Magda Wyszyńska

Wstęp do religioznawstwa 2007/2008

30. Tajne stowarzyszenia

Jeden z typów organizacji religijnej, obok związków misteryjnych i kościoła.

Jest to najbardziej pierwotna forma organizacji rel, charakterystyczna dla społeczności plemiennych. Pojawiają się w społecznościach, które wyznają kult przodków, totemistycznych. Pierwotnie tajne stowarzyszenia gromadziły mężczyzn- łowców i nie miały do nich dostępu kobiety, co było głównym celem.

Są to tajne związki, przeważnie męskie, których cechą, niezależnie od zróżnicowanych celów, jest elitaryzm, silne poczucie solidarności, wyraźne podkreślenie podziału na członków i ludzi z zewnątrz oraz utrzymywanie w ścisłej tajemnicy rytuałów, reguł rządzących organizacją, wspólnie podzielanych idei (mitów), obwarowane surowymi sankcjami wobec tych, którzy naruszają tajemnicę stowarzyszenia; występowały w tradycyjnych społecznościach plemiennych, działają również w społeczeństwach współczesnych. Tajne stowarzyszenia są z reguły organizacjami hierarchicznymi o rozbudowanym systemie stopni i rang. Ważną rolę odgrywają w nich: mit założycielski, odwołujący się do sakralnych, legendarnych czy hist. fundatorów, oraz rytuały inicjacji. Są one dla wstępujących do związku formą obrzędów przejścia, w czasie których następuje zwykle symbol. śmierć i pożegnanie z dotychczasowym życiem oraz akt ponownych „narodzin”, dający wstępującemu status „nowego” człowieka.

Tajne stowarzyszenia męskie w społeczeństwach plemiennych stały przede wszystkim na straży tradycji religijnej, strzegły także tajemnic sakralnych przed kobietami i dziećmi. Grupowały wszystkich dorosłych mężczyzn, którzy w swym gronie organizowali rytuały, w tym obrzędy inicjacyjne dla męskiej młodzieży, wprowadzające ją w świat dorosłych.

W społecznościach tych występowały także tajne towarzyszenia o bardziej elitarnym charakterze, zespalające wyznawców ściśle określonych kultów, np. mitycznych opiekunów rodowych lub lokalnych bóstw (Indianie Ameryki Pn., Melanezyjczycy, plemiona Czarnej Afryki). Oba te rodzaje tajnych stowarzyszeń służyły międzypokoleniowemu przekazowi tradycji, stabilizowały lokalne stosunki społ., organizowały życie religijne, pełniły ważną rolę edukacyjną, kontrolowały zachowania, utrwalając obowiązujący system norm, oddziaływały także na sferę polityki lokalnej oraz uczestniczyły w organizowaniu życia towarzyskiego, które skupiało się często w specjalnych domach (męskich klubach), dostępnych jedynie dla członków.

W społeczeństwach pozaeuropejskich okresu kolonialnego powstawały tajne stowarzyszenia, które przeważnie nabierały charakteru mesjanistycznych lub millenarystycznych ruchów i sekt. Ich celem były działania na rzecz umocnienia zagrożonej tożsamości kulturowej oraz pozbycia się obcej dominacji przez walkę zbrojną wspieraną przez siły nadprzyrodzone i/lub rytualno-magicznych zabiegi mające przyspieszyć interwencję sił kosmicznych (np. Taniec Duchów wśród Indian Ameryki Pn., powstanie Mau-Mau w poł. XX w. w Kenii, kulty cargo w Oceanii).

Tajne stowarzyszenia w społeczeństwach rozwiniętych pojawiają się zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych, gdy słabnie równowaga społeczna, nasilają się konflikty i występuje dezorganizacja społeczna. Znajdują one wówczas silne wsparcie wśród ludzi pokrzywdzonych, wykorzenionych i zagubionych, dla których są szansą odbudowy utraconej tożsamości i osiągnięcia stabilizacji. Występują w wielu odmianach: jako związki o charakterze nar.-polit. (np. wł. karbonariusze, irl. bractwa katol.), wojsk.-rel. (np. zakon rycerski templariuszy), natywistyczno-rasistowskim (Ku-Klux- Klan), kryminalnym (mafia, kamorra) lub rytualno-moralnym (masoneria). Różnorodność współczesnych form tajnych stowarzyszeń zaciera różnice między nimi a grupami terrorystycznymi, podziemnymi stowarzyszeniami politycznymi, sektami religijnymi czy organizacjami przestępczymi.

