Zobowiązania - część ogólna

§ 1. Przedmiot i zakres części ogólnej Prawo zobowiązań jest dziełem obejmującym zespół norm prawnych regulujących formy wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej. Prawo zobowiązań reguluje stosunki obrotu majątkowego. Umowy są podstawową instytucją prawa zobowiązań. Normy prawa zobowiązań regulują również stosunki z zakresu ochrony dóbr majątkowych. Umowy regulowane w kodeksie cywilnym są tzw. Umowami nazwanymi.

§ 2. Istota zobowiązania Zobowiązanie jest to stosunek tej treści, że jedna strona (zwana wierzycielem) może żądać od drugiej strony (zwanej dłużnikiem) określonego zachowania się (zwanego świadczeniem). Na dłużniku spoczywa obowiązek spełnienia tego świadczenia. Podmiotami stosunku zobowiązaniowego mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawnej. Dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym swoim majątkiem. Taką ' ograni­czoną odpowiedzialność dłużnika nazywa się odpowiedzialnością osobistą.

§ 4. Wielość dłużników albo wierzycieli. Zobowiązania solidarne Podmiotami stosunku zobowiązaniowego są wierzyciel i dłużnik. Zwykle po stronie dłużnika i po stronie wierzyciela występują pojedyncze osoby. Możliwe jest jednak występowanie zarówno po stronie dłużnika, jak i po stronie wierzyciela kilku osób. Mamy w takich wypadkach do czynienia z wielością dłużników albo wierzycieli. Solidarność zobowiązania może istnieć bądź po stronie wierzycieli (gdy jest kilku wierzycieli), bądź po stronie dłużników (gdy jest kilku dłużników)! Częstsza w praktyce i mająca większe znaczenie gospodarcze jest solidarność po stronie dłużników, zwana solidarnością bierną, w przeciwieństwie do solidarności wierzy­cieli zwanej solidarnością czynną. Przy solidarności dłużników są oni zobowiązani w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości (lub części), świadczenia według swego uznania od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna. Każdy więc z dłużni­ków musi się liczyć z tym, że odpowiadać może za całość zobowiązania. Oczywiś­cie, gdy jeden z dłużników solidarnych spełni w całości świadczenie, pozostali dłużnicy są już zwolnieni od obowiązku świadczenia wierzycielowi. Przy solidarności wierzycieli dłużnik może spełnić całe świadczenie jednemu z nich, a zaspokojenie któregokolwiek wierzyciela zwalnia dłużnika względem wszystkich wierzycieli. Zobowiązanie jest solidarne tylko wtedy, gdy solidarność wynika z ustawy lub z czynności prawnej. Z ustawy wynika np. solidarna odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym przez kilka osób. Także, gdy kilka osób za­ciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia, są one zobowiązane soli­darnie, chyba, że umówiono się inaczej. Solidarność zobowiązania może być rów­nież ustanowiona umową stron. Jeżeli jest kilku dłużników lub wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Natomiast dłużnicy zobowiązani do świadczenia niepo­dzielnego są odpowiedzialni za spełnienie świadczenia jak dłużnicy solidarni; Po­dobnie jak przy solidarności wierzycieli kształtuje się sytuacja, gdy jest kilku wie­rzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego. W takim wypadku w zasa­dzie (jeżeli nie ma sprzeciwu żadnego z współwierzycieli) każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia.

§ 5. Powstanie zobowiązań Źródłami zobowiązań nazywamy te zdarzenia prawne, których skutkiem praw­nym jest powstanie stosunku zobowiązaniowego między określonymi podmiotami. Zobowiązania powstawać mogą z następujących zdarzeń:

1) z czynności prawnych, 2) z aktów administracyjnych, 3) z wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, 4) z bezpodstawnego wzbogacenia, 5) z innych zdarzeń, z którymi ustawa łączy skutek prawny w postaci powstania zobowiązania. Wśród zobowiązań z czynności prawnych wyróżnić można zobowiązania z czynności prawnych jednostronnych i z czynności prawnych dwustronnych (u­mów). Zobowiązania z czynności prawnych jednostronnych powstają tylko wtedy, gdy wyraźnie przewiduje to ustawa (np. zobowiązanie z przyrzeczenia publiczne go). Natomiast najczęściej powstają zobowiązania z czynności prawnych dwustron­nych, czyli z umów. Szczególnym rodzajem umowy jest umowa przedwstępna. Umową przedwstęp­ną nazywamy umowę, przez którą jedna ze stron lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy. Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej oraz termin, w którym ma być ona zawarta. Istota umowy przedwstępnej polega na zobowiązaniu do zawarcia w przyszłości umowy głównej.

