Przesłanki koordynacji polityki monetarnej z polityką fiskalną.
Ze względu na potężne możliwości oddziaływania władz monetarnych na gospodarkę a także dlatego, iż działania te mogą być z sobą sprzeczne w realizowaniu podstawowych celów gospodarki, działalność władz monetarnych i fiskalnych powinna być skoordynowana. Nie podważa to autonomii działania Banku Centralnego, który może być poddawany naciskom władz fiskalnych zwłaszcza w kwestii emisji pieniądza w celu sfinansowania deficytu. Argument koordynacji wynika stąd, że rząd (państwo) jest najpotężniejszym podmiotem gospodarki ze względu na rozmiary zasobów i dochodów.
Oba rodzaje polityki muszą obejmować cele globalne: walka z bezrobociem, wzrost gospodarczy, ograniczanie amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego, walka z inflacją.
Przerzucalność Podatków
Redystrybucja dochodów jest realizowana w formie pieniężnej. Dokonuje się przez system transferów dochodów. Transferami są przepływy pieniądza między różnymi podmiotami a państwem (władzami publicznymi). Dla transferów o charakterze publicznym istotne jest to, że - w zasadzie - przepływ pieniądza ma charakter jednostronny, ściślej jednokierunkowy. Tak dzieje się z podatkami, które można określić jako definitywne przejęcie przez władze publiczne części dochodów. Z kolei władze publiczne dokonują - albo bezpośrednio, albo pośrednio - transferów na rzecz różnych podmiotów, w tym także na rzecz podatników, np. wówczas, gdy administracja publiczna dokonuje wypłat wynagrodzeń pracownikom zatrudnionym w sektorze publicznym, wypłat rent, emerytur, stypendiów itd. System transferów do i od władz publicznych jest skomplikowanym układem o różnorodnym charakterze. W jego ramach występują transfery, które nie są związane z żadnym kontrświadczeniem; jest tak w przypadku podatków, emerytur lekarza, nauczyciela, policjanta itp. Osobną grupą transferów są transfery wewnątrz sektora publicznego; np. transfery z budżetu państwa do publicznych funduszy celowych, transfery z budżetu państwa do budżetów samorządowych, transfery między różnymi szczeblami gestorów pieniężnych środków publicznych a podmiotami sektora publicznego wytwarzającymi dobra i usługi. Niezależnie od wymienionych wyżej transferów występują transfery o charakterze zwrotnym, a więc transfery pieniądza związane z zaciąganiem i spłacaniem przez państwo (samorządy) pożyczek. Ten rodzaj transferów nie jest jednak typowy dla władz publicznych. Ze względu na wysoki stopień skomplikowania systemu transferów jednym z ważnych kryteriów ich systematyki, ułatwiającej ich rozpoznanie i prowadzenie analizy, jest ich „stosunek” do wykorzystania produktu krajowego brutto (dochodu narodowego). Na podstawie tego kryterium rozróżnia się transfery, których skutkiem są wydatki nabywcze podmiotów, na rzecz których transfery są dokonywane, oraz transfery nie mające bezpośredniego związku z wykorzystaniem produktu krajowego brutto (dochodu narodowego).
Koncepcja konserwatyzmu fiskalnego.
Konserwatyzm fiskalny zaleca aby budżet państwa był jak najmniejszy. J.B. Say: „podatek jest ciężarem nie tylko z prywatnego lecz także społecznego punktu widzenia”.
Koncepcja małego budżetu oznacza, że powinien on być tworzony do takiej wysokości, która pozwala finansować ewidentne zadania publiczne państwa a zwłaszcza zapewnienie ładu wewnętrznego i obrony narodowej.
K. f. cechuje szukanie podobieństw między gospodarstwem domowym, przedsiębiorstwem prywatnym i gospodarstwem publicznym.
Przeznaczenie zaciągniętych pożyczek:
Jeżeli nie uda się uniknąć deficytu budżetowego, musi być on bezwzględnie przeznaczony na finansowanie rozwoju gospodarczego. Pożyczki te powinny być zaciągane w ramach operacji długoterminowych, tak aby nie zmniejszać bieżących kapitałów potrzebnych przedsiębiorstwom prywatnym. Pożyczki te powinny być jak najszybciej spłacone, aby nie zwiększać kosztów obsługi długu.
założenia konserwatyzmu fiskalnego:
1) równowaga ekonomiczna gospodarki,
2) równość między oszczędnościami i inwestycjami,
3) komplementarność między konsumpcją i oszczędnościami,
4) stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej.