Jednakże pod wieloma względami zachowują one nadal cechy charakterystyczne dla tradycyjnych tajnych stowarzyszeń, takie jak: ochrona tajemnic organizacji, ceremonie inicjacji, wspólnota symboliki oraz przestrzeganie wewnętrznej hierarchii.

32. Kościół - kształtowanie się w religiach założonych

„Kościoły to zorganizowane wspólnoty rel., głoszące naukę o zbawieniu, grupujące wyznawców danej religii lub poszczególne jej odłamy” (Encyklopedia Religii)

W socjologii religii Kościół jest definiowany jako typ organizacji społecznej. W odróżnieniu od 2 innych typów struktury rel. (denominacja, sekta), charakteryzuje się on „obiektywnie zinsytucjonalizowanym charakterem” (E. Troeltsch). W przeciwieństwie do sekty nie zajmuje postawy ekskluzywnej (zamkniętej, niekiedy konfliktowej) wobec społeczeństwa, lecz otwartą na integrujące je wartości (otwarcie na uniwersalizm); od denominacji różni się przede wszystkim formami organizacyjnymi — hierarchicznością i centralizmem. (Encyklopedia Religii)

Termin „Kościół” jest najcześciej stosowany do wspólnot rel., które wywodzą się z szeroko rozumianej tradycji chrześcijańskiej. Odnoszenie go do instytucji niechrześc., nawet jeżeli spełniają one warunki do nazwania ich „formacją kościelną”, budzi opór teologów chrześcijańskich. „Opór ten wynika z racji teologicznych, słowo Kościół nie jest bowiem terminem czysto opisowym, lecz normatywnym — opartym na określonej treści (doktrynie) i odnoszącym się do pewnego ideału.

[Za dr Hoffmanem] Jest to najbardziej ustrukturyzowana form organizacji religijnej, która posiada

32. Jednolite zasady doktrynalne

33. Określone formy

34. Konkretnego założyciela

35. Zrzesza wyznawców

36. Wyspecjalizowana grupę podtrzymującą kult - kapłani

Organizacja kościelna posiada 4 fazy.

1. Mistrz/założyciel, który ustanawia podstawowe zasady.

2. Krąg uczniów

3. Gmina pierwotna

4. Kościoły

Założyciel posiada on swoisty charyzmat osobowy. z wyj. Maniego (manicheizm) żaden nie pozostawia pism. Początkowo mistrz gromadzi wokół siebie „krąg uczniów”, z którego później rozwija się gmina pierwotna. Po śmierci założyciela członkowie wspólnoty stają przed problemem, kto ma być najwyższym autorytetem w sprawach wiary. Po jego śmierci spośród najwybitniejszych członków gminy formują się zaczątki warstwy kapłańskiej, której przypisuje się „charyzmat urzędowy”, związany z pełnionymi funkcjami i zajmowanym stanowiskiem. Z czasem, wraz z rozprzestrzenianiem się danej religii, pojawiają się problemy z ustaleniem jednolitej interpretacji nauk mistrza i obowiązujących zachowań kultowych. Rodzi się konieczność „kanonizacji” żywiołowo na ogół powstających tekstów religijnych oraz zakreślenia granic pomiędzy prawowiernością (ortodoksją) i herezją. To właśnie w wyniku tych procesów wyodrębniają się kościoły w ramach jednej religii, przy czym każdy z nich głosi, że tylko on jest prawowiernym depozytariuszem nauk mistrza, a nauki innych kościołów są błędne.

34. Źródła religii

Dane do wyznaczania źródeł: z etnologii religii oraz archeologii prehistorycznej

Jest wiele teorii na temat źródeł czyli genezy religii. Dzielimy je głównie na trzy grupy.

1. naturalistyczne

• hipotezy przyrodnicze wywodzące powstanie religii albo z prób okiełznania przyrody, albo z lęku przed jej zjawiskami, których ludzie nie umieli wyjaśnić.

