Pojęcie rodziny i jej funkcje

- treść referatu przedstawionego

w formie pogadanki dla rodziców

mgr Joanna Michałowska

1. Pojęcie rodziny

Rodzina jest przedmiotem wielu dyscyplin naukowych. Fakt ten znajduje odzwierciedlenie w najczęściej spotykanych określeniach dotyczących rodziny. W zależności od potrzeby i kontekstu rozważań charakteryzuje się ją jako żywy organizm, układ stosunków interpersonalnych, podstawowe środowisko wychowawcze, małą grupę społeczną, komórkę społeczno-ekonomiczną itp.

Powszechność i różnorodność odmian tej podstawowej formy życia społecznego, jaką jest rodzina sprzyjały formowaniu rozmaitych definicji. Definicje rodziny podkreślają jej uniwersalny charakter i ścisły związek z funkcjonowaniem społeczeństwa. Jedna z nich ujmuje pojęcie rodziny następująco: „Definiując rodzinę można ją określić jako zbiorowość ludzi, grupę społeczna powiązaną ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa, adopcji”. Kathenn Newland dodaje: Rodziny istnieją we wszystkich społecznościach ludzkich po to, by płodzić i wychowywać potomstwo i w ten sposób zapewnić przetrwanie danej grupy. Nie ma innej instytucji, która okazałaby się zdolna do zapewnienia takiej osobistej, zindywidualizowanej opieki i ochrony, jaką potrafią dawać sobie nawzajem członkowie rodziny. W wielu społecznościach rodzina stanowi przy tym również podstawową komórkę ekonomiczną (produkcyjną), lecz nawet i wtedy, gdy rynek przejmuje znaczną część gospodarczej działalności komórki rodziny i tak utrzymują się jej funkcje bytowe (utrzymanie), żywienie, wychowanie. W socjologicznych definicjach rodziny podkreśla się także, że spełnia ona dwa doniosłe dla społeczeństwa zadania, którymi są prokreacja i socjalizacja młodego pokolenia. Najbardziej charakterystyczne dla tych definicji jest postrzeganie rodziny, która:

1. stanowi uznany społecznie typ trwałego obcowania płciowego;

2. jest instytucjonalną formą małżeństwa;

3. zapewnia pewien system nomenklatury określające stosunki pokrewieństwa;

4. jest swoistą jednostką gospodarczą, zapewniającą przede wszystkim dzieciom utrzymanie i wychowanie;

5. jest grupą społeczną na ogół stale zamieszkującą wspólnie.

Wśród różnych sposobów definiowania rodziny, w których uwzględnione są wymienione cechy szczególną uwagę zwraca się na ujęcie J. Szczepańskiego: ”Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i stosunkiem rodzinnym - dzieci”. Szczególne znaczenie ma więź małżeńska, ponieważ z prawnego punktu widzenia jest ona podstawą istnienia rodziny.

Rodzina, zarówno w sensie biologicznym jak i społecznym jest systemem, ma cechy charakterystyczne dla funkcjonowania systemów, określoną strukturę umożliwiającą funkcjonowanie oraz przystosowanie się do wewnętrznych i zewnętrznych zmian - stwierdza M. Radochoński. Odznacza się także równowagą między stałością i zmianą pozwalającą zachować wartość i spójność systemu. Zdaniem M. Radochońskiego rodzina jest systemem psychospołecznym posiadającym hierarchiczną organizację, którą tworzą mniejsze jednostki strukturalne, jakimi są podsystemy (pojedynczy człowiek, diady, triady). F. Adamski stwierdza, że rodzina to pewna struktura posiadająca stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz, których przebiega życie i zachowanie małżeńsko - rodzinne. Jest to zatem system modelowych zachowań zachodzących pomiędzy członkami rodziny oraz rodziną a siłami zewnętrznymi, które na nią oddziałują. Oznacza to, że rodzina jest zorganizowaną i zróżnicowaną całością, o charakterze dynamicznym, funkcjonującym w szerszym systemie, na który składają się warunki życia w społeczeństwie globalnym i w określonej sytuacji ekonomicznej, społecznej i politycznej. Wielu badaczy w swych badaniach przyjmuje za punkt wyjścia pogląd, że rodzina jako system stanowi pewną całość, będącą czymś więcej niż prostą sumą tworzących ją jednostek. Rodzina jako system psychospołeczny zajmuje określone miejsce w hierarchii większych zbiorowości i poprzez swą strukturę oraz funkcje jest ściśle powiązana ze społeczeństwem, w którym żyje.

