„Patologie społeczne” - Irena Pospiszyl

„Granice tolerancji” - Andrzej Siemaszko

Na koniec: test!

POJĘCIE DEWIACJI I PATOLOGII SPOŁECZNEJ

Pojęcie dewiacji i jej klasyfikacja

Dewiacja - (łac. - deviatio) - zboczyć, zejść z drogi; odstępstwo od normy; synonim: zboczenie.

Dewiacja społeczna - odchylenie od reguł działania społecznego, postępowanie niezgodne z normami, a także z wartościami przyjętymi w społeczeństwie lub w grupie społecznej; może mieć charakter i pozytywny i negatywny.

(Molestowanie - naprzykrzać się, być uciążliwym.)

Dewiacja pozytywna - występuje najczęściej w formie buntu przeciw normom powinnościowym, jako wyraz nieegoistycznej motywacji, a jej skutkiem jest pozytywna reorganizacja (wichrzyciele).

Dewiacja negatywna - jest wyrazem egoistyczne motywacji do łamania norm obligatoryjnych (imperatywów moralnych), konsekwencją czego jest destrukcja i dezorganizacja społeczna.

Znaniecki: zboczeńcy nadnormalni (ludzie wybitni, potrafią w sposób ponadprzeciętny być uczonymi, artystami, świętymi, wszyscy którzy są supramoralni) i podnormalni (nie potrafią podstawowych, przez większość akceptowanych standardów postępowania przestrzegać)

Siemaszko: ta klasyfikacja nie ma sensu, bo nie można przeciwstawiać dewiacji pozytywnej negatywnej, bo nie są one swoją odwrotnością, np. ktoś kto kradnie - negatywny, a pozytywny - osoba która rozdaje swoje rzeczy? - nie zyska to aprobaty społecznej

Społeczno-kulturowe kryteria normy i dewiacji

Kryterium oczekiwań społecznych (statystyczne, większościowe) - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowania, które są sprzeczne z oczekiwaniami większości społeczeństwa;

(krzywa Gausa - większość: 68%)

- większość ludzi stosuje to kryterium, a wynika to z naśladowania zachowania innych osób, np. w nowej sytuacji;

- wcale nie musi być wyznacznikiem pozytywnego zachowania, np. posiadanie nielegalnego oprogramowania w komputerze;

- wg tego kryterium każda mniejszość może być uznana za dewiację, np. katolicy - inne wyznania.

Kryterium reakcji społecznej - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowania, które spotykają się z negatywną reakcją otoczenia społecznego;

- dewiacja istnieje tylko wtedy kiedy istnieje reakcja potępiająca na dane zachowanie;

- ludzie nie byliby dewiantami, jeśli nie byłoby reakcji na ich zachowanie, np. jeśli ktoś kradnie - dopóki nie spotka się to z wyraźnym potępieniem, sankcją, to niektórzy ludzie są gotowi uznać, że jest to właściwe zachowanie;

- zalety tego kryterium: w rzeczywistości, gdyby nie istniała ta reakcja społeczna, nie wiadomo czy moglibyśmy mówić o jakichkolwiek normach społecznych; „martwe prawo” - zakaz rozpowszechniania pornografii w Polsce;

- wady: możemy mieć do czynienia z dewiacją w sytuacji, kiedy reakcja społeczna nie występuje, np.: molestowanie sekretarki przez dyrektora i brak reakcji.

Kryteria normatywne:

Kryterium prawne - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowanie niezgodne z obowiązującymi w danym społeczeństwie normami prawnymi;

- dla wielu: dopóki nie jestem sądownie skazany, nie jestem dewiantem;

- zalety: to kryterium jest uniwersalne, bowiem przed prawem wszyscy są równi, natomiast w rzeczywistości nie zawsze ta zasada jest respektowana; prawo jest powszechne, wszystkich dotyczy w jednakowym stopniu;

- wady: nie wszystkie zachowania są regulowane prawem; są zachowania które uchodzą powszechnie za dewiacje, a nawet patologie, a prawo tego nie zabrania, np. prostytucja, alkoholizm.

Kryterium religijne - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowanie niezgodne z normami religijnymi występującymi w określonym społeczeństwie;

- zaleta: normy religijne mają bardzo dużą siłę oddziaływania na ludzi wierzących;

- wada: duże rozbieżności, bo są różnice w religiach, np. sprawa rozwodów.