• Hipotezy psychologiczne uznające, że religie powstały, ponieważ ludzie upostaciowali swoje potrzeby i pragnienia w postaci boga. Do tej grupy teorii zalicza się m.in. teoria psychoanalityczna (Freud), która upatruje źródeł religii w podświadomości; Adler z kolei łączył powstanie religii z poczuciem niższości.

• Hipotezy socjologiczne - głównym przedstawicielem jest tu oczywiście Durkhaim, mówiący, że religia jest wytworem świadomości społecznej, społeczeństwo w religii czci samo siebie. Ale w tej grupie jest także teoria Marksa, który uważał, że religia powstała jako usprawiedliwienie istniejących podziałów społecznych, jako ich usprawiedliwienie. Stąd wywodził wniosek, że religia przestanie istnieć, gdy znikną podziały społeczne i gdy ludzie będą uświadomieni.

2. teorie ewolucjonistyczne traktują religię jako zjawisko, które ulega stopniowym zmianom. Zakładają w związku z tym istnienie jakiegoś okresu bezreligijnego, po którym dopiero pojawia się religia (może się to stać dopiero na pewnym etapie rozwoju) i przechodzi przez kolejne etapy, coraz doskonalsze. Praktycznie wszystkie teorie ewolucjonistyczne zakładały, że końcowym etapem jest monoteizm, ew. monizm. Poszczególnie przedstawiciele tego nurtu początki religii wywodzili jednak z różnych źródeł np. Tylor - z animizmu, Frazer - z magii, Lubbock - z fetyszyzmu.

3. W teorii filozoficzno-teologicznej można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy to, związane z nazwiskiem ks. Schmitta, praobjawienie, uznające za źródło religii objawienie doznane od Boga. Drugi to teoria, że człowiek jest z natury religijny (homo religiosus). Słabą stroną tej teorii jest istnienie ateistów czy agnostyków. Wg tej teorii osoby takie realizują swoją religijność działając w partiach politycznych i innego typu organizacjach o silnej ideologii, która zastępuje religię.

36. Funkcje religii

Wg encyklopedii:

1) funkcja soteriologiczna - religia zawiera przekonanie, że dzięki szczególnej relacji z nadprzyrodzonymi siłami człowiek może uzyskać zbawienie w życiu przyszłym.

2) religia może pełnić również funkcje nieswoiste, często o charakterze instrumentalnym:

- w kategoriach psychologicznych — do motywowania ludzkich zachowań, przezwyciężania lęku przed śmiercią i emocjonalnego łagodzenia cierpień, rozwoju osobowościowego, zaspokajania sensu życia przez czynienie świata bardziej zrozumiałym;

- w kategoriach socjologicznych — do kulturowej i społ. identyfikacji, integrowania społeczności (narodu) lub sankcjonowania społ. norm i instytucji;

- w kategoriach politycznych — do legitymizacji władzy oraz stabilizacji (destabilizacji) porządku politycznego

- w kategoriach etycznych — do fundowania reguł moralnych i etosu, umożliwiającego pokojowe współistnienie ludzi, narodów i kultur

- kulturowo — do motywowania i inspirowania działań w zakresie sztuki, filozofii, nauki.

Wg wykładu:

1. funkcja światopoglądowa - wyraża się w oddziaływaniu doktryny religijnej

2. funkcja normatywna - wychowawcza - dostarcza ludziom szczególnych norm regulujących ich zachowanie przez zakazy i nakazy religijne, wzory postępowania własny system wartości

3. funkcja polityczno-ideologiczna - zawiera wzorce życia społecznego, broni określonych norm społecznych albo je zwalcza

4. funkcja integracyjna - religia to swoiste spoiwo łączące w obrębi e wspólnych obrzędów i norm, może być też funkcja dezintegracyjna

5. funkcja obrzędowo - estetyczna - zaspokaja emocjonalne potrzeby człowieka, wierni pragną zbiorowo manifestować swoją postawę religijną ( przez chrzest, ślub itp.)

