Rewolucja Przemysłowa XIX w.
Europę XIX w. cechowała duża siła techniczna, gospodarcza, kulturalna, interkontynentalna. Podstawowymi symbolami tej potęgi były maszyny - lokomotywy, gazownie, dynama. Popularne poglądy na ewolucję głosiły, że przetrwają tylko najlepiej przystosowani. Rodziły się nowe siły fizyczne - od prądu elektrycznego po dynamit, demograficzne - przyrost ludności, społeczne - stawiające `masy' w centrum powszechnego zainteresowania, militarne - umożliwiające mobilizację milionów ludzi i maszyn a także siły w sferze handlu i przemysłu - rozrastające się na gruncie nieznanego dotąd rozwoju rynku i postępu technicznego, w sferze kultury - dające początek najróżniejszym `ruchom' zdolnym przemówić do szerokich mas oraz nowe siły polityczne - dzięki którym można było zdobywać bezwzględną supremację we wszystkich zakątkach świata.
Prym wiodły Wlk. Brytania i Niemcy.
W oczach ówcześnie żyjących ludzi siły te były przedmiotem podziwu i źródłem nadziei. Kiedy odkryto elektryczność nikt nie kwestionował płynących z tego faktu korzyści, a uprzemysłowienie i kolonializm uważano za duży krok naprzód dla wszystkich, których te procesy dotyczyły. Modernizacja czyli seria przemian którym podlegały społeczeństwa przeszła drogę od `zacofania' do `nowoczesności' gdzie punktem wyjścia było społeczeństwo rolnicze, oparte na klasie chłopskiej, gdzie większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, a celem społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione, nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. (Jako pierwsze tego rodzaju modernizacji doświadczyły rejony Wlk. Brytanii, a zaraz po nich tereny złóż węgla w Belgii, w Zagłębiu Ruhry i na Śląsku.)
Modernizacja obejmowała najpierw porty, potem stolice, a wreszcie całe kraje dla których bodźcem stał się przemysł. Kiedy docierała za ocean - albo za sprawą imperialistycznej gospodarki prowadzonej w koloniach, albo dzięki lokalnym inicjatywom - traktowano ją jako rodzaj `europeizacji”. W ten sposób modernizacja stała się znaczącą częścią światowego systemu gospodarki ale także zaczęła funkcjonować jako kryterium rozróżnienia między krajami `rozwiniętymi' i `rozwijającymi się'.
W większości krajów zarysowały się wyraźne kontrasty pomiędzy zmodernizowanymi rejonami wokół metropolii a prowincjami leżącymi z dala od głównych ośrodków. Rejony wysoko rozwinięte pojawiły się we Francji, wzdłuż linii Paryż - Lyon - Marsylia, w Niemczech, wzdłuż linii Nadrenia - Zagłębie Ruhry - Berlin - Saksonia - Śląsk, w Niderlandach, w granicach zjednoczonych Włoch i w sercu Austro- Węgier w rejonach Czech, Wiednia i Budapesztu. Natomiast takie rejony jak Irlandia, Bretania, Galicja czy Sycylia nie były rozwinięte wcale.
Z powodu różnic w tempie rozwoju zarówno między państwami, jak i w granicach państw bardzo mocno zarysowały się istniejące w Europie kontrasty gospodarcze. W ciągu XIX w. Wyłoniły się dwie odrębne strefy gospodarcze:
-rozwinięta, wybitnie uprzemysłowiona i zmodernizowana strefa na Północy i Zachodzie
-zacofana, wprawdzie uprzemysławiająca się, ale w większości nie zmodernizowana strefa na Południu i Wschodzie
Pierwsza uczestniczyła w `światowej gospodarce morskiej' mogąc wspierać swe działania przez zdobywanie zamorskich kolonii. Druga spełniała tylko funkcję uzależnionego od innych źródła żywności, surowców i taniej siły roboczej, a także służyła jako zniewolony rynek zbytu.