Neutralność podatkowa
(pierwotnie nawet absolutna), głoszona była w XIX w. przez Paul Leroy-Beaulieu czy
Rene Stourm. Zakłada, iż rząd nie próbuje ingerować za pomocą podatków ani w rozkład dochodów ani naturalny proces alokacji zasobów; państwo nie powinno ani stymulować, ani protegować, ani ograniczać niczego, co legalne np. jest elementem koncepcji konserwatyzmu fiskalnego.
Przeciwdziałanie monetyzacji deficytu budżetowego (dodruku pieniądza).
Rząd może finansować deficyt budżetowy przez zaciągnięcie pożyczki - emituje obligacje (trzeba jednak pamiętać iż kosztami obsługi tego długu, tj. odsetkami od pożyczonego przez rząd kapitału zawsze zostają obarczeni podatnicy. Rząd bowiem nie prowadzi przecież działalności gospodarczej tak, jak robi to przedsiębiorca i jego bezwzględnie głównym źródłem dochodu są zawsze podatki).
· Może też sprzedać swoje obligacje bankowi centralnemu, który w celu ich zakupienia dostarczy dodatkową ilość pieniądza. Rząd wykorzysta te pieniądze na pokrycie deficytu. Jest to wówczas równoznaczne z drukowaniem pieniędzy na pokrycie deficytu budżetowego.
· Rząd decyduje się na monetyzację deficytu, gdy nie ma możliwości pożyczania (tzn., gdy nie może sprzedać obligacji). Kiedy może się to zdarzyć? Na przykład: Gdy deficit jest bardzo duży i rząd nie może znaleźć chętnych na kupno obligacji. Skutek - monetyzacja deficytu, dodruk pieniędzy i...wyższa inflacja.
Koncepcja wydatków sztywnych.
Wydatki sztywne to wydatki, których poziomu nie da się zmienić, które państwo w danym roku budżetowym musi bezwzględnie ponieść; obowiązek ponoszenia przez władze publiczne wydatków sztywnych jest bardziej rygorystyczny niż ponoszenia wydatków stałych. Najczęściej za wydatki sztywne uważa się wydatki związane z obsługą długu publicznego. Nieprzeznaczenie wydatków na te cele oznaczałoby zachwianie wiarygodności władz publicznych na rynkach pożyczkowych, co utrudniłoby państwu zaciąganie pożyczek w przyszłości, a także wywołałoby szereg innych negatywnych skutków związanych z podważaniem zaufania obywateli do instytucji państwa.
W polskich warunkach do wydatków sztywnych zalicza się także wydatki na finansowanie deficytu funduszy ubezpieczeń społecznych. Cofnięcie dotacji z budżetu państwa na rzecz tychże funduszy groziłoby załamaniem się systemu ubezpieczeń społecznych.
System wydatków publicznych w okresie transformacji
Wydatki publiczne jako wydatki budżetu państwa przeznaczone są na realizacje zadań wykonywanych przez organy władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa oraz administrację rządową, sądy, trybunały; subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego; subwencje dla partii politycznych; dotacje celowe na zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego ustawami; dofinansowanie zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego; dotacje na zadania określone ustawami; współfinansowanie programów i projektów realizowanych ze środków, o których mowa w ustawie;
Podział wydatków:
* wydatki bieżące;
*wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa;
*wydatki majątkowe;
I Ze względu na ostateczne wykorzystanie PKB:
*Wydatki realne/rzeczywiste/nabywcze. W ich wyniku zużyciu ulegają elementy PKB poprzez zakup towarów i usług przez jednostki sektora publicznego (zamówienia publiczne).
*Wydatki transferowe - dokonywane są na rzecz innych podmiotów
transfery zewnętrzne polegają na przekazywaniu środków z systemu finansów publicznych poza jego obręb, na rzecz podmiotów prywatnych. Transfery te związane są z finansowanie przez państwo ważnych zadań społecznych, gospodarczych.