6. funkcja kompensacyjna - człowiek oczekuje od religii niwelowania niepokojów i problemów, chce widzieć w niej wytłumaczenie swojego cierpienia

38. Klasyfikacja wierzeń religijnych

Wyróżniamy wiele typów klasyfikacji wierzeń religijnych. Podstawowe to opierają się na kryteriach odpowiednio:

1. historycznym

2. geograficznym

3. terytorialno -etnicznym zasięgu

4. genetycznym

5. ilości bóstw w panteonie

ad. 1) HISTORYCZY

dzieli ono religie na wymarłe- czyli nie posiadające już wyznawców i żywe. Należy jednak pamiętać, że religia `umierając' nigdy nie pozostawia po sobie pustki. Część ich idei zostaje przejęta przez inne religie, także współczesne.

ad. 2) GEOGRAFICZNY

dzieli religie ze względu na regiony świata w jakich występują. Są tu liczne podziały. Np.:

• podział na religie ze wzgl. na obszar Bliskiego i Dalekiego Wschodu (orientu), Ameryki N i S, Afryki, Australii i Oceanii, Europy

• podział na np. religie Egiptu, Mezopotamii (ze wzgl. na cywilizację w której religia występowała/występuje)

• klasyfikacja ze wzgl. na nazwy plemienia np. religie Słowian, Germanów

• i wreszcie nasz ulubiony, fantastyczny i wyjątkowy podział dokonany przez Hoffmanna i innych pracowników naszego instytutu podział na religie Wschodu i Zachodu - wzdłuż rzeki Indus. Przy czym należy pamiętać, że religie Ameryki prekolumbijskiej zaliczane są do religii Wschodu!

ad. 3) TERYTORIALNO-ETNICZNEGO ZASIĘGU

• plemienne - czyli istniejące w obrębie jednego plemienia, związane ściśle z jego życiem

• narodowe- powstające z plemiennych, obejmują większe terytorium i bardziej złożone społeczeństwo. Doktryna religijna czy też mitologia zawiera treści tłumaczące genezę danego narodu i jego zachowanie. Nie są to religie zabiegające o nowych wyznawców (np. Judaizm, szinto)

• światowe czyli uniwersalistyczne- w założeniu są adresowane do wszystkich, zakładają misjonowanie, zdobywanie nowych wyznawców. Oczywiście żadna religia nie jest i nie była dominująca na CAŁYM świecie. Np. chrześcijaństwo, islam, buddyzm, a z wymarłych manicheizm.

Ad.4) GENETYCZNY:

rozróżnienie na religie naturalne (nie wiemy jak dokładnie powstały, zaistniały po prostu w pewnym momencie np. totemizm, fetyszyzm, animizm; nie powołują się na fakt boskiego objawienia) i objawione (wywodzą swoje powstanie z objawienia doznanego przez wybraną osobę- założyciela np. manicheizm, chrześcijaństwo, islam).

Ad. 5: ILOŚĆ BÓSTW

• politeizm (wielu bogów)

• henoteizm (jako forma przejściowa, jedne bóg ważniejszy do innych- a więc JEDEN bóg, ale nie JEDYNY!)

• monoteizm (jeden, jedyny bóg), którego istnieją trzy formy:

• teizm- bóg osobowy, interweniujący ciągle w świat nawet wbrew ustanowionym przez siebie prawom (cud)

• deizm- bóg-stwórca, konstruktor, który nie ingeruje w sprawy świata, nie interesuje się nim- nie ma czegoś takiego jak cud!

• panteizm - tożsamość boga i przyrody- wszystko jest boskie

Tanatologia religii

Nauka o zanikaniu religii

Umieranie religii może zachodzić naturalni, na skutek przemian polityczno-gospodarczych, kulturowych: wypierania przez nową religię, bądź też na skutek celowych działań i eliminacją przez inną religię bądź ustrój polityczną. Często doktryna, kult, obrzęd częściowo wciela sie w nową religię. Można wyróżnić następujące fazy w zanikaniu religii [za Menschingiem], które przebiega jednakowoż nieregularnie:

1. spadek pobożności (jakościowe zmiany)

2. topnienie liczby wyznawców (ilościowe zmiany) -starzenie się wiernych

3. wegetacja garstki pozostałych wiernych, z przyczyn religijnych jak i ekonomicznych, rasowych, politycznych

W tej fazie od ok.2.tys lat trwa zaratusztrianizm.