Kryterium moralne - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowanie, które wyrządzają krzywdę innym lub samej osobie, która je przejawia;

- czasem jest problem ze zdefiniowaniem tego, czym jest krzywdzenie kogoś; skutek musi być negatywny, a więc następuje regres; skutek pozytywny: rozwój.

Kryterium norm zwyczajowych i obyczajowych - za dewiacyjne uznaje się cechy lub zachowanie, które odbiega od tradycyjnych sposobów postępowania.

Definicje patologii społecznej a inne pojęcia pokrewne

Patologia społeczna: gr. pathos - cierpieć, logos - nauka.

Patologia społeczna - ten rodzaj zachowań, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane. (Adam Podgórecki)

Cechy patologii społecznej:

- masowy charakter - występowanie destruktywnych form funkcjonowania w większej części zbiorowości;

- brak społecznej akceptacji dla tego rodzaju zachowań;

- konieczność angażowania sił całej społeczności, w celu przezwyciężania jej.

Kryteria klasyfikacyjne patologii społecznej:

- cierpienie jednostki i społeczeństwa;

- trudności w przystosowaniu (konflikty);

- nieracjonalność w postępowaniu;

- niekonwencjonalność, nietypowość zachowania;

- dyskomfort obserwatora;

- naruszanie ideałów i norm społecznych.

Patologią społeczną jest ogół przypadków śmierci, obniżenia poziomu moralnego, pogorszenia samopoczucia i strat materialnych spowodowanych naruszeniem reguł prakseologicznych, moralnych i prawnych oraz postępowaniem autodestruktywnym. (J. Malec)

Patologia społeczna to zachowania jednostki oddziałującej destrukcyjnie na społeczeństwo lub jego elementy oraz niezgodnego z wartościami uznawanymi w danym kręgu kulturowym. (A. Gaberle)

Patologia społeczna to odchylenie od stanu optymalnego, który polega na osiągnięciu homeostazy, tj. względnej równowagi zapewniającej realizację celów (potrzeb) zarówno przez ogół społeczeństwa, jak i pojedyncze jednostki funkcjonujące w grupach społecznych przy zachowaniu zgodności postępowania z regułami prawa. (M. Mazur)

Norma i patologia społeczna wg koncepcji M. Mazura

	Homeostaza (cele) społeczeństwa	Homeostaza (cele) grupy	Zgodność z prawem (celów) społeczeństwa	Zgodność z prawem (celów) grupy
1	+	+	+	+	Stan optymalny
2	+	+	-	-	Przestarzałe prawo
3	+	-	+	-	Patologia grupy
4	-	+	-	+	Oligarchia grupy
5	-	+	-	-	Rządy mafijne
6	-	-	-	-	Anarchia

Pojęcie patologii społecznej a inne określenia używane w obszarze dewiacji społecznej

Dewiacja

->

Patologia społeczna

->

Dezintegracja, dezorganizacja, anomia

->

Zachowania ryzykowne i problemowe, zaburzenia osobowości, niedostosowanie społeczne (demoralizacja), zaburzenia w zachowaniu

->

Wykolejenie społeczne, przestępczość

Dezintegracja - brak integracji społecznej; zaburzenia w stosunkach międzyludzkich związanych z funkcjonowaniem w grupach; przyczyny:

- konflikt konkurencyjnych wobec siebie norm i wartości;

- rozluźnienie więzi grupowych, alienacja, izolacja;

- rozwój techniki;

- spadek znaczenia instytucji religijnych;

- wzrost postaw roszczeniowych w zakresie praw i wartości;

- wzrost nałogów i unikanie kontroli społecznej;

- wzrost indywidualizmu, zanik stopniowy konformizmu;

- wzrost preferencji hedonistycznych, poczucia niepowodzeń;

- popularność filozofii sukcesu materialnego;

- wzrost postaw rywalizacyjnych.

Dezorganizacja - stan zakłócenia równowagi społecznej, który charakteryzuje osłabienie więzi społecznej, zanik lub konflikty w systemie norm i wartości oraz rozregulowanie mechanizmów kontroli społecznej.

Anomia - zanik znaczenia norm społecznych (rozchwianie aksjonormatywne), powodujące osłabienie mechanizmów kontroli społecznej, w rezultacie czego normy tracą zdolność do regulacji zachowań ludzkich.