Z historycznego punktu widzenia rodzina jest najstarszą i najczęściej występującą formą życia społecznego od najdawniejszych etapów dziejów ludzkich bez względu na różne jej odmiany i kulturowe uwarunkowania. Rodzina stanowi, więc podstawę istnienia społeczeństwa. W literaturze socjologicznej rodzinę traktuje się jako instytucję społeczną, często z podkreśleniem, że jest to grupa i instytucja społeczna o charakterze pierwotnym, podstawowym. Rodzina odgrywała i nadal odgrywa doniosłą rolę w procesach socjalizacyjno - wychowawczych stwarzając optymalne warunki życiowego funkcjonowania ludzi również w pozarodzinnych, ważnych dla społeczeństwa rolach. Zaspokaja też istotne potrzeby jednostki ludzkiej. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa i prawidłowe funkcjonowanie rodzin żyjących w tym społeczeństwie są ze sobą integralnie związane.

2. Funkcje rodziny

Funkcje rodziny są ściśle związane z jej strukturą. Współzależność członków, wzajemne ich oddziaływanie na siebie, układ ról pełnionych w tej grupie społecznej, wszystko to wpływa na pełnienie pewnych funkcji. Rodzina jest, jak powiedzieliśmy, instytucją realizującą podstawowe funkcje społeczne, to znaczy takie, bez których nie można sobie wyobrazić istnienia i funkcjonowania społeczeństwa. Każda grupa społeczna w tym i rodzina, posiada istotną cechę, mianowicie realizuje pewne, specyficzne dla niej zadania.

Termin funkcja oznacza pewną działalność skierowaną na określony cel, kontynuowaną w ramach danej struktury społecznej bądź dla podtrzymania danej społeczności w jej stanie normalnym, bądź dla zaspokojenia potrzeb jednostkowych. Stąd pojęciem funkcje rodziny obejmuje się cele, do których zmierza życie i działalność rodzinna oraz zadania, które pełni rodzina zaspokajając potrzeby swych członków i całego społeczeństwa.

Funkcje rodziny badacze postrzegają i ujmują rozmaicie, tak, co do samego ich nazewnictwa, jak i liczebności. Zależy to między innymi od założeń i celów badawczych, przyświecających danemu autorowi, od tego, za jaką teorią czy ideologią rodziny się opowiada. Jednak wszystkie te podziały i wyliczenia funkcji rodziny dadzą się wyprowadzić ze szczegółowej analizy poszczególnych elementów występujących w definicjach rodziny, ale przede wszystkim wyprowadza się je z odpowiedniej praktyki życia rodzinnego, jej działalności, zadań. Funkcje rodziny można też rozważać z punktu widzenia zadań spełnianych na rzecz społeczeństwa oraz zadań swych członków.

Z polskich socjologów najwięcej funkcji rodziny, bo aż dziesięć, wyodrębnia Z. Tyszka. Są to:

1. Materialno - ekonomiczna. Funkcja ta obejmuje zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny. Składnikami jej są cztery podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usługowo - konsumpcyjna.

2. Opiekuńczo - zabezpieczająca. Polega na materialnym i fizycznym zabezpieczeniu członków rodziny w niezbędne do życia środki oraz wspomaganie osób niesprawnych i innych wymagających czasowej lub stałej opieki.

3. Prokreacyjna. Jest formą zaspokajania emocjonalno - rodzicielskich potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

4. Seksualna. Funkcja ta jest społecznie, powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego.

5. Legalizacyjno - kontrolna. Polega na sankcjonowaniu zachowań i działań uznanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowaniu postępowania członka rodziny oraz pozostałych członków w celu zapobiegania ewentualnym odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w rodzinie za obowiązujące.

6. Socjalizacyjna. Polega na wprowadzeniu dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowanie do samodzielnego pełnienia ról społecznych oraz wzajemne dostosowanie osobowości małżonków.

7. Klasowa. Pochodzenie z danej rodziny wstępnie określa pozycję społeczną członków w strukturze społeczeństwa.

8. Kulturalna. Ma na celu zapoznanie młodego pokolenia z dziejami kultury danego społeczeństwa, wpojenie norm i wartości, przekazywanie dziedzictwa kulturowego, dbałość o przeżycia estetyczne.

9. Rekreacyjno - towarzyska. Dom rodzinny jako miejsce wypoczynku, dbałość wszystkich członków o dobrą atmosferę w rodzinie i o nawiązywanie kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w jej skład.