4. Ostateczny zanik

5. podziemne trwanie polikwidacyjne (niektóre ruchy gnostyczne)

Przykłady: upadek religii Grecji - laicyzacja, niewystarczalność.

Buddyzm w Indiach- wyparcie przez Hinduizm

reli. Rzymska -upadek przez chrześcijański napór, który miał być manifestem przeciw staremu porządkowi.

Manicheizm-ciągłe prześladowania przez inne religie -chrześcijaństow, konfucjonizm, islam

• 40. Przedstaw problematykę nazewnictwa nauki o religiach

Gdy rodziło się religioznawstwo przyjęło się nazywać je historią porównawczą religii, lub po prostu historią religii

W Niemczech pierwotnie występowało RELIGIONSGESCHICHTE, a potem RELIGIONSWIZESCHAFT. /ludzie - piszę fonetycznie, to przecz ustny egzamin, nie?? Nie musicie wiedzieć jak się poprawnie pisze;) /

W Angli funkcjonuje po prostu HISTORY OF RELIGIONS, chociaż tam często używa się niemieckiej nazwy, jako że w języku angielskim takie konstrukcje nie występują. Warto zwrócić uwagę,że Anglicy używają końsówki S co wskazuje na pluralis - mówimy o historii wielu religii. Anglii (podobnie jak we rancji i Niemczech) nie przyjął się natomiast termin Sience of religion, a to z tego względu, że zwrot Sience jest używany tylko aby określić nauki ścisłe. Jeżeli zaś chodzi o przedmioty humanistyczne to funkcjonuje dla nich termin Arts. Mimo tych kłopotów Max Muller określił naukowyprzedmiot o religiach właśnie terminem Sience, opierając się na argumencie, że bada on rligie empirycznie -poznając je za pomocą tekstów a więc filologicznie.

Również we Francji i we Włoszech używa się sformułowania Historia religij. Jednak szkopuł w tym, że nazwa Historia religii nie oddaje w pełni zakresu badań prowadzonych w ramach naszej dyscypliny. Faktem jest że w początkowych dziejach religioznawstwa dominowały badania historyczne, stąd takowe nazewnictwo.

Z kolei dziwna historia jest w Rosji, tam początkowo występowała nazwa ISTORIJA RELIGII I ATEIZMA lub wprost NAUCZNYJ ATEIZM, czyli naukowy ateizm. Dopiero później zaczęto wprowadzać termin RELIGIOWIEDINIJE.

Na rodzimych ziemiach - w Polsce początkowo podobnie jak w krajach Europy Zachodniej utożsamiano religioznawstwo z Historią Religii. Ponadto - zwłaszcza wśród XIX-wiecznych ludoznawców i folklorystów (etnografów) rozpowszechniony był termin Wiaroznawstwo. W okresie międzywojennym obok „religioznawstwa” funkcjonował termin religionistyka, ukuty zapewne przez analogię do funkcjonującego terminu „orientalistyka” . W okresie Polski Ludowej posługiwano się określeniem religiologia, którą przeciwstawiano „empirycznemu” (w praktyce „laickiemu”- głownie marksistowskiemu) `religioznawstwu.

41. Religioznawstwo a teologia - różnice i związki

RÓŻNICE [Wg dr Hoffmanna] wyróżniamy 3 zasadnicze różnice pomiędzy wyżej wspomnianymi.

1. Teologia bada jedną religię - własną. Religioznawstwo bada wszystkie.

2. Nawet w obrębie jednej religii można wyróżnić kilka różnych teologii, np. w obrębie chrześcijaństwa wyróżniamy teologię dążącą do poznania, dogmatykę, apologetykę etc. Religioznawstwo natomiast niczego się rozstrzyga. Religioznawstwu powinien przyświecać cel opisowy i heurystyczny.