Niedostosowanie społeczne - względnie trwały syndrom zachowań jednostki polegający na systematycznym łamaniu norm społecznych występujący na skutek przeżywanych konfliktów wewnętrznych i zewnętrznych, których efektem jest przyjęcie postawy antagonistyczno-destrukcyjnej względem otoczenia.

Zaburzenia osobowości - są ciężkimi zaburzeniami struktury charakteru i sposobu zachowania się osoby, które obejmują zazwyczaj kilka wymiarów osobowości (poznawczy, afektywny, wolicjonalny) i związane są z dostrzegalnymi zaburzeniami funkcjonowania psychospołecznego (wymiar interakcyjny).

Zachowania ryzykowne lub problemowe - sposób postępowania, który niesie za sobą wysokie prawdopodobieństwo utraty zdrowia, życia lub wykluczenia społecznego na skutek nie przestrzegania norm społecznych, obowiązujących ludzi w określonym przedziale wiekowym.

Zakres, formy i typologie zjawisk społecznie patologicznych

TEORIE KONTROLI SPOŁECZNEJ

Kontrola społeczna polega przede wszystkim na tym, że występuje reakcja społeczna wobec ludzi, którzy dokonują różnego rodzaju aktów dewiacji, czyli naruszają swoim zachowaniem obowiązujące w społeczeństwie normy i wartości.

Są pewne założenia, które wszystkie te teorie uwzględniają, mówiąc o występowaniu zjawiska kontroli społecznej:

- przekonanie o powszechnym systemie aksjonormatywnym. Zakłada się, że istnieje w społeczeństwie powszechnie uznawany i przestrzegany system norm i wartości;

- twierdzenie, że zachowanie człowieka w dużej mierze jest zdeterminowane przez wpływ społeczny (wpływ otoczenia społecznego);

- mechanizmy kontroli społecznej hamują, ograniczają rozmiary dewiacji w społeczeństwie.

Tym samym, teoria kontroli społecznej wyjaśnia, dlaczego ludzie nie popełniają przestępstw.

Prekursorem tych teorii kontroli społecznej był Emil Durkheim. W swoich dziełach dokonywał analizy związków człowieka, jednostki ze społeczeństwem. Uważał, że człowiek jest podatny na dewiacje (w tym m. in. na samobójstwa), jeżeli jego więź ze społeczeństwem ulega osłabieniu. Ma to miejsce wtedy, kiedy osłabieniu ulega integracja społeczna, grupowa. Podstawą tej koncepcji jest dualistyczna wizja człowieka. Durkheim stworzył model „homo-duplex” („podwójna istota myśląca”). Zakładała, że tkwią w człowieku 2 popędy: egoistyczny (zaspokajanie potrzeb i popędów kosztem otoczenia społecznego; zaspokajanie tych popędów nigdy nie ma końca i wykazuje tendencję rosnącą) i zupełnie przeciwstawny popęd społeczny (wyraża się chęcią przynależności grupowej; człowiek samotny czuje się nieszczęśliwy, wchodzi w relacje i funkcjonuje w grupach, gdzie skłonny jest do zachowań konformistycznych i altruistycznych). Najważniejsze jest, żeby zachować równowagę (eqilibrum) - ograniczanie egoistycznych popędów jednostki, a wzmacnianie funkcjonowania w grupie. Mechanizm, który to warunkuje, to mechanizm kontroli społecznej, który może mieć charakter kontroli formalnej (specjalne instytucje, np. wojsko, policja, szkoła, szpital, więzienie) lub nieformalnej (oddziaływanie, które wiąże się z działaniem w grupach nieformalnych, np. rodzina, sąsiedzi). Kontrola nieformalna jest silniejsza, ponieważ zasięg jest o wiele większy, kontroluje więcej sfer. Durkheim uważał, że całe społeczeństwo zbudowane jest w taki sposób, aby wywierać nacisk i wpływ na całe społeczeństwo, tak aby ludzie nie tylko poznawali normy, ale również traktowali je jak własne. Potrzebne są mechanizmy społeczne, np. wychowanie. Durkheim podkreśla też, że oddziaływania wychowawcze nie mają na celu ograniczać wolność człowieka, ale mają na celu rozwijać jego prospołeczne kompetencje - umiejętność współżycia z innymi.