II Ze względu na miejsce wydatkowania:
*Wydatki krajowe
*Wydatki zagraniczne - np. finansowanie kosztów obsługi długu zagranicznego; zakupy rządowe poza terytorium kraju
III Ze względu na możliwości oddziaływania na sposób wydatkowania
*Wydatki stałe
*Wydatki zmienne
Dodatkowy podział:
*Wydatki sztywne - obowiązek ich ponoszenia jest rygorystyczny; np. obsługa długu publicznego; finansowanie deficytu funduszy ubezpieczeń społecznych
*Pozostałe wydatki
IV Ze względu na szczebel wydatkowania środków:
*Wydatki szczebla centralnego - wydatki państwowe
*Wydatki szczebla regionalnego - wydatki państwowe, samorządowe lub rządowo-samorządowe
*Wydatki szczebla lokalnego - wydatki samorządowe
V Ze względu na formę funduszu wydatkującego
*Wydatki budżetowe
*Wydatki publicznych funduszy celowych
VI Ze względu na podmiot wydatkujący
*Wydatki jednostek budżetowych
*Wydatki podmiotów pozabudżetowych (zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych)
Ilościowa wydatków jakościowa charakterystyka wydatków
Realizacja wydatków
W latach 1989-2005 wydatki systemu finansów publicznych w Polsce wynosily 40-50 % PKB . Najwiecej wydatków przypadało w latach 1992-1994 - aż 50 % PKB. Wskaźnik ten był niski w latach 1990, 1991, 1998 i 2001 - wynosił 43 %. W ostatnich trzech latach wydatki państwa kształtują sie na poziomie 45 % PKB.
Badając strukturę wydatków publicznych w latach 1991-2002 zauważyć można powiększajacą sie wielkość wydatków, począwszy od 37 mld zl w 1991 r.do 343,3 mld zl w 2002 r. Największa liczba wydatków przypada na państwowe fundosze celowe - 123,7 mld zl., co daje 36 % udziału w całej strukturze wydatków w 2002 r. Od 1999 r. wydatki na państwowe fundusze celowe przewyższają wydatki na budżet państwa, gdzie wcześniej ten miał dominujący udział we wszystkich wydatkach państwa.
W tym momencie najwięcej wydatkuje sie na:
państwowe fundusze celowe - ok. 36 %
budżet państwa - ok. 25 %
budżet gminy - ok. 22 %
kasę chorych - ok. 8 %
gminną gospodarkę pozabudżetową - ok. 3,5 %
państwową gospodarkę pozabudżetową - ok. 1,3 %
samorządowe fundusze celowe - ok. 0,3 %.
Biorąc pod uwagę wydatki państwowych funduszy celowych zauważyć można, że najwięcej wydatkuje sie na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (ok. 98,5 %), nastepnie na Fundusz Emerytalno Rentowy KRUS (16 %), później Fundusz Pracy (ok. 9,8 %).
Analizujac wydatki budżetu państwa widać, że najwięcej pieniędzy przeznacza sie na ubezpieczenia społeczne (ok. 29 %), później na finanse (ok. 13 %) oraz na opieke społeczna (ok. 8,5 %).
Dochody ich struktura i wielkość
W początkowym okresie przekształceń ustrojowych w Polsce był wysoki udział dochodów budżetu państwa z tytułu podatków bezpośrednich CIT. Na skutek pogarszającej się rentowności przedsiębiorstw państwowych dochody budżetowe z tego tytułu zaczęły maleć. Fakt ten zmusił państwo do poszukiwania nowej strategii podatkowej. Polegała ona m.in. na podwyższaniu stawek podatku obrotowego oraz rozszerzaniu zakresu towarów i usług objętych tym podatkiem. Dalszym krokiem w kierunku wzrostu udziału podatków pośrednich, było wprowadzenie podatku VAT, akcyzy, podatku od importu oraz podatków od gier losowych, od operacji przeprowadzanych na giełdzie papierów wartościowych. Strategia ta w 1991 - 1992 pozwoliła opanować kryzys finansów państwa, jako jeden ze skutków transformacji.