Celem gospodarczym umowy przedwstępnej jest umożliwienie stronom powią­zania się węzłem umownym w chwili, gdy nie są jeszcze dostatecznie przygotowa­ne do sprecyzowania wszystkich kwestii szczegółowych. Przy zawieraniu umowy strony mogą wprowadzić do niej szereg dodatkowych klauzul dla umocnienia umowy lub zabezpieczenia swych interesów. Kodeks cywil­ny normuje trzy takie dodatkowe astrzeżenia umowne: - zadatek, - prawo odstąpienia od umowy, - odstępne. Zadatek jest określoną sumą pieniężną, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu umowy.

Prawo odstąpienia od umowy, zwane także umownym prawem odstąpienia, polega na zastrzeżeniu w umowie, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie Odstępne jest pewną odmianą umownego prawa odstąpienia. Polega ono na zastrzeżeniu, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą ozna­czonej sumy pieniężnej. Oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało. złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego.

Niekiedy źródłem zobowiązań mogą być akty administracyjne, bowiem akty te mogą wywierać skutki nie tylko w sferze prawa administracyjnego, lecz czasem także w sferze prawa cywilnego.

§ 6 Czyny niedozwolone Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolo­nym nosi nazwę odpowiedzialności deliktowej. Odpowiedzialność deliktowa może obciążać zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. W szczególności osoba prawna ponosi odpowiedzialność deliktową za szkody wyrządzone z winy jej organu.

Celem przepisów o odpowiedzialności deliktowej jest przede wszystkim zapew­nienie kompensaty uszczerbku, jaki poniosła osoba fizyczna lub prawna na skutek czynu niedozwolonego innej osoby. - zasadzie winy, - zasadzie ryzyka, - zasadach słuszności

Odpowiedzialność na zasadzie winy (przy czym z reguły chodzi tu o winę sprawcy szkody) jest regułą ogólną. Odpowiedzialność bez winy, a więc oparta na zasadzie ryzyka lub słuszności, ma charakter wyjątkowy i występuje tylko w wy­padkach wyraźnie określonych przepisami. Obiektywnym elementem winy jest bezprawność działania sprawcy. Bezprawność ta polega na naruszeniu porządku prawnego (tj. nakazów lub zakazów określonych przez przepisy) lub na naruszeniu zasad współżycia społecznego. Subiektywnym elementem winy jest stosunek psy­chiczny sprawcy do podejmowanego działania. Przy winie umyślnej sprawca ma świadomość, że jego zachowanie może wywołać szkodliwe skutki i albo do tego zmierza, albo na to się godzi. Przy winie nie­umyślnej, określanej w prawie cywilnym mianem niedbalstwa, sprawca albo mając świadomość wywołania swym działaniem ujemnych skutków przypuszcza, że ich uniknie, albo też skutków tych nie przewiduje, choć powinien i może je przewi­dzieć.

Odpowiedzialność za cudze czyny Odpowiedzialność taką przewidują przepisy k.c. w trzech różnych sytuacjach: w wypadku odpowiedzialności osób obowiązanych do nadzoru nad osobą niepoczytalną lub małoletnią poniżej 13 lat, w wypadku powierzenia wykonania czynności drugiemu oraz w wypadku powierzenia przez zwierzchnika czynności podwładnemu. Gdy szkoda wyrządzona jest przez osobę niepoczytalną lub małoletnią odpowie­dzialność ponosi z reguły osoba zobowiązana z mocy ustawy lub umowy do nad­zoru. Jest to odpowiedzialność z tytułu tzw. winy w nadzorze. Przy powierzeniu czynności drugiemu, odpowiedzialność powierzającego jest odpowiedzialnością za winę w wyborze. Regulujący tę kwestię art. 429 k.c. stanowi: „kto powierza wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przed­siębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności". Najbardziej rygorystyczna jest odpowiedzialność zwierzchnika za podwładnego (przy czym zwierzchnikiem może być osoba fizyczna lub prawna). Odpowiedzial­ność ta nie jest oparta na zasadzie winy, lecz jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka (zwaną niekiedy odpowiedzialnością za skutek). Zwierzchnik ponosi ją, choćby nie można mu było przypisać żadnej winy, a przeprowadzenie dowody, że nie ponosi winy, nie zwalnia go od odpowiedzialności. 0 ile wina zwierzchnika nie ma wpływu na jego odpowiedzialność, o tyle istotna jest wina podwładnego, bo­wiem zwierzchnik odpowiedzialny jest tylko za szkodę wyrządzoną z winy pod­władnego. Szczególnym zagadnieniem jest odpowiedzialność państwa za funkcjonariuszy. Szkody mogą być bowiem wyrządzone na skutek wadliwego działania instytucji państwowych lub poszczególnych funkcjonariuszy państwowych. Zasada ryzyka. Odpowiedzialność taką ponoszą: - prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody, za szkodę na osobie lub mieniu wyrządzoną ko­mukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu; odpowiedzialność taką ponosi np. elektrownia atomowa za szkody związane z przedostaniem się na zewnątrz substancji r

- samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za po­mocą sił przyrody (np. samochodu lub motocykla), za szkody wyrządzone przez ruch pojazdu,

- posiadacz zależny takiego środka komunikacji, gdy otrzymał rzecz w posiada­nie zależne od posiadacza samoistnego, za określone powyżej szkody. Występująca w wymienionych wyżej przypadkach odpowiedzialność na zasa­dzie ryzyka polega na tym, że nie można się od niej uwolnić przeprowadzając dowód braku winy, brak winy nie zwalnia bowiem od tej odpowiedzialności. Uwolnienie się od odpowiedzialności może nastąpić tylko wyjątkowo, gdy osoba obciążona odpowiedzialnością z tytułu ryzyka wykaże, że szkoda nastąpiła wskutek jednej z trzech przyczyn: 1) siły wyższej (a więc zdarzenia losowego zewnętrznego, którego nie można było przewidzieć ani mu zapobiec), 2) wyłącznie z winy poszkodowanego, 3) wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą osoba obciążona nie ponosi odpo­wiedzialności.

§ 7 Inne przyczyny powstania zobowiązania.

Bezpodstawne wzbogacenie jest to uzyskanie bez podstawy prawnej korzyści majątkowej kosztem innej osoby. Może ono nastąpić na skutek działania osoby bezprawne wzbogaconej, na skutek działania osoby zubożonej, na skutek działania osoby trzeciej, jak również może być wyni­kiem zdarzeń niezależnych od woli ludzkiej, np. wynikiem działania sił przyrody. Zawsze jednak przy bezpodstawnym wzbogaceniu muszą wystąpić dwa elementy: 1) musi nastąpić uzyskanie korzyści majątkowej kosztem zubożonego, 2) uzyskanie tej korzyści przez wzbogaconego musi nastąpić bez podstawy prawnej. Skutkiem prawnym bezpodstawnego wzbogacenia jest powstanie stosunku zobo­wiązaniowego między zubożonym a wzbogaconym. Wzbogacony obowiązany jest do wydania uzyskanej korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.

§ 8 Wykonanie zobowiązań umownych Są to zasady następujące: 1) zasada wykonywania zobowiązań zgodnie z celem społeczno-gospodarczym oraz zasadami współżycia społecznego, 2) zasada współdziałania stron przy wykonywaniu zobowiązań,

3) zasada realnego wykonania zobowiązania, 4) zasada należytej staranności.

Dłużnik powinien wykonywać zobo­wiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno­-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. W taki sam sposób powi­nien współdziałać przy wykonywaniu zobowiązania wierzyciel, Wykonanie zobo­wiązania zgodnie z jego treścią oznacza przede wszystkim to, że świadczenie po­winno być właściwe co do ilości i jakości oraz że powinno być spełnione we właś­ciwym czasie i miejscu. Mimo że obowiązek spełnienia świadczenia spoczywa na dłużniku, prawo gene­ralnie nie wymaga, aby świadczenie było spełnione osobiście przez dłużnika.