Zagadnienie dewiacji wg Durkheima: twierdził, że kontrola społeczna jest mechanizmem ograniczającym dewiację. Z drugiej strony, dostrzegał pozytywne aspekty istnienia dewiacji. Zdawał sobie sprawę, że dewiacja była, jest i będzie - chodzi tylko o jej rozmiary. Te rozmiary powinny kształtować się na takim poziomie, żeby możliwa była społeczna adaptacja dewiantów. Kiedy są na wyższym poziomie - prowadzi to do dezintegracji. W każdym społeczeństwie 17-21% dewiantów w społeczeństwie (przestępczości) jest w granicy akceptacji. Durkheim wskazywał, że ze społecznego punktu widzenia dewiacja jest pozytywna, bo utrwala sens norm. Akt dewiacji, który narusza istnienie normy tak naprawdę uzmysławia nam istnienie normy, bo wywołuje pewną reakcję społeczną. Co więcej, są teorie, które mówią, że „poprzeczka normatywna” ciągle będzie podnoszona do góry - większy będzie poziom rozwoju moralnego społeczeństwa, społecznego konformizmu. Dewiacja określa też tożsamość grupy i wyznacza jej granice. Oznacza to, że ludzie, kiedy uświadamiają sobie, że ktoś dokonał aktu dewiacji, najczęściej stygmatyzują taką osobę i nakładają na nią piętno dewianta. Nic tak nie integruje i nie podnosi poziomu tożsamości, jak świadomość istnienia zagrożenia (dewianta). kolejny pozytywny aspekt, na który zwrócił uwagę Durkheim, to fakt, że dewiacja jest często wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego. Poprzez akt dewiacji społeczeństwo wyraża swoje niezadowolenie, rozładowując w ten sposób pewne napięcie społeczne. Ludzie często odczuwają niezadowolenie i chcieliby się zbuntować przeciwko społeczeństwu, ale boją się konsekwencji. Ponadto istnienie dewiacji często jest motorem napędowym zmian społecznych, bo jeżeli dewiantom uda się zakwestionować pewne obowiązujące dotąd reguły ustalające porządek społeczny, to w konsekwencji następują pewne zmiany.

Jako pierwszy w naukowym opracowaniu pojęcia „kontroli społecznej” Edward Ross (1901 r.) w artykule poświęconym zjawisku kontroli społecznej. Zwracał uwagę, że są to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy wymuszające współdziałanie, które utrzymują porządek społeczny, zapewniający społeczeństwom spójność. Uważał, że z natury ludzie odczuwają wobec innych uczucia przyjaźni, sympatii, przywiązania, sprawiedliwości, solidarności, i w momencie kiedy to ich poczucie zostaje naruszone przez zachowanie innych ludzi, budzi się w nich w sposób naturalny oburzenie i zaczynają podejmować działania, mające na celu niedopuszczenie do wyrządzania zła lub krzywdy w jakiś sposób. Powstaje wtedy mechanizm kontroli społecznej.

Ross wskazywał na różnego rodzaju źródła kontroli społecznej.

Źródła kontroli społecznej wg E. Rossa:

1. Osoby i instytucje, w których te osoby funkcjonują, które cieszą się wysokim prestiżem społecznym, gdyż wpływają one na opinię publiczną. Należy do tego działalność takich wpływowych osób, jak: duchowni, prawnicy, ludzie mediów, urzędnicy, nauczyciele. Ich działalność przyczynia się do kształtowania i podtrzymywania obowiązującego w społeczeństwie systemu norm i wartości. Od wszystkich tych ludzi wymaga się wysokiego poziomu dojrzałości moralnej;

2. System sankcji, czyli różnego rodzaju instytucje i grupy społeczne mogą stosować kary wobec tych osób, które nie chcą przestrzegać obowiązujących praw. Sankcje te mogą mieć charakter prawny (kara pieniężna, kara ograniczenia lub pozbawienia wolności), religijny (w Kościele, wobec tych którzy nie przestrzegają reguł) lub społeczny (sankcje nieformalne, np. obmowa, ostracyzm - unikanie kontaktów z jakąś osobą);

3. Środki sugestii społecznej, zwane wtedy propagandą. Chodzi głównie o pewne treści związane z funkcjonowaniem sztuki, treści, które wiążą się z prowadzeniem edukacji, nauczania. Działania te związane są bowiem z promowaniem określonych wzorów zachowań, ideałów, w związku z tym ma to duże znaczenie dla podtrzymywania porządku społecznego, bo zależy to w dużej mierze od tego, co ludzie myślą, jakie mają przekonania;

4. Media, które mają ogromny wpływ na kształtowanie się światopoglądu, szczególnie dzisiaj. Tym samym wpływają na kształtowanie pewnych wzorów postępowania, zachowań. „Urabiają” te poglądy społeczeństwa.