Proces rewolucji przemysłowej wyznaczało wiele czynników odgrywających znaczącą rolę w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, psychologicznej, politycznej i dotyczącej wojska. I tak:
-produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn a export maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu pomiędzy regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi
-wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby ludzi gotowych podjąć wędrówkę do miast szukając pracy w fabrykach
-mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy zniesiono pańszczyznę a miliony żołnierzy nie powróciły już do swych rodzinnych wsi
-obok węgla wprowadzono nowe źródła energii - najpierw gaz, potem ropę naftową a w końcu elektryczność wykorzystywaną na skalę przemysłową
-w coraz szerszym zakresie stosowano napędzane energią maszyny i silniki, a największe znaczenie w tej dziedzinie miało wprowadzenie narzędzi mechanicznych czyli maszyn służących do wytwarzania innych maszyn, oraz narzędzi z napędem mechanicznym, które pozwalały na wyeliminowanie siły ludzkich mięśni przy wykonywaniu operacji wymagających dużego nakładu energii
-epoka kolei żelaznej otrzymała tanią stal wysokiej jakości, z której poza szynami wyrabiano elementy mostów, okrętów, statków, budynków czy amunicji a na potrzeby produkcji narzędzi i artylerii wprowadzono nowe stopy
-transport poczynił olbrzymie postępy pod względem prędkości, skuteczności i wygody, utwierdzono nawierzchnię dróg, skonstruowano wiszący most, zagęszczono sieć kolei, która przewoziła coraz więcej pasażerów i towarów, z coraz większą prędkością i coraz taniej
-wynaleziono balon wypełniony gorącym powietrzem, wyparty następnie przez sterowiec a potem przez aeroplan, w późniejszych latach do grona tego rodzaju wynalazków dołączył szybowiec, samolot napędzany silnikiem benzynowym i jednopłatowiec
-rozwinął się system komunikacji, wprowadzono jednolity system usług pocztowych umożliwiający ludziom szybką wymianę korespondencji a wynalazek elektrycznego telegrafu, telefonu oraz radia umożliwił błyskawiczne przekazywanie informacji na wielkie odległości
-proporcjonalnie do wzrostu dochodów wzrastały inwestycje kapitałowe
-wzrost liczby ludności, coraz łatwiejsza dostępność skupisk ludzkich i coraz rozleglejsze obszary dobrobytu, a także wyłanianie się zupełnie nowych potrzeb miały wpływ na szybki rozwój rynków krajowych
-otwarcie nowych kontynentów - zwłaszcza Ameryki i Afryki - jakie nastąpiło w wyniku pędu do zdobywania kolonii, niedostatku surowców w macierzystych krajach i głodu coraz szerszego asortymentu towarów za granicą wpłynęło na szybki rozwój handlu zagranicznego przez co rynki wewnętrzne i zagraniczne stały się od siebie nawzajem zależne
Polityka poszczególnych rządów, zmierzająca w kierunku modernizacji, zależała od ustroju danego państwa, od jego zasobów i od jego pozycji wobec innych krajów. Płynęło z niej wiele korzyści ale rządy krajów ubogich takich jak Rosja czy Hiszpania oscylowały między wstydem z powodu własnego zacofania a obawą, że popadną w zależność od innych. Reżimy autokratyczne mogły pozwolić sobie na izolację aż do czasu podjęcia decyzji o zagranicznych inwestycjach. Kraje bardziej liberalne w rodzaju Austro- Węgier zrobić tego nie mogły. Gdy rewolucja przemysłowa nabrała rozmachu, nastąpił duży szereg konsekwencji. Rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacanych robotników, klientów i płatników podatków a z każdą z tych ról wiązały się nowe potrzeby i aspiracje. Do powszechnego obiegu wszedł pieniądz papierowy. Ludzi kształcono w szerokim zakresie nowych umiejętności i technologii. Duża liczba nowych odkryć w nauce i technice dała początek sponsorowaniu badań naukowych i wynalazczości. Potrzeba usług finansowych pociągnęła za sobą powstanie rozlicznych towarzystw kredytowych, banków oszczędnościowych i towarzystw ubezpieczeniowych. Wzrost liczby transakcji handlowych przyczynił się do normalizacji miar, wag i waluty.
Rewolucja przemysłowa na wsi
Punktem wyjścia jest tradycyjny typ społeczeństwa rolniczego, opartego na klasie chłopskiej, w którym większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, celem jest natomiast społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie, mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. Masy ludności chłopskiej cierpiały coraz większą biedę. Wprawdzie chłopi byli wolni od wcześniejszych obowiązków na roli, ale nie stworzono im warunków do poprawy własnego losu w miastach. Nie mogli korzystać z dobrodziejstw jakie niosło ze sobą nowoczesne rolnictwo i tylko w ograniczonym stopniu znajdowali zatrudnienie w przemyśle. W dodatku państwo musiało na nich nakładać coraz większe podatki.
Produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn od konnych kosiarek Mckornicka (1832) przez parowe młocarnie, aż po traktory z silnikami benzynowymi (1905). Eksport maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu między regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi. Wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby gotowych podjąć wędrówkę do miast i fabryk.
Mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy we Francji, Włoszech i Hiszpanii zniesiono pańszczyznę, a miliony żołnierzy opuściło domy rodzinne na wsi, aby już do nich nigdy nie wrócić. W Europie Wschodniej wyzwolenie chłopów pańszczyźnianych odbywało się w ciągu kilku następnych dziesięcioleci. W latach 1811-1848 w Prusach nastąpiła rentyfikacja pracy na roli i często pociągała za sobą wypędzanie chłopów siłą. Natomiast w Austrii pańszczyznę zniesiono z dnia na dzień w 1848. W imperium rosyjskim wyzwolenie chłopów przeprowadzono na mocy ukazu z 1861r, w Królestwie Polskim na podstawie ukazu z kwietnia 1864.
Gdy rewolucja przemysłowa nabrała pędu nastąpił szereg konsekwencji. W sferze czysto gospodarczej rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacalnych robotników, klientów, płatników podatków.
W miejsce dawnego miejskiego rozróżnienia między szlachtą i chłopami pojawił się nowy miejski podział na klasy średnie i klasy pracujące.
Również zmieniła się sytuacja kobiet na wsi. Tradycyjny model życia na wsi zapewnił kobiecie sprawiedliwy przydział pracy do wykonania, a życie w dużej rodzinie zmniejszyło ciężar, jakim jest rodzenie i wychowywanie dzieci. Natomiast nowoczesny model życia w mieście przemienił mężczyznę w podstawowego żywiciela rodziny, pozostawiając kobiecie rolę zdanej na własne siły gospodyni lub w przypadku klasy pracującej- potrójną rolę przepracowanej robotnicy, gospodyni domowej i rodzicielki