§ 9. Skutki niewykonania zobowiązań umownych i sposoby zabezpieczenia ich wykonania Odpowiedzialność kontraktowa, tj. odpowiedzialność za niewykonanie lub nie­należyte wykonanie zobowiązania Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewyko­nania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nie­należyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzial­ności nie ponosi. Dłużnik przy odpowiedzialnoś­ci kontraktowej odpowiedzialny jest za wszelką szkodę majątkową, w skład której (według zasad przedstawionych powyżej) wchodzi zarówno faktyczny uszczerbek, jak i utrata spodziewanych korzyści. Charakterystyczne natomiast dla odpowie­dzialności kontraktowej jest to, że szkoda musi być spowodowana niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika. Gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie, mówimy wtedy o opóźnieniu. ,Szczególne konsekwencje kodeks przewiduje, gdy dłużnik nie wykonuje zobowią­zania w terminie z przyczyn, za które jest odpowiedzialny. Mówimy wtedy o zwło­ce. Wierzyciel może wtedy domagać się, niezależnie od świadczenia, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.

Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, niezależnie od przyczyn opóźnienia i choć­by szkody nie poniósł Kary umowne można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wy­konania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy". Istota kary umownej polega na tym, że w razie niewykonania bądź nienależytego wyko­nania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Natomiast żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopusz­czalne, chyba że strony inaczej postanowiły. W ten sposób przy karach umownych kodeks odrywa możliwość dochodzenia kar od wysokości szkody. Przepisy kodeksu cywilnego o karach umownych mają charakter dyspozytywny, strony mają więc możliwość odmiennego ich ukształtowania w drodze umownej.

§ 10. Zmiana wierzyciela lub dłużnika W istniejącym stosunku zobowiązaniom prawa i obowiązki zarówno wierzyciela, jak i dłużnika mogą przejść na inne osoby. Samo zobowiązanie pozostaje nadal nie zmienione co do swej istoty, natomiast zmianie ulega osoba wierzyciela bądź dłuż­nika. Następstwo takie może mieć charakter ogólny (taki charakter ma np. następstwo wynikające ze spadkobrania) bądź szczególny, gdy wynika z umowy bądź z przepisu ustawy. Regulują je przede wszystkim przepisy o przelewie wierzytelności i o przejęciu długu.

§ 11. Przelew wierzytelności Przeniesienie wierzytelności następuje w wyniku umowy zawartej między dotychczasowym wierzycielem (ce­dentem), a nowym wierzycielem (cesjonariuszem). Dokonanie przelewu wierzytel­ności nie wymaga zgody dłużnika, bowiem temu ostatniemu jest obojętne, na rzecz kogo ma spełnić świadczenie.

Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związa­ne z nią prawa, w szczególności roszczenia o zaległe odsetki. W zasadzie każda wierzytelność, zarówno o charakterze pieniężnym, jak i nie­pieniężnym, może być przedmiotem przelewu, o ile ma charakter zbywalny. Przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez przeniesienie własności dokumentu Umowa o przelew wierzytelności nie wymaga szczególnej formy. Obowiązują tu jednak generalne reguły o formie czynności prawnych omówione w § 13, niniejsze­go opracowania, przy omawianiu części ogólnej prawa cywilnego. Dodatkowo art. 511 k.c. stanowi, że jeżeli wierzytelność jest stwierdzona pismem, przelew tej wie­rzytelności powinien być również pismem stwierdzony.

'Przelew nie musi obejmować całej wierzytelności. Może obejmować tylko jej część, a nawet tylko należności uboczne, jak np. odsetki.

§ 12. Przejęcie długu Przejęcie długu polega na wstąpieniu osoby trzeciej w miejsce dotychczasowego dłużnika, który tym samym zostaje z długu zwolniony, Przejęcie długu następuje w drodze umowy, przy czym istniejący stosunek zobowiązaniowy trwa nadal, a zmienia się jedynie osoba dłużnika 0 ile przelew wierzytelności dokonywany jest bez zgody dłużnika, o tyle przeję­cie długu wymaga zawsze zgody zarówno wierzyciela jak i dłużnika. Wynika to przede wszystkim z faktu, że wierzycielowi nie jest obojętne, kto jest jego dłużni­kiem, a więc od kogo może domagać się spełnienia świadczenia.

Przejęcie długu może nastąpić według dwóch wariantów sytuacyjnych: 1) przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią. Warunkiem koniecznym jest w tym wariancie wyrażenie zgody przez dłużnika, złożone którejkolwiek ze stron. Gdyby dłużnik zgody odmówił, umowę uważa się za nie zawartą, 2) przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela, który może złożyć stosowne oświadczenie którejkolwiek ze stron. Jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna. W obydwu wariantach sytuacyjnych umowa o przejęcie długu musu być pod rygorem nieważności zawarta w formie pisemnej. Forma pisemna jest także wyma­gana dla zgody wierzyciela na przejęcie długu.

---