10. Emocjonalno - ekspresyjna. Wyraża się w zaspokajaniu najważniejszych potrzeb emocjonalnych członków rodziny (miłość, wzajemne oparcie, poczucie bezpieczeństwa, swobodne wyrażanie swojej osobowości).

Zdaniem J. Maciaszkowej wyodrębnienie funkcji rodziny wiąże się z podkreśleniem jej instytucjonalnego charakteru. Kiedy natomiast spostrzegamy ją jako grupę społeczną, wówczas szczególną uwagę zwracamy na więzi zarówno wewnątrz rodziny, jak i z otoczeniem społecznym. Z. Tyszka uważa, że można wyróżnić dziesięć podstawowych rodzajów więzi odpowiadających w znacznym stopniu wyodrębnionym wcześniej funkcjom. Są to więzi: opiekuńcza, krwi, seksualna, kontrolna, klasowa, socjalizacyjno-wychowawcza, kulturalna, ekonomiczna, towarzyska, emocjonalno-ekspresyjna.

Jak już wspomniano socjologowie wymieniają wiele funkcji rodziny i podają różna ich liczbę. Ta różnorodność poglądów wynika z tego, że nie da się jednoznacznie przypisać rodzinie określonego, sztywnego gorsetu funkcji, jakie ma do spełnienia. Istnieją oczywiście pewne funkcje, których żadna inna instytucja nie może zastąpić, np.: rozrodczość, jednakże spełnienie innych zadań jest zależne od różnych czynników, między innymi od: ustroju państwowego, wyznawanej religii, środowiska terytorialnego, statusu materialnego, poziomu intelektualnego rodziców, struktury rodziny, podziału obowiązków i władzy, wieku dzieci, więzi łączącej członków rodziny itd. Funkcjonowanie rodziny w jej różnorodnych płaszczyznach uniemożliwia w zasadzie sprecyzowanie jednego i niezmiennego kanonu funkcji, tym bardziej, że na przestrzeni dziejów zmieniły się zadania i funkcje rodziny: jedne zanikały inne ulegały modyfikacji.

BIBLIOGRAFIA

Adamski F.,	Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984.
Frąckiewicz L.,	Polityka społeczna, Katowice 1983.
Grudniowski T.,	Funkcje społeczne i struktura rodziny, Wychowanie na co dzień, 2000, nr 4-5, s. 8-9.
Koniński S.,	Socjologia ogólna, Warszawa 1989.
Szczepański J.,	Elementarne pojęcie socjologii, Warszawa 1963.
Tyszka Z.,	Socjologia rodziny, Warszawa 1976.
Waszczak S.,	Polityka rodzinna, w: Polityka ludnościowa i rodzinna, pod red. L. Frąckiewicz, S. Waszczak, Katowice 1995.
Ziemska M.,	Rodzina a osobowość, Warszawa 1979.

S. Waszczak, Polityka rodzinna, w: Polityka ludnościowa i rodzinna, red. L. Frąckiewicz, S. Waszczak, Katowice 1995, s. 19.

por. S. Koniński, Socjologia ogólna, Warszawa 1989, s. 161.

Polityka społeczna, red. L. Frąckiewicz, Katowice 1993, s. 22.

Cyt. za: L. Frąckiewicz, Polityka społeczna, Katowice 1993, s. 22.

S. Koniński, Socjologia ogólna, dz. cyt., s. 161.

Elementarne pojęcie socjologii, Warszawa 1963, s. 149.

S. Waszczak, Polityka rodzinna, dz. cyt. s. 19.

Cyt. za: S. Waszczak, Polityka rodzinna, dz. cyt., s. 20.

Por. F. Adamski, Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa 1984, s. 45.

S. Waszczak, Polityka rodzinna, dz. cyt., s. 20.

Tamże, s. 21.

S. Koniński, Socjologia ogólna, dz. cyt., s. 161.

Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1976, s. 5.

T. Grudniewski, Funkcje społeczne i struktura rodziny, Wychowanie na co dzień, 1999, nr 4, s. 8.

F. Adamski, Socjologia małżeństwa…., dz. cyt., s. 50.

tamże, s. 46.

por. tamże, s. 47.

por. F. Adamski, Socjologia rodziny, dz. cyt., s. 50.

M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1997, s. 35.

por. S. Koniński, Socjologia ogólna, dz. cyt., s. 169-170.

S. Waszczak, Polityka rodzinna, dz. cyt., s. 25.

tamże, s. 26.

T. Grudniewski, Funkcje społeczne, art. Cyt., s. 8-9.

2

---