Wszyscy zdajemy sobie sprawę, że funkcjonowanie mechanizmu kontroli społecznej z jednej strony nas chroni przed eskalacją dewiacji. Brak ponoszenia kary za zachowania naruszające normy jest zjawiskiem, które przyzwala, zachęca do tego. Z drugiej strony, kontrola społeczna jest mechanizmem który ogranicza naszą swobodę, więc rodzi się pewien dylemat: jak i od czego powinien zależeć zakres kontroli społecznej. To wszystko zależy od tego, w jakim stopniu społeczeństwo jest obywatelskie, tzn. w jakim stopniu ludzie w swoich wyborach kierują się zasadą dobra wspólnego. Jeżeli ten poziom jest bardzo wysoki, to i oddziaływanie kontroli społecznej nie musi być bardzo silne.

Założenia koncepcji mechanizmu kontroli społecznej wg Alberta Reissa (lata 50.).

Wyróżnił on 2 mechanizmy:

- mechanizm kontroli wewnętrznej - inaczej: samokontrola, samokontrola emocji i zachowań; mechanizm, który działa od wewnątrz, w świadomości człowieka. Polega na tym, że w momencie kiedy pojawia się pokusa przekroczenia jakiejś normy, człowiek zaczyna odczuwać pewien dyskomfort psychiczny, wynikający z niskiej samooceny, tudzież po przekroczeniu pewnej normy człowiek również odczuwa ten dyskomfort, tym razem na skutek pewnego dysonansu poznawczego, który występuje między jego „ja” idealnym a „ja” realnym, co też obniża poczucie własnej wartości; myślenie przeduczynkowe i pouczynkowe;

- mechanizm kontroli zewnętrznej - to wszystko, o czym do tej pory mówiliśmy; te wszystkie oddziaływania zewnętrzne społeczne podejmowane przez innych ludzi działających w ramach grup społecznych i instytucji, mające na celu nadzorowanie czyjegoś zachowania (sprawdzanie czy zachowanie jest zgodne z obowiązującymi w społeczeństwie normami), a także reagowanie w przypadku gdy normy zostały naruszone, np. policja, prokuratura, Kościół, szkoła, rodzina, otoczenie sąsiedzkie, grupa koleżeńska.

Relacja między kontrolą wewnętrzną a zewnętrzną:

Mechanizm kontroli wewnętrznej jest silniejszy. Tam, gdzie kontrola wewnętrzna jest bardzo silna, należy ograniczać siłę kontroli zewnętrznej. Celowo i świadomie powinno się zwiększać zakres swobody w wychowaniu.

Iwan Nye (Amerykanin)

W tej koncepcji wyróżniona jest kontrola zewnętrzna i wewnętrzna, ale również kontrola pośrednia oraz quasi („niby”) kontrolny element, jakim jest zaspokojenie potrzeb.

Autor zwraca uwagę na istotną rolę kontroli pośredniej, którą jest przywiązanie emocjonalne do podmiotu sprawującego kontrolę (np. rodzic-dziecko).

Zaspokojenie potrzeb - osoby, które mają niezaspokojone potrzeby takie jak np. potrzeba uznania, osiągnięć, bezpieczeństwa, miłości, szacunku, są bardziej narażone na zachowania dewiacyjne niż te, które te potrzeby mają zaspokojone. W tym sensie poziom zaspokojenia potrzeb jest tym mechanizmem, który niejako kontroluje, warunkuje ryzyko przejawiania zachowań dewiacyjnych. Co więcej, nie chodzi tylko o to, żeby te potrzeby były zaspokojone, ale chodzi też o to, żeby w toku wychowania nauczyć dziecko rozpoznawania tych potrzeb i zaspokajania ich w sposób zgodny z obowiązującymi normami. Nie jest to zadanie łatwe, ale możliwe do zrealizowania. Pierwszym warunkiem jest umiejętność rozpoznawania potrzeb dziecka. Sygnalizatorem potrzeb są zawsze negatywne emocje, które się pojawiają.

---