania pracy, w sposób gwarantujący bhp, wydawanie poleceń usuwania uchybień, etc.).

Obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bhp jest także podstawowym obowiązkiem pracownika. Zgodnie z nim pracownik jest zobowiązany:
- znać przepisy i zasady bhp i brać udział w szkoleniu,
- wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp,
- dbać o należny stan maszyn i in. (Patrz: Art. 211 k.p.)

Jeżeli pracownikowi nie zapewniono bezpiecznych dla życia i zdrowia warunków pracy, może on:
- zwrócić się do organizacji związkowej z żądaniem interwencji,
- zawiadomić służby bhp o uchybieniach, które mogą wystąpić z wnioskiem o wstrzymanie pracy na danym stanowisku,
- złożyć skargę do społecznego inspektora pracy,
- powstrzymać się od wykonywania pracy - dotyczy to sytuacji w której: a) podjęcie pracy spowodowałoby bezpośrednie zagrożenie życia danego pracownika i/lub innych, b) zawód danego pracownika wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej (piloci, maszyniści kolejowi, pirotechnicy), a uzna on, że stan psychofizyczny w danego dnia stworzyłby zagrożenie dla innych osób.

Ad. b) Normy dotyczące:
- pracy wszystkich kobiet (m.in. zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych dla zdrowia i uprawnienia kobiet związane z wychowywaniem dzieci),
- ochrony kobiet w okresie ciąży, połogu i karmienia.

Ad. c) Omawialiśmy w związku z kwestią bezrobocia. Zwróć uwagę: W bieżącym roku dokonano nowelizacji IX działu k.p. dot. zatrudnienia młodocianych - młodocianym jest osoba, która skończyła 16 lat (wcześniej: 15), a nie ukończyła 18. Także zmiana Art. 191 k.p. - wcześniej dozwolona praca młodocianych i młodszych, niż młodociani „w lekkich pracach sezonowych i dorywczych” (dotyczyło to m.in. pomocy w rolnictwie) - od września b.r. - zakaz, ale dodanie rozdziału „zatrudnienie młodocianych w innym celu, niż przygotowanie zawodowe” - natomiast obwarowane regulacjami - np. maks. czas pracy 2 godz./ dziennie.

Ad. d) Patrz - instrumenty kadrowe

2. Ekonomiczne
Patrz: Instrumenty zabezpieczające ryzyko wypadku przy pracy (łagodzenie skutków).

3. Kadrowe
- społeczna inspekcja pracy,
- Państwowa Inspekcja Pracy,
- Państwowa Inspekcja Sanitarna,
- Urzędy Górnicze,
- Urzędy Dozoru Technicznego.

4. Informacyjne
a) Obowiązek powiadomienia w ciągu 14 dni od rozpoczęcia działalności gosp. inspektora pracy i państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności,
b) Obowiązek zorganizowania szkolenia pracownika w zakresie bhp przed rozpoczęciem zatrudnienia i szkolenia okresowe,
c) Regulamin i instrukcje pracy,
d) Obowiązkowe wstępne badania lekarskie i badania kontrolne pracownika (ich częstotliwość zależna jest od szkodliwości warunków pracy),
e) Zawiadamianie inspektora pracy i prokuratora o każdym ciężkim, śmiertelnym i zbiorowym wypadku przy pracy, a choroby zawodowej - Państwowej Inspekcji Sanitarnej,
f) Obowiązek pracodawcy badania stanu wypadkowości przy pracy (prowadzenie rejestru) oraz zachorowalności na choroby zawodowe,

5. Kształtowania przestrzeni
a) Obowiązek pracodawcy zapewnienia pomieszczenia pracy odpowiedniego do rodzaju wykonywanych prac oraz obowiązek utrzymywania obiektów budowlanych i znajdujących się w nich pomieszczeń w stanie zapewniającym bhp. Patrz: dział X, rozdział IV k.p.
b) Wymóg konstruowania maszyn i urządzeń technicznych, aby zapewniały one bezpieczne warunki pracy, zabezpieczały przed urazami, etc. Odpowiedzialność za spełnienie tych warunków ponoszą konstruktor i producent maszyn. Patrz: dział X, rozdział IV kp.
c) Środki ochrony indywidualnej (pracodawca jest zobowiązany zaopatrzyć w nie pracowników i utrzymywać je w stanie czystości i sprawności). Są to:
- odzież ochronna (specjalne ubranie, nakrycie głowy, obuwie, etc.),
- odzież robocza (ochrania odzież pracownika przed zniszczeniem, zabrudzeniem),
- sprzęt ochronny (chroni organy wzroku, słuchu, narządy oddychania - okulary, ochraniacze przed hałasem, maska, aparat tlenowy),
- żywność ochronna (może obejmować przydział mleka, żywność bogatą w witaminy).