W roku 1994 wystąpił wzrost udziału podatków pośrednich z 38,5% do 64,6% w roku 2004 Wpływy z podatku dochodowego od osób fizycznych od 1999 r. utrzymują się na zbliżonym poziomie niecałe 17% (2004 udział podatku obniżył się 14%) i są wyższe od wpływów z podatku CIT. Ważnym elementem dochodów budżetu państwa było cło, oraz do 1997 roku - dochody z prywatyzacji. Od 1998 dochody wyłączono z dochodów budżetu państwa i stanowią przychód państwa, przeznaczany zwłaszcza na finansowanie deficytu budżetowego. Od 1996 r. najbardziej wydajnym podatkiem jest podatek od towarów i usług oraz akcyza.
Udział dochodów niepodatkowych w strukturze dochodów budżetu państwa w analizowanym okresie nie przekracza 12%. Dochody zagraniczne obejmują wpływy z odsetek od kredytów i pożyczek zagranicznych udzielanych przez rząd oraz prowizje od gwarancji i poręczeń udzielanych przez rząd.
W początkowym okresie przekształceń polskiej gospodarki udział dochodów budżetu państwa w strukturze dochodów publicznych zwiększał się z 59,1% w 1991 r. do 62,0% 1994 r. Wskutek reform udział ten zmniejszył się i od 1999 r. stanowi nieco poniżej 50%.
Państwowe fundusze celowe w całym okresie transformacji w latach 1991 - 2002 zawiera się w przedziale 22,1 - 25,8%. Fundusze celowe to zadania związane ze sferą socjalną czy z ochroną środowiska naturalnego. Podstawowym źródłem przychodów FUS są wpływy ze składek na ubezpieczenie społeczne, podzielone na odrębne składki związane z konkretnymi rodzajami ubezpieczeń społecznych, odprowadzane na cztery fundusze wyodrębnione w ramach FUS: emerytalny, rentowy, chorobowy i wypadkowy.
Od 1996 r. udział w dochodach publicznych stanowią budżety gmin 11 - 12%.
Od 1999 r. tworzone są także samorządowe fundusze celowe. Ich udział w strukturze dochodów publicznych jest jednak marginalny nie przekracza 1%, np. fundusze wojewódzkie, gminne i powiatowe.
Wśród dochodów publicznych są również składki z tytułu ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego, które mają charakter daniny celowej. Wprowadzony 1 stycznia 1999 r. system ubezpieczeń zdrowotnych zmienił organizację i zasady finansowania opieki zdrowotnej w Polsce. Najważniejszym elementem reformy było wydzielenie z budżetu środków na ochronę zdrowia i przekazanie zarządzania tymi środkami niezależnej instytucji: Kasie Chorych. W poszukiwaniu bardziej efektywnego i przyjaznego dla pacjentów systemu opieki zdrowotnej, po czterech latach funkcjonowania zlikwidowano Kasy Chorych, zastępując je Narodowym Funduszem Zdrowia. Udział ich dochodów w strukturze dochodów publicznych najniższy był w pierwszym roku funkcjonowania tego systemu (6,8%). W latach 2000 - 2002 udział ten nieznacznie się zwiększył (do ok. 8%).
Redystrybucja dochodów sektora publicznego w Polsce w latach 1994 - 2000 wykazuje tendencję malejącą (w 1994 r. wyniosła 34,2%, zaś w 2000 r. 37,5%). W kolejnych latach udział dochodów publicznych w relacji do PKB, nieznacznie się zwiększył i ustalił na względnie stałym poziomie. Relacja dochodów podstawowego funduszu publicznego do PKB od 1994 r., aż do 2002 r. stale się zmniejszała (w 1994 r. wyniosła 30,0%, natomiast w 2002 r. 18,4%). W kolejnych latach udział dochodów budżetu państwa w PKB kształtował się na poziomie zbliżonym do roku 2002. Środki, które stanowiły dochód budżetu państwa zostały w głównej mierze przejęte przez Kasy Chorych, w związku z reformą systemu ubezpieczeń społecznych i reformą służby zdrowia.
2