3. Podejście teologiczne charakteryzuje podejście priori oparte raczej na domniemaniach. Natomiast religioznawstwo korzysta z badań empirycznych w punkcie zarówno wyjścia jak i dojścia. R.posiada metody techniki i narzędzia badawcze, jest nauką o religiach we wszelakich jej przejawach i aspektach (przejawy quasi-religijne)

	TEOLOGIA	RELIGIOZNAWSTWO
PRZEDMIOT	Własna tradycja	Wszystkie religie (jednak wyrasta z gruntu chrystiano/antropocentrycznego)
CHARAKTER	normatywny	Opisowy -monotetyczny Opiera się na faktach, nie orzeka o slusznosci
CEL	Apologenetyczny, poznawczy, misyjny	Poznawczy, opisowy, heurystyczny
METODA	Dedukcyjna (aprioryczna) spekulatywna	Indukcyjna (od faktu), empiryczna

ZWIĄZKI: Przedmiotem r. i t. jest religia

Wyróżniamy jednakowoż następujące związki zachodzące między teologią a religioznawstwem:

1. Związek GENETYCZNY - katedry religioznawstwa powstawały w miejscu kater teologicznych.

2. Związki PERSONALNE -większość religioznawców była teologami! Tiele, Soderblom, Otto, Wanderleuf. To oni - teologowie postulowali za unaukowieniem się religioznawstwa i właśnie do tego dążyli

3. Związki INSTYTUCJONALNO PROBLEMOWE - ponieważ religioznawcze katedry wyrosły na gruzach katedr teologicznych, a wielu wybitnych religioznawców było teologami to nie dziwi akt, że te dwie dziedziny łączą zbliżone normy instytucji uniwersyteckich, czy też zagadnienia poruszanych problemów. Do dziś zresztą wiele katedr religioznawczych funkcjonuje przy wydziałach teologicznych, ponadto wiele periodyków i innych informatorów religioznawczych godzi swój zakres zainteresowań pomiędzy religioznawstwo, teologię, misjologię itp.

42. Religioznawstwo a filozofia religii.

W filozofi religii można wyróżnić część religioznawczą (teoria religii - ogólne rozważania nad religią) i niereligiozanwczą (filozoficzne rozważania).

Jak uważa światowej sławy religioznawca - dr Henry Hoffmann, związki łączące te dwie dziedziny są wielce skomplikowane. Wynika to z wieloznaczności terminu „filozofia religii”. Otóż okazuje się, że za dziedzinę religioznawstwa może być ona uważana tylko wówczas, gdy przez „filozofię religii” rozumiemy „ogólną teorię religii”. W innych znaczeniach jest ona bądź wprost filią religijną, bądź też filozoficzną krytyką (albo apologetyką) religii lub historią (ujmując tu bardziej ogólnie) filozoficznej (ludzkiej) refleksji nad religią . We wszystkich tych znaczeniach - jak podkreśla dr Hoffmann - powinna być ona traktowana bądź to jako przedmiot religioznawczych zainteresowań, bądź też jako nauka dla religioznawstwa pomocnicza.

• 43. Ogólna teoria religii

Ogólna teoria religii wraz z metareligioznawstwem (historią, teorią, metodologią) tworzy religioznawstwo ogólne. Przedmiotem zainteresowania tejże jest badanie ogólnych prawidłowości kształtowania się wierzeń religijnych oraz kwestie „istoty” religii - czyli jej genezy, źródeł, struktury, pełnionych przez nią funkcji, a także kwestia obumierania religii (tanatologii). Wnioski uogólniane : wyprowadzane z wielu różnych badań nad poszczególnymi systemami wierzeniowymi są tu uogólniane do postaci rozmaitych hipotez i teorii, które odnoszą się do religii jako do całości, bądź poszczególnych jej aspektów. Tu należy podkreślić ogólny właśnie, podsumowujący charakter owych teorii i wywodów. Ogólny charakter wywodów prowadzony jest również na poziomie poszczególnych dyscyplin religioznawczych.

W ramach teoretycznych rozważań nad religią bada się również wielorakie relacje religia  innymi dziedzinami kultury, lub też formami świadomości społecznej (nauka, sztuka, moralność, polityka, ideologia, światopogląd itp.)

W Polsce Ziggy Poniatowski i jakiś mało znany M. Nowaczyk postulowali, aby teoretyczne rozważania nad religią łączyć z tzw. metareligioznawstwem. A cóż to takiego??? Otóż moi drodzy, jego przedmiotem nie jest już sama religia, lecz nauka o religii (czujecie subtelną różnicę?) - tj. historia, teoria i metodologia religioznawstwa. Stawiane są tu pytania o genezę religioznawstwa jako nauki i rozwój jego rozmaitych orientacji metodologicznych.

---