Instrumenty zabezpieczające ryzyko wypadku przy pracy i choroby zawodowej

Są to świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego.
Składki na ubezpieczenie wypadkowe opłaca wyłącznie pracodawca - teoretycznie mogą się one wahać od 0,4% do 8,12% podstawy wymiaru. Stopa składki zróżnicowana jest w zależności od stopnia zagrożenia zdrowia i życia pracowników w danym zakładzie (odpowiednią decyzję o zaszeregowaniu zakładu pracy do określonej stawki wydaje ZUS). Od 1999 r. przejściowo funkcjonuje jednolita składka, płacona przez pracodawców - 1,62% podstawy wymiaru.
Ubezpieczeniem są objęci ci pracownicy, którzy podlegają ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Sprostowanie: studenci i uczniowie nie są objęci ubezpieczeniem wypadkowym, o ile dobrowolnie nie ubezpieczą się u komercyjnego ubezpieczyciela. W minionym okresie wymagano od rodziców uczniów wpłacania składki na PZU, jednak obowiązek ten obecnie nie istnieje. Ubezpieczeniu wypadkowemu nie podlegają także: bezrobotni, żołnierze, osoby na urlopach wychowawczych
Świadczenia wypadkowe przysługują pracownikowi, który doznał uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz członkom rodzin pracowników zmarłych wskutek takiego wypadku lub choroby.
Świadczenia nie przysługują jednak pracownikowi, gdy wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione przez zakład pracy naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia lub zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, albo jeżeli będąc w stanie nietrzeźwym przyczynił się do wypadku w stopniu znacznym.

Świadczenia:
- jednorazowe odszkodowanie dla pracownika (w przypadku stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu - wysokość świadczenia liczona jest za każdy „procent uszczerbku na zdrowiu”),
- jednorazowe odszkodowanie dla rodziny zmarłego pracownika,
- renta rodzinna (dla rodziny zmarłego w wypadku przy pracy lub wskutek choroby zawodowej - zabezpiecza ryzyko utraty dochodów w związku ze śmiercią osoby utrzymującej rodzinę (Sprawdź: LPS - pojęcie ryzyka socjalne)),
- odszkodowanie za utracone przedmioty,
- świadczenie wyrównawcze (za uszczerbek na zdrowiu powyżej 20%, jeżeli wskutek niego nastąpił spadek wynagrodzenia o min. 10%. Świadczenie wynosi różnicę między zarobkiem przed i po wypadku/ chorobie),
- powypadkowa renta z tytułu niezdolności do pracy (zabezpiecza ryzyko niezdolności do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej): stała, okresowa lub szkoleniowa.

Polski system ubezpieczenia wypadkowego częściowo nawiązuje do tradycji niemieckiej. W 1884 roku zostało ono wprowadzone przez Bismarcka. System różnicowania składek ubezpieczeniowych w zależności od uznanego stopnia bezpieczeństwa w zakładzie pracy, a także zobowiązanie do wydatkowania środków z ubezpieczenia na poprawę warunków pracy było ważnym elementem motywowania pracodawców do tworzenia bezpiecznych warunków pracy. Element ten ma funkcjonować i w polskim systemie - zasada różnicowania składki jest jednak czasowo zawieszona. (Golinowska 1994: 87).

Bibliografia
S. Golinowska, Polityka społeczna państwa w gospodarce rynkowej, PWN, Warszawa 1994.
J. Jończyk, Prawo zabezpieczenia społecznego, Zakamycze, Wrocław 2001
Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, PWN, Warszawa 